Yehowa udi wenza malu mu bulamatshi
BU MUDIBI BILONDA KUDI PETER PALLISER
Bivua mu Tshisua-munene 1985. Milowo yakajuka bu mutukavua batuadije dituluka dietu ku tshipalu tshinene tshia ndeke tshia mu tshimenga tshia Nairobi, mu ditunga dia Kenya. Mu dibuela mu tshimenga, bivulukidi biakuula tente, bijula kudi bimfuanyi ne mêyi bia pa tshibidilu.
TUAKALUA ku Kenya bua kubuela mu Mpuilu wa Distrike wa Bantemu ba Yehowa wa “Balami ba muoyo-mutoke.” Bidimu dikumi ne bibidi kumpala, mukajanyi ne meme tuvua benzejibue ku bukole bua kumbuka mu Kenya bua dikandikibua dia mudimu wetu wa diyisha. Kuine aku, tuvua basombele ku Betele, dîna dipesha nzubu ya filiale ya Bantemu ba Yehowa. Mbualu kayipu bukena butekemena bua disanka buvua butuindile patuakapinganamu bua kukumbula!
Muambuluishi bua kulamba biakudia bia mu midi uvua nsongakaji kampanda Ntemu utuvua bamanye patshivuaye ne bidimu bibidi. Bantu bapite pa basambombo ba mu dîku dia Betele tuvua babamanye patshivuabu bana batekete. Ndisanka kayipu divuaku bua kubamona mpindieu bakole, pamue ne mêku abu, bonso batshikale ne mitalu mu mudimu! Nzambi wetu, Yehowa, uvua mubatabalele mu diumvuangana ne dilaya edi dia mu Bible: “Ne muntu muena bulamatshi ku mikenji newenze malu ne bulamatshi ku mikenji.” (2 Samuele 22:26, NW) Ndishilangana kayipu dingakasangana pankatshi pa nsombelu wanyi wa ku bunsonga ne eu mufutshibue uvua bansonga aba nende!
Nsombelu wa ku bunsonga kayi ne tshipatshila
Mvua muledibue mu tshimenga tshia Scarborough, mu ditunga dia Angleterre, mu dia 14 Tshimungu 1918. Bidimu bibidi pashishe mamu ne muanetu wa bakaji bakaya ku ditunga dia Canada, nunku ngakapitshisha bidimu bisatu biakalonda ne tatu, kaku mukaji, ne tatu-mukaji. Pangakakumbaja bidimu bitanu, mamu wakannyenga kudi tatu e kuya nanyi mu tshimenga tshia Montréal, ku Canada. Bidimu binayi pashishe wakangaluja ku Angleterre bua kusomba ne tatu ne kubuela mu kalasa.
Mamu ne muanetu wa bakaji bavua bamfundila pabuipi ne ngondo yonso isambombo. Ku ndekelu kua mikanda yabu, bavua baleja dijinga dia meme kuikala muena muabu muimpe, mulamatshi kudi Mukalenge ne kudi ditunga. Mandamuna anyi akabela pamu’apa mâyi ku makasa bualu ngakafunda se: mvua ngela meji ne: buena-ditunga ne mvita bivua bintu bibi. Pabi, tshiyi nansha ne bulombodi buimpe mu bupiankunde buanyi, mvua ne nsombelu ukena tshipatshila.
Pashishe mu Kashipu 1939, mbingu isambombo kumpala kua Mvita Mibidi ya Buloba bujima kutuadijayi, bakambueja mu tshiluilu tshia bena ditunga dia Grande-Bretagne. Mvua ne bidimu 20 tshianana. Katupa kîpi bakatuma musumba wanyi ku Nord wa ditunga dia France. Pavua ndeke ya bena Allemagne itubundula, tuetu bansonga tuvua tuyitangija bingoma ne tuyasa. Tshivua nsombelu mukuate buôwa. Tuakanyema mvita kumpala kua biluilu bia bena Allemagne bivua bitangile anu kumpala, ne mvua munkatshi mua aba bakumbushabu ku Dunkerque mu lumingu lua kumpala lua Kabalashipu 1940. Ntshidi mvuluka ne buôwa bitalu bia bena batayo (musumba) mujima wa basalayi bitangalaja pa tshisabu. Ngakapanduka mu nsombelu au mukuate buôwa e kufika mu tshimenga tshia Harwich ku Angleterre wa ku Est mu ndeke mukese wa diambuila bintu.
Tshidimu tshivua tshilonda, mu Luabanya 1941, bakantuma mu ditunga dia Inde. Muinamu ngakapeta dilongesha bu mulongolodi wa biamu. Panyima pa tshikondo kampanda mu lupitadi bu tshipeta tshia disama, bakantuma mu tshisumbu kampanda tshia tshiluilu ku Delhi, tshimamuende wa bukalenge tshia Inde. Muikale mutantshi mule ne kumbelu ne tshiyi muanji kumvua bimpe, ngakatuadija kuelangana meji bua matuku atshilualua. Nangananga mvua ntamba kudiebeja tshidi tshitufikila patudi tufua.
Dileja bulamatshi bupiabupia
Mu Delhi tuvua mu nzubu umue ne nyananyi muena Angleterre, Bert Gale. Dimue dituku wakamba ne: “malu a ntendelelu avua a Diabolo,” diumvuija kampanda diakajula ntema yanyi. Mukajende ukavua mulue Ntemu wa Yehowa, ne ku musangu ne ku musangu, uvua umutumina mikanda miumvuiji ya Bible. Umue wa ku yoyi eyi, broshire wa Hope (Ditekemena), wakakoka ntema yanyi. Dikonkonona diende dia ditekemena dia dibiishibua diakampetesha ngumvuilu mulelela wa bupole.
Tshikondo kampanda kuntuadijilu kua 1943, Bert wakakula ne Teddy Grubert, muena Anglo-Indien muena mudimu wa mbulamatadi, uvua utumika netu mu tshitudilu tshia basalayi. Biakatukemesha pa kumanya se: Teddy uvua Ntemu. Nansha muvuabu bakandike mikanda ya Bantemu ba Yehowa mu 1941, uvua uya netu mu bisangilu bienza kudi Bantemu mu Delhi. Mu tshisumbu atshi tshikese, ngakasangana bua musangu wa kumpala mu nsombelu wanyi bunyana bulelela, bua luya. Basil Tsatos, muanetu wa balume muena nkristo mukulakaje wa mu ditunga dia Grèce, wakandeja ntema ya muntu pa nkayende ne kuandamuna ku nkonko yanyi. Wakafila mandamuna matokesha a mu Bible ku nkonko ivua itangila bua tshinyi tudi tukulakaja ne tufua, dibiishibua, ne bulongolodi bupiabupia bua buakane bulaya bua Nzambi.—Bienzedi 24:15; Lomo 5:12; 2 Petelo 3:13; Buakabuluibua 21:3, 4.
Nangananga broshire wa Peace—Can It Last? (Ditalala—Didi mua kunenga anyi?), mupatula mu 1942, wakakoka ntema yanyi. Uvua usunguluja Nsangilu wa Matunga bu “nyama wa luonji mukunzekunzu.” (Buakabuluibua 17:3) Utela nshapita wa 17, mvese wa 11, wa Buakabuluibua, broshire eu wakamba se: “Tudi mua kuamba mpindieu ne: Nsangilu eu ‘uvuaku, ne kenaku.’” Utungunuka, wakamba ne: “Nsangilu wa matunga a buloba bujima neajuke kabidi.” Mu 1945, panyima pa bidimu bipite pa bisatu, ke tshiakenzeka menemene pakenzabu bulongolodi bua Matunga Masanga!
Mu tshikondo tshivuabu bakandike mikanda ya Bantemu, mvua ne mushindu wa kuambuluisha balunda banyi bapiabapia bamvua mupete. Pavua karton ka broshire wa [Ditalala—Didi mua kunenga anyi?] kafika, tshisumbu tshivua tshikampesha bua kulama. Nnganyi uvua mua kuela meji bua kukeba mikanda mikandika mu kamponya ka biluilu? Musangu wonso umvua mbuela mu bisangilu, mvua ngambula broshire mikese bua kukumbaja majinga a bana betu. Mvua nsokoka mene ne mikanda yabu miumvuiji ya Bible pavuabu batshina dikalakasa mu nzubu yabu. Ku ndekelu, mu dia 11 Tshisua-munene 1944, bakumbusha dikandika.
Bulamatshi buanyi ku malongesha a Buena-nkristo buakatetshibua mu mafesto a Nowele a mu 1943 avua menza bua tshisumbu tshietu tshia biluilu. Ngakabenga bua kubuelamu, bualu mvua mulonge ne: Yezu kavua muledibue mu mashika a mu Tshisua-munene ne se: bena nkristo ba kumpala kabavua basekelela Nowele.—Fuanyikija ne Luka 2:8-12.
Pakenzeka mpuilu wa “Bamanyishi bena buobumue” mu tshimenga tshia Jubbulpore (Jabalpur) dia 27 too ne ku dia 31 Tshisua-munene 1944, mvua munkatshi mua bantu batue ku 150 bavua babuelamu. Baleji-mpala bavule mu mpuilu bakenzela luendu ku kawulu bumbukile ku Delhi, luendu lua kilometre mipite pa 600. Tshiena mua kupua muoyo nsombelu wa mpatshi pa muaba au wa patoke, umvua mumuenene bulongolodi bua Yehowa buenza malu.
Baleji-mpala mu mpuilu bavua batekibue mu nzubu ya tulasa, muaba utuvua tuimbila misambu ya Bukalenge ne tusankila mu bunyana bua Buena-nkristo bua musangelu. Mu mpuilu au ngakatuadija kuditua mu mudimu wa diyisha dia patoke, mudimu undi ngangata ne mushinga mukole kubangila pinapu.
Mudimu wa ku dîba ne ku dîba mu Angleterre
Ngakalukila mu Angleterre mu 1946 ne katupa kîpi ngakatuadija kudisangisha ne Tshisumbu tshia Wolverton. Nansha mutuvua ne bamanyishi ba Bukalenge batue ku dikumi patupu, mvua ndiumvua muakidila bimpe, ne ngakapeta disanka dia muomumue ne dimvua nadi munkatshi mua bana betu ba mu Inde. Vera Clifton wakadisunguluja mu tshisumbu bu muntu wa bushuwa, muena musangelu. Pangakamanya se: uvua ne dijinga dia muomumue ne dianyi dia kuikala mpanda-njila, bu mudibu babikila ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba, tuakaselangana, mu dia 24 Lumungulu 1947. Ngakalongolola dikadika, anyi nzubu udi wendela ku nkata, ne tshidimu tshiakalonda, tuakapeta muaba wetu wa kumpala wa mudimu wa bumpanda-njila, mu tshimenga tshia Huntingdon.
Mu matuku au tuvua tubanda pa makalu mu dinda menemene bua kuya mu teritware ya ku misoko. Tuvua tuimanyika dituku dietu dijima dia diyisha anu bua kuangata dîba dikese bua kudia. Kabiyi kutangila bukole bua lupepele peshi bungi bua mvula mutuvua tupingena ne makalu kumbelu, tuvua ne disanka ne dianyisha mu mudimu wa Mukalenge.
Mu bungi bua matuku tuakajinga bikole bua kualabaja mudimu wetu ne kuabanyangana “lumu luimpe” ne bantu ba mu matunga makuabu. (Matayo 24:14) Nunku tuakalomba bua kubuela mu tshilongelu tshia bu-misionere tshia Gilada ku Sud wa tshimenga tshia Lansing, mu New York, ku États-Unis. Ndekelu, bakatuitabila mu kalasa ka 26 ka Gilada kakajika mu Luishi 1956.
Mudimu mualabale mu Afrike
Muaba wetu wa mudimu wa bu-misionere uvua mu Afrike, mu Rhodésie du Nord (mpindieu Zambie). Katupa kîpi panyima pa difika, bakatubikila bua kusadila ku Betele wa mu ditunga adi. Bu tshitupa tshia mudimu wanyi ku Betele, mvua ntabalela difundilangana mikanda ne bisumbu bia ku Afrike wa ku Est. Mu 1956, Kenya—dimue dia ku matunga aa a ku Afrike wa ku Est—divua anu ne Bantemu banayi, pavuabu eku bantu bapite pa 24 000 bikale mu Rhodésie du Nord. Tuakatuadija kuela meji Vera ne meme mushindu uvuabi mua kuikala bimpe bua kusadila muaba uvua dijinga ditambe bunene.
Pashishe, mu mushindu ukena mutekemena, ngakapeta dibikila dikuabu ku Tshilongelu tshia Gilada, musangu eu bua dilonga dia ngondo dikumi bua batangidi. Mushiye Vera mu Rhodésie du Nord, ngakenza luendu ku tshimenga tshia New York, muaba uvua Tshilongelu tshia Gilada tshisanganyibua mu tshikondo atshi. Panyima pa bamane kujikija dilonga edi mu Kasuabanga 1962, ngakatumibua ku Kenya bua kujadikamu biro bia filiale. Mu tshine tshikondo atshi Kenya uvua ne Bantemu bapite pa lukama.
Mu dipingana dianyi ku Rhodésie du Nord bua kumonangana ne Vera, mvua ne bua kupitshisha mutantshi mukese mu Nairobi, ku Kenya. Kadi pangakafika, Bill Nisbet, muena dipolome dia Gilada wa mu kalasa ka 25, wakangambila ne: kuvua mushindu wa kupeta dianyisha dia kudi mbulamatadi dia kubuela diakamue mu Kenya. Tuakamonangana ne bamfumu ba malu a tshimuangi, ne mu minute mikese, ngakapeta mikanda ivua ituitabila bua kushala mu Kenya munkatshi mua bidimu bitanu. Nenku tshiakapingana kabidi ku Rhodésie du Nord; kadi, Vera wakalua kumpeta mu Nairobi.
Panyima pa dilongesha dia tshimpitshimpi ditulongoluela bua muakulu wa Swahili, tuakadisangisha mu mudimu ne kasumbu kakese ka mu Nairobi. Imue misangu panyima pa bamane kubala muyuki wetu wa mu Swahili, mutuyikidishi uvua mua kutua tshikemu ne: “Tshiena ngumvua Anglais to!” Nansha nanku, tuakananukila ne ku kakese ku kakese tuetu kutshimuna tshipumbishi etshi tshia muakulu.
Teritware wetu uvua ukonga nzubu mialabale milamakane mikale ne mêna a mu Bible bu mudi Yeruzaleme ne Yeriko. Disankidila diakalubuluka pa lukasa, ne bantu bavule ba mu bitupa ebi bakalua bamanyishi ba Bukalenge bapiabapia. Mbuenzeji kayipu bumueneke patoke buvua nabu bulelela bua mu Bible pa bantu aba! Nyanji ya ditambangana dia bisa yakajimina bu muvua bulamatshi ku Bukalenge butuala buobumue munkatshi mua bantu ba Yehowa. Nansha mabaka a bena bisa bishilangane akenzeka, bualu buvua kabuyi butamba kumueneka munkatshi mua bavua kabayi Bantemu.
Bamanyishi bapiabapia ba Bukalenge bakupukila bulelela ne lukunukunu. Tshilejilu, Samson, uvua utamba kuzuka bua bulelela bua mu Bible kubuelabu muabu mumulela mu mushindu wa se: wakatungunuka ne kulomba bua kutumabu muomu bampanda-njila. Bushuwa, wakasa nzubu musakidila ku wende mu rejon wa Ukambani bua kubapesha miaba ya kulala. Katupa kîpi tshisumbu tshipiatshipia tshia bamanyishi ba Bukalenge tshiakashibuamu.
Misangu mivule ngakakumbula bana betu mu ditunga dia Afrike wa ku Est dia Éthiopie. Bavua bapitshisha muayene wa mêba mapite pa 20 ku ngondo mu mudimu, nansha muvuaku diedibua mu buloko, mitutu, ne ditentekela dîba dionso. Musangu kampanda bise ibidi miûle tente ne bana betu bena Éthiopie yakenza luendu bua lumingu lumue, ipitshila mu njila ya ku mikuna ya njiwu, bua kubuela mu mpuilu wa distrike ku Kenya. Dizanzamuka diabu mu dilongolola bua mikanda ya Bukalenge kupetekayi mu ditunga diabu divua dia pa buadi. Tuetu bavua mu Kenya tuvua ne disanka bua kubambuluisha bua buobu kupeta bivuabu bakengela.
Bakakandika mudimu wetu mu Kenya mu 1973, ne bakenzeja ba-misionere ku bukole bua kumbukabu. Pinapu tuvua ne Bantemu bapite pa 1 200 mu Kenya, ne bavule ba ku buobu aba bakalua ku tshipalu bua kutujingila luendu lulenga lukena kupua muoyo. Dikala diabu muaba au diakasaka muena luendu netu kampanda bua kuebeja né tuvua bantu bamanyike bikole mu mushindu kampanda. Vera ne meme tuakalukila ku Angleterre ne bakatupeshamu mudimu, kadi tuvua tujinga bikole bua kualukila mu Afrike.
Dipingana mu Afrike
Nenku, panyima pa ngondo mikese, tuakapeta muaba wetu mupiamupia wa mudimu, ku Betele wa mu Accra, tshimamuende wa bukalenge tshia Ghana, ditunga dia Afrike wa ku Ouest. Emu, umue wa ku midimu yanyi wakanteka mpala ne mpala ne ntatu mikole ivua bana betu batuilangana nayi. Bu mumvua ntangila disumba dia biakudia ne bintu bua dîku dia Betele, mvua mukemeshibue bua dinanguka dia mushinga wa bintu bia kudia. Misangu mivule kabivua bipepele bua muntu kusumba bintu bivua bikengedibua. Dipanga kasolonyi ne dikepela dia biamu bia mashinyi bia dialujilula biakatuala ntatu mikuabu.
Ngakafika ku dimanya mushinga wa lutulu, tshintu tshivua bana betu ba mu Ghana badime. Bivua bikankamija bua kumona mmuenenu wa disanka uvuabu balame bu muvuabu babenga ditetshibua dia kupeta bidi bikengela bia mu nsombelu ku diambuluisha dia mabuejila. Bu tshipeta, bantu ba Yehowa mu Ghana bakalua bamanyike bimpe bua bululame buabu ne bakafika ku dipeta lumu luimpe kumpala kua bena mbulamatadi bavule.
Kadi, pa kumbusha dipangika dia bintu bia ku mubidi, kuvua dilubuluka dia mu nyuma divua dienda didiunda. Mu ditunga dijima, mikanda yetu miumvuiji ya Bible ivua isanganyibua pamue ne mu nzubu yonso. Ne tuakamona bungi bua bamanyishi ba Bukalenge mu Ghana bubanda kumbukila ku bantu 17 156 mu 1973 tshikondo tshituakafika bupita ne pa bantu 23 000 mu 1981. Mu tshidimu atshi dikola dia disama dianyi dia kansere ka mu dikoba, kakuyi mpata dikolesha kudi bidimu bivule bia dikala mu munya mu Inde ne mu Afrike, diakatuenzeja bua kumbuka mu Ghana ne kualukila ku Angleterre bua luondapu lulondangane.
Nsombelu mipiamipia mu Angleterre
Buanyi meme dialukila dietu divua diumvuija diakajilula dinene mu mudimu wanyi. Mvua mutambe kuibidila bua kuakula bipepele ne bantu bavua banemeka Nzambi ne Bible. Kadi mu tshimenga tshia Londres, ntu mpeta mu mpukapuka bantu ba mmuenenu bu nanku. Dinanukila dia bana betu mu Grande-Bretagne ditu dinkemesha. Ebi mbimfikishe ku dimona dikengela dia kudima ditabalela divule bua bantu badi ‘batata ne bamuangalake’ mu nyuma.—Matayo 9:36.
Panyima pa difuma dietu mu Afrike, Vera ne meme tuakasadila pamue ku Betele wa mu Londres too ne ku tshikondo tshia lufu luende mu Kabitende 1991 muikale ne bidimu 73. Kabivua bipepele bua kujimija muenzejanganyi nanyi wa mudimu wa lulamatu wakatumika nanyi pamue mu mudimu munkatshi mua bidimu bungi nunku. Ntu mmujinga bikole menemene. Kadi ndi ne disanka bua dikankamija dilenga dindi mpetela ku dîku dietu dia Betele didi ne bantu batue ku 250.
Bushuwa ndi ntshibala bu disanka bua kumona diya kumpala dia bulongolodi bua Yehowa ne bua kumona bantu bavule nunku bavuija mudimu wa ku dîba ne ku dîba njila wabu wa muoyo. Ndi mua kunushindikila ne: kakuena njila wa muoyo muimpe kupita eu, bualu “Yehowa . . . kakulekela bamulamatshi bende.”—Musambu 37:28, NW.
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Tuakenza bumpanda-njila mu Angleterre kumbukila mu 1947 too ne mu 1955
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Musangu wa kumpala mu mudimu mu mpuilu wa mu Inde
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Patuvua ba-misionere mu Rhodésie du Nord
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Mu 1985, ne balunda bamvua tshiyi mumone munkatshi mua bidimu 12