Dîyi dia Nzambi didi dishala kashidi
“Kadi dîyi dia Nzambi wetu, nedishale bua bikondo bikena bijadika.”—YESHAYA 40:8, NW.
1. (a) “Dîyi dia Nzambi wetu” didi diumvuija tshinyi muaba eu? (b) Mmunyi mudi malaya a bantu amueneka pa kuafuanyikija ne dîyi dia Nzambi?
BANTU mbatangile ku dieyemena malaya a balume ne bakaji bende lumu. Kadi nansha mudi malaya aa mua kumueneka bu mimpe bua bantu badi bajinga diakana dia nsombelu wabu, adi bu bilongo bifubidile patudi tuafuanyikija ne dîyi dia Nzambi wetu. (Musambu 146:3, 4) Kukadi bidimu bipite pa 2 700, Yehowa Nzambi wakenzeja muprofete Yeshaya ku spiritu bua kufundaye ne: ‘Bantu bonso badi bu bisosa, buimpe buabo buonso budi bu bilongo bia mu madimi. . . . Bisosa bidi biuma, bilongo bifubidila; kadi [“dîyi dia Nzambi,” NW] wetu didi dishala kashidi.’ (Yeshaya 40:6, 8, MMM) ‘Ndîyi’ kayi adi didi dishala? Ndimanyisha dia Nzambi bua dilongolola diende. Lelu’eu tudi ne “dîyi” adi difunda mu Bible.—1 Petelo 1:24, 25.
2. Mmu mmuenenu ne bienzedi kayi muvua Yehowa mukumbaje dîyi diende divua ditangila Izalele wa kale ne Yuda?
2 Bantu bavuaku mu matuku a Izalele wa kale bakamona bulelela bua tshivua Yeshaya mufunde. Ku butuangaji bua baprofete bende, Yehowa wakadianjila kuamba ne: bua dipanga dinenanenayi dia lulamatu kudiye, diambedi bukalenge bua Izalele bua bisa dikumi ne pashishe bukalenge bua Yuda bua bisa bibidi, avua ne bua kuya mu bupika. (Yelemiya 20:4; Amosa 5:2, 27) Nansha muakakengeshabu, kushipabu mene baprofete ba Yehowa, kuoshabu muvungu uvua ne mukenji wa didimuija dia Nzambi, ne kuyabu ku Ejipitu bua kupeta diambuluisha dia basalayi bua kupangisha dikumbana dia mulayi wadi, dîyi dia Yehowa kadiakapangila nansha. (Yelemiya 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Kabidi, dilaya dia Nzambi dia kupingaja bashadile ba bena Yuda banyingaladi mu buloba buabu diakakumbana mu mushindu wa dikema.—Yeshaya nshapita wa 35.
3. (a) Mmalaya kayi mafunda kudi Yeshaya adi mikale ne mushinga wa pa buawu kutudi? (b) Bua tshinyi udi mujadike ne: malu aa nealue kuenzeka bushuwa?
3 Ku butuangaji bua Yeshaya, Yehowa wakadianjila kuamba kabidi bua bukokeshi buakane bualudika bukua-bantu ku diambuluisha dia Masiya, dipikudibua ku mpekatu ne ku lufu, ne dikudimuna buloba mparadizu. (Yeshaya 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Malu aa neenzeke kabidi anyi? Kakuyi mpata nansha ya kana! “Nzambi . . . [kêna] mua kudinga.” Wakafundisha dîyi diende dia buprofete bua diakalenga dietu, ne wakashindika ne: ndikubibue bimpe.—Tito 1:2; Lomo 15:4.
4. Nansha muvuabu kabayi bakube maniskri a Bible a ku ntuadijilu, mmunyi mudibi bilelela se: dîyi dia Nzambi didi ne “muoyo”?
4 Yehowa kavua mukube maniskri a ku ntuadijilu muvuabu bafunde milayi ayi kudi bafundi bende ba kale. Kadi “dîyi” diende, dilongolola diende dimanyisha, ndimueneke dikale dîyi dia muoyo. Dilongolola adi nditangile kumpala kakuyi tshipumbishi, ne bu mudidi dienza nenku, ngenyi miondoke ne bipatshila bia bantu bena nsombelu ididi dilenge bidi bimueneka patoke. (Ebelu 4:12) Kusakidila apu, muyuki mufunda udi uleja ne: dikuba ne dikudimuna Mifundu mienzeja ku spiritu biobi nkayabi mbienzeke ku bulombodi bua Nzambi.
Pakasuabu kudijimija
5. (a) Mmadikolela kayi akenza mukalenge muena Syrie bua kubutula Mifundu ya tshiena-Ebelu mienzeja ku spiritu? (b) Bua tshinyi wakapangila?
5 Misangu ne misangu, bakokeshi mbenze muabu muonso bua kubutula mifundu mienzeja ku spiritu. Mu 168 K.B.B., Antiochos Épiphane, Mukalenge wa Syrie (muleja mu dibeji dia 10) wakibakila Zeus tshioshelu mu ntempelo ukavuabu balambule Yehowa. Wakakeba kabidi ‘mikanda ya Mikenji,’ kuyoshaye, ne wakamanyisha ne: muntu yonso uvua ne Mifundu ya nunku bavua ne bua kumushipa. Kakuyi ditangila bungi bua kopi yakuoshaye mu Yeruzaleme ne mu Yudeya, kavua mua kujimija Mifundu kashidi nansha. Bisumbu bia bena Yuda bivua bitangalake dîba adi mu matunga a bungi, ne nsunagoga yonso uvua ne yende mishiki ya mivungu.—Fuanyikija ne Bienzedi 13:14, 15.
6. (a) Mmadikolela kayi a tshisumi akenzabu bua kubutula Mifundu mitumika nayi kudi bena nkristo ba kumpala? (b) Ntshipeta kayi tshivuaku?
6 Bia muomumue mu 303 B.B., Dioclétien, amperere muena Roma wakela mukenji ne: babumbule miaba ya bisangilu ya bena nkristo, ne se: ‘Mifundu yabu bayibutule ne kapia.’ Dibutula dia nunku diakatungunuka munkatshi mua bidimu dikumi. Nansha muvua dikengeshangana edi dikale dikole, Dioclétien kakakokesha bua kubutula Buena-nkristo, nansha Nzambi kakanyisha bua bantu ba amperere kubutulabu kopi yonso ya tshitupa nansha tshimue tshia Dîyi Diende dienzeja ku spiritu. Kadi, ku diandamuna diabu ku diabanya ne diyisha dia Dîyi dia Nzambi, baluishi aba bakaleja tshivua mu mitshima yabu. Bakadileja bu bantu bafofomija kudi Satana ne benji ba disua diende.—Yone 8:44; 1 Yone 3:10-12.
7. (a) Mmadikolela kayi akenzabu bua kupangisha ditangalaka dia dimanya dia mu Bible ku Mputu wa ku Ouest? (b) Ntshinyi tshivuabu bakumbaje mu dikudimuna ne dipatula dia Bible?
7 Madikolela menza bua kupangisha ditangalaka dia dimanya dia mu Bible akangata kabidi tshilunji tshikuabu. Pakalua Latin muakulu mufue, ki mbakokeshi bampangano, kadi mbena nkristo ba ku dîna—Pape Grégoire VII (1073-85) ne Pape Innocent III (1198-1216)—ne tshisumi tshionso bakaluisha dikudimuna dia Bible mu miakulu mitumika nayi kudi bantu bonso. Mu madikolela a kuzaza dibenga kumvuila bukokeshi bua ekleziya, Tshipangu tshia Katolike ka bena Roma mu Toulouse, ku France mu 1229, tshiakela mukenji ne: muntu uvua kayi muena ekleziya kavua mua kuikala ne mikanda ya Bible mu muakulu wa bantu bonso. Ne tshikisu tshionso bakatumika ne Dikonkoloja bua kukolesha mukenji eu. Pabi, panyima pa bidimu 400 bia Dikonkoloja, banangi ba Dîyi dia Nzambi bakavua bakudimune Bible mujima ne bavua benda bendesha mikanda yende mipatula mu miakulu mitue ku 20, kusangisha ne tu-miakulu tukuabu tua pa mutu, ne bitupa biende binene mu mikuabu miakulu 16.
8. Mu siekele wa 19, ntshinyi tshivua tshienda tshienzeka mu Russie bua dikudimuna ne diabanya dia Bible?
8 Ki ng’anu Ekleziya Katolike wa bena Roma uvua muenze muende muonso bua kupangisha bantu Bible. Ku ntuadijilu mu siekele wa 19, Pavsky, profesere mu St. Petersburg Academy of Divinity, wakakudimuna Evanjeliyo wa Matayo mu tshiena-Russie muangatshile ku tshiena-Greke. Bakakudimuna kabidi mu tshiena-Russie mikanda mikuabu ya mu Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo, ne Pavsky wakambuluisha bu mufundi. Bakabanya mikanda eyi bikole too ne pakaluabu kuenzeja amperere mu 1826, ku dibuelela muinshimuinshi dia ekleziya, bua kuteka Société wa Bible wa bena Russie ku bulombodi bua “Tshipangu Tshinsantu tshia bamfumu” ba Ekleziya Ortodokse wa bena Russie, ntshiotshi etshi tshiakalua pashishe kuimanyika midimu ya Société eu. Pashishe, Pavsky wakakudimuna Mifundu ya tshiena-Ebelu mu tshiena-Russie miangatshila ku tshiena-Ebelu. Bu mu tshikondo tshine atshi, Makários, misionere mukulu muena Ekleziya Ortodokse, wakakudimuna pende Mifundu ya tshiena-Ebelu mu tshiena-Russie biangatshile ku tshiena-Ebelu. Bakabanyoka bonso babidi bua madikolela abu, ne bakateka nkudimuinu yabu mu tshilaminu tshia mikanda ya mushinga. Ekleziya uvua mupangadije bua kulama Bible anu mu tshiena-Slavon tshia kale, tshivua bantu bonso kabatshiyi babala anyi bumvua dine dîba adi. Anu pavuabu kabayi mua kuimanyika kabidi madikolela a bantu bua kupeta dimanya dia mu Bible, ke “Tshipangu Tshinsantu” kutuadijatshi watshi nkudimuinu muanyisha kudi bamfumu ba ekleziya mu 1856, pa kuenza nenku ne mêyi-malombodi avua malongolola ne ntema yonso bua kushindika ne: biambilu bitumika nabi bivua mua kumvuangana ne mmuenenu ya ekleziya. Nenku, mu diumvuangana ne dimuangalaka dia Dîyi dia Nzambi, bavua benda baleja dishilangana pankatshi pa tshimuenekelu tshia pambelu tshia bamfumu ba bitendelelu ne lungenyi luabu lulelela, bu muvuabi bisokolola kudi mêyi ne bienzedi biabu.—2 Tesalonike 2:3, 4.
Kukuba Dîyi ku dinyanguka
9. Mmunyi muvua bamue bakudimunyi ba Bible baleje dinanga diabu dia Dîyi dia Nzambi?
9 Munkatshi mua aba bakakudimuna ne kutentula Mifundu muvua bantu bavua bushuwa banange Dîyi dia Nzambi ne bakenza madikolela a muoyo mujima bua muntu yonso kudipetaye. Bakashipa William Tyndale (mu 1536) bua tshiakenzaye pa kupatula Bible mu Anglais. Bakela Francisco de Enzinas mu buloko kudi Kabadi ka Dikonkoloja dia bena Katolike (panyima pa 1544) bua dikudimuna ne dipatula Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo mu tshiena-Espagne. Muambe kujiwuka, Robert Morrison (kumbukila mu 1807 too ne mu 1818) wakakudimuna Bible mu tshiena-Chine.
10. Mbilejilu kayi bidi bileja ne: kuvua bakudimunyi bavua basonsola kudi buenzeji buvua kabuyi dinanga dia Dîyi dia Nzambi?
10 Kadi imue misangu, malu makuabu mangata ne mushinga avua kaayi dinanga dia Dîyi dia Nzambi avua ne buenzeji pa mudimu wa batentudi ne bakudimunyi. Tangila bilejilu binayi ebi: (1) Bena Samariya bakibaka ntempelo pa Mukuna wa Gerizime bua kutembangana ne ntempelo wa mu Yeruzaleme. Bua kukuatshisha muanda au, bakashintulula Pantateke wa bena Samariya mu Ekesode 20:17. Kusakidilabu dîyi-dituma, dienze bu tshitupa tshia Mikenji Dikumi, bua kuibaka tshioshelu tshia mabue pa Mukuna wa Gerizime ne bua kufidilapu milambu. (2) Muntu wakakudimuna diambedi mukanda wa Danyele mu nkudimuinu wa tshiena-Greke wa Septante wakapambuka mu ngandamuinu yende. Wakasakidila biambilu bivuaye wela meji ne: bivua mua kumvuija anyi kukolesha tshivua mu mifundu ya tshiena-Ebelu. Wakatumpika tunungu tuakelaye meji ne: babadi kabavua mua kutuanyisha. Pakakudimunaye mulayi udi utangila tshikondo tshia dimueneka dia Masiya, udi mu Danyele 9:24-27, wakashintulula tshikondo tshia dîba tshileja ne kusakidilaye, kualabulaye, ne kushintululaye miaba ya miaku, bimueneke se: uvua ne dijinga dia kuvuija mulayi bu udi usua kukankamija mvita ya bena Makabeye. (3) Mu siekele muinayi B.B., mu mukanda wa miyuki ya Latin, mbimueneke se: mubingishi wa dilongesha dia Busatu Bunsantu wa lukunukunu lua bungi wakasakidila miaku eyi: “mu diulu, Tatu, Dîyi, ne spiritu munsantu; ne basatu aba badi muntu umue,” bienze bu se: miaku eyi ivua itela 1 Yone 5:7. Pashishe bakela diakamue tshitupa atshi mu mifundu ya maniskri a Bible wa mu Latin. (4) Mu France, Louis XIII (1610-43) wakapesha Jacques Corbin dianyisha dia kukudimuna Bible mu Mfualansa, bua kumona mua kupangisha madikolela a bena Mishonyi. Ne tshipatshila atshi mu lungenyi, Corbin wakenza amue mashintuluka mu mvese, pa kusakidila mêyi adi akula bua “mulambu munsantu wa Misa,” mu Bienzedi 13:2.
11. (a) Mmunyi muakashala Dîyi dia Nzambi nansha muvuaku dipanga bululame dia bamue bakudimunyi? (b) Mbijadiki bungi kayi bia mu maniskri a kale bidiku bua kushindika tshiakamba Bible ku ntuadijilu? (Tangila kazubu.)
11 Yehowa kakakandika dishintulula dibi bu edi dia Dîyi diende, peshi kadiakakudimuna dilongolola diende. Dishintulula edi divua ne buenzeji kayi? Disakidila mvese idi yakula bua Mukuna wa Gerizime kadiakafikisha tshitendelelu tshia bena Samariya ku dilua tshiamu tshia mudimu tshia Nzambi bua kubenesha bukua-bantu. Kadi, diakafila tshijadiki tshia se: nansha muvua tshitendelelu tshia bena Samariya tshiamba muvuatshi tshitabuja Pantateke, kabavua mua kutshieyemena bua kulongesha bulelela nansha. (Yone 4:20-24) Dikonyangaja dia miaku mu nkudimuinu wa Septante kadiakakandika Masiya bua kulua mu tshikondo tshidianjila kuamba ku butuangaji bua muprofete Danyele. Kabidi, nansha muvua Septante muikale utumika mu siekele wa kumpala, mbushuwa se: bena Yuda bavua ne tshilele tshia kuteleja Mifundu mibala mu tshiena-Ebelu mu nsunagoga yabu. Bu tshipeta, “bantu bonso bavua batekemene” tshikondo tshiakasemena dikumbana dia mulayi eu. (Lukase 3:15, MMM) Bua mashintuluka menza mu 1 Yone 5:7 bua kutua dilongesha dia Busatu Bunsantu nyama ku mikolo ne mu Bienzedi 13:2 bua kubingisha Misa, mashintuluka aa kaakakudimuna bulelela nansha. Ne mu bungi bua matuku, bakatandula mashimi onso patoke. Mushiki mualabale wa maniskri a mu miakulu ya Bible ya ku ntuadijilu udi ufila mushindu wa kukonkonona mushinga wa nkudimuinu yonso.
12. (a) Mmashintuluka kayi manene avua bamue bakudimunyi ba Bible benze? (b) Mmunyi muvuawu ne buenzeji bualabale?
12 Madikolela makuabu menza bua kushintulula Mifundu adi umvuija bivule kupita dikudimuna dia miaku mu ndambu wa mvese. Madikolela aa ndiyobola bumuntu bua Nzambi mulelela muine. Ntuadijilu mulelela ne bualabale bua mashintuluka aa biakafila tshijadiki tshia buenzeji bufumine ku mpokolo wa bukole bua bungi kupita muntu kayi yonso anyi bulongolodi buonso bua bantu—eyowa, buenzeji bua kudi muluishi munene wa Yehowa, Satana Diabolo. Mu dikokela ku buenzeji abu, bakudimunyi ne batentudi—bamue ne muoyo mujima, bakuabu ne dielakana—bakatuadija kumbusha dîna disunguluke dia Nzambi: Yehowa, mu Dîyi diende dienzeja ku spiritu mu binunu bia miaba ivuadi dimueneka. Kumpalampala, imue nkudimuinu ya tshiena-Greke, Latin, tshiena-Allemagne, Anglais, tshiena-Italie, ne tshiena-Tchèque miangatshila ku tshiena-Ebelu (idi ya bungi), yakumbusha dîna dia Nzambi mu miaba yonso anyi yakadilama anu mu miaba mikese. Bakadiumbusha kabidi mu kopi ya Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo.
13. Bua tshinyi madikolela matangalake bua kushintulula Bible ki mmafikishe ku dikupula dîna dia Nzambi mu ngenyi ya bantu?
13 Nansha nanku, dîna adi dia butumbi kabakadikupula mu ngenyi ya bantu. Nkudimuinu ya Mifundu ya tshiena-Ebelu mu tshiena-Espagne, tshiena-Portugal, tshiena-Allemagne, Anglais, Mfualansa, ne mu miakulu mikuabu ya bungi, ne bululame buonso yakelamu dîna disunguluke dia Nzambi. Pabuipi ne siekele wa 16, dîna disunguluke dia Nzambi diakabanga kumueneka kabidi mu nkudimuinu kabukabu ya tshiena-Ebelu mu Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo; pabuipi ne siekele wa 18, mu tshiena-Allemagne; pabuipi ne siekele wa 19, mu tshiena-Croatie ne mu Anglais. Nansha mudi bantu mua kuteta bua kusokoka dîna dia Nzambi, palua “dituku dia Yehowa,” apu, bu mudi Nzambi umanyisha, ‘bisamba nebimanye ne: meme ndi Yehowa.’ Dilongolola adi dimanyisha dia Nzambi kadiakupangila nansha.—2 Petelo 3:10, NW; Yehezekele 38:23; Yeshaya 11:9; 55:11.
Mukenji udi ufika mu buloba bujima
14. (a) Pabuipi ne siekele wa 20, mmu miakulu bungi munyi ya ku Mputu muakafundabu Bible, ne kuvua tshipeta kayi? (b) Pamue ne ku ndekelu kua 1914, Bible ukavua mu miakulu bungi munyi ya mu Afrike?
14 Pabuipi ne ku mbangilu kua siekele wa 20, bakavua bafunde Bible ku biamu mu miakulu 94 ya ku Mputu. Wakadimuija Balongi ba Bible mu tshitupa atshi tshia buloba mu muanda wa se: malu adi anyukula buloba avua ne bua kulua pamue ne nshikidilu wa Bikondo bia Bampangano mu 1914, ne bushuwa ke muakenzekabi! (Luka 21:24) Kumpala kua tshidimu tshia pa buatshi tshia 1914 kujikatshi, Bible mujima anyi bimue bitupa biende, ukavua mupatuke mu miakulu 157 ya mu Afrike, kusakidila ku miakulu mitumika nayi bikole bu mudi Anglais, Mfualansa, ne mu tshiena-Portugal. Nenku bakasa tshishimikidi bua kulongesha bantu bena bupuekele ba mu bisa ne bisamba bivule bavua basombele kuine aku malelela a mu Bible adi apikula mu nyuma.
15. Pakatuadija matuku a ku nshikidilu, mmu bualabale kayi muvua Bible muikalaku mu miakulu ya bantu ba mu matunga a ku Amerike?
15 Pakabuela bulongolodi ebu mu matuku a ku nshikidilu mamana kumanyisha, Bible ukavua mutangalake bikole mu matunga a mu Amerike. Bena tshimuangi bafume ku Mputu bavua balue nende mu miakulu yabu yonso mishilangane. Programe mualabale wa dilongesha dia Bible wakatuadija, ne miyuki ya patoke ne diabanya dikolesha dia mikanda miumvuiji ya Bible mipatula kudi Balongi ba Bible ba mu Bukua-matunga, muvua Bantemu ba Yehowa bamanyike tshikondo atshi. Kabidi, bakavua bamane kutuadija dipatula Bible kudi société ya Bible mu miakulu mikuabu 57 bua kukumbaja majinga a bantu ba mu tshitupa etshi tshia ku Ouest.
16, 17. (a) Mmu bualabale kayi muvua Bible mufike ku dikalaku pakakumbana tshikondo bua diyisha dia buloba bujima? (b) Mmunyi mudi Bible muleje ne: udi mukanda wa kashidi ne wa buenzeji bua bungi?
16 Pakakumbana dîba bua diyisha dia lumu luimpe dia buloba bujima kumpala kua ‘nshikidilu kuluaye,’ Bible katshivua muenyi mu Azi ne mu bidiila bia Pasifike. (Matayo 24:14) Bakavua benda bamufunda ku biamu mu miakulu misunguluke 232 ya mu tshitupa atshi tshia buloba. Imue ivua Bible mijima; mivule ivua nkudimuinu ya Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo; mikuabu ivua mukanda umue patupu wa Mifundu ya Tshijila.
17 Mu mushindu mutoke, Bible kavua ushala kashidi muenze bu bishadile bia mukanda wa kalekale. Ku mikanda yonso idiku, uvua mukanda mukudimuna ne muabanya bikole. Biumvuangane ne tshijadiki atshi tshia dianyisha dia Nzambi, malu avua mafunda mu mukanda au avua ne bua kuenzeka. Malongesha ende ne spiritu uvua kunyima kuende bivua pabi ne buenzeji bua kashidi pa nsombelu ya bantu mu matunga a bungi. (1 Petelo 1:24, 25) Kadi bivule bivua ne bua kulua—bivule bitambe.
Udi muvuluke anyi?
◻ “Dîyi dia Nzambi wetu” didi dishala kashidi ntshinyi?
◻ Mmunyi muakatetabu bua kujimija Bible, ne mbipeta kayi bivuaku?
◻ Mmunyi mudibu bakube bujalame bua Bible?
◻ Mmushindu kayi udi dimanyisha dia dilongolola dia Nzambi dimueneke dikale dîyi dia muoyo?
[Kazubu mu dibeji 12]
Tudiku bamanye bushuwa tshiakamba Bible ku ntuadijilu anyi?
Maniskri a tshiena-Ebelu mafunda ku bianza matue ku 6 000 adi ajadika bidi munda mua Mifundu ya tshiena-Ebelu. Makese a kudiwu ng’a kale mu tshikondo tshia kumpala kua Buena-nkristo. Maniskri atshidiku mapite pa 19 a Mifundu yonso ya tshiena-Ebelu ng’a mu tshikondo tshia kumpala kua dienza dia mashinyi a mikanda. Kabidi, kubangila ku tshine tshikondo atshi, kudi nkudimuinu ivuabu benze mu miakulu mikuabu 28.
Bua Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo, maniskri matue ku 5 000 mu tshiena-Greke mmela pa liste. Bua amue maniskri a kudiwu mbambe ne: ng’a kumpala kua 125 B.B., nenku anu bidimu bikese panyima pa tshikondo tshia mikanda ya ntuadijilu. Badi bela meji ne: bimue bitupa mbitambe kuikala bia ku ntuadijilu. Bua 22 ya ku mikanda 27 mienzeja ku spiritu, kudi maniskri majima mabangile ku 10 too ku 19 mafunda ku bianza. Bungi butambe kushadila bua maniskri majima mafunda ku bianza a mukanda wonso wa ku mikanda ya mu tshitupa etshi tshia Bible budi isatu—bua Buakabuluibua. Maniskri amue a Mifundu mijima ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo ng’a mu siekele muinayi B.B.
Kakuena mikanda mikuabu ya kale idibu bajadika kudi mushiki bungi nunku wa bijadiki bia mu mifundu ya kale.