Yeruzaleme udi ‘ku mutu kua muanda webe munene wa kusankila’ anyi?
“Ludimi luanyi lundamate mu tshilakalaka, . . . meme tshiyi mubandishe Yeruzaleme ku mutu kua muanda wanyi munene wa kusankila.”—MUSAMBU 137:6, NW.
1. Mmuenenu kayi uvua nende bena tshimuangi bavule bena Yuda bua tshimenga tshisungula tshia Nzambi?
BIDIMU bitue ku 70 bikavua bipite katshia bena tshimuangi ba kumpala bena Yuda bapingana mu Yeruzaleme mu 537 K.B.B. Bakavua bibakulule ntempelo wa Nzambi, kadi tshimenga tshitshivua anu bibuwa. Pinapu, tshipungu tshipiatshipia tshia bantu tshikavua tshikolele mu bupika. Kakuena mpata bua se: ba bungi ba kudibu bakumvua anu bu mufundi wa misambu wakimba ne: ‘Yeruzaleme, bingapua bualu buebe muoyo, tshianza tshianyi tshia balume tshipange mudimu watshi.’ (Musambu 137:5) Bamue bantu bakenza bivule kupita divuluka patupu Yeruzaleme; ku bienzedi biabu bakaleja ne: uvua “ku mutu kua muanda [wabu] munene wa kusankila.”—Musambu 137:6, NW.
2. Ezela uvua nganyi, ne mmunyi muakapetaye mabenesha?
2 Tshilejilu tangila muakuidi Ezela. Kumpala mene kua kupinganaye mu ditunga diabu, ne lukunukunu uvua mutume bipatshila bia ntendelelu mukezuke kumpala mu Yeruzaleme. (Ezela 7:6, 10) Ezela uvua mupete mabenesha a bungi bua bualu abu. Yehowa Nzambi wakasaka mutshima wa mukalenge wa bena Perse bua apeshe Ezela diakalenga dia kulombola tshisumbu tshibidi tshia bena tshimuangi bavua bapingana mu Yeruzaleme. Kusakidila apu, mukalenge wakabapesha mapa mavule a ngolo ne argent ‘bua kulengeja nzubu wa Yehowa.’—Ezela 7:21-27.
3. Mmunyi muvua Nehemiya muleje ne: uvua utamba kuditatshisha bua Yeruzaleme?
3 Kunyima kua bidimu bitue ku 12, kuvua muena Yuda mukuabu wakangata dipangadika dikole—Nehemiya. Uvua wenza mudimu mu nzubu wa mfumu wa bena Perse ku Shushana. Uvua ne muanzu wa lumu ne wa buenzeji bu mueledi wa Mukalenge Atashasete maluvu mu dikopo, kadi bualu abu kabuvua “muanda munene wa kusankila” bua Nehemiya nansha. Uvua ujinga bikole bua kuya kuibakulula Yeruzaleme. Nehemiya wakasambila bua bualu ebu munkatshi mua ngondo mivule, ne Yehowa Nzambi wakamubenesha bua dienza nenku. Pakumvuaye bua diditatshisha dia Nehemiya, mukalenge wa bena Perse wakamupesha basalayi ne mikanda, umuanyishila bua kuibakulula Yeruzaleme.—Nehemiya 1:1–2:9.
4. Mmunyi mutudi mua kuleja ne: ntendelelu wa Yehowa udi ku mutu kua muanda mukuabu wonso wa kusankila utudi mua kuikala nawu?
4 Kakuyi mpata, Ezela, Nehemiya ne bena Yuda ba bungi bavua bambuluishangana nabu bakaleja ne: ntendelelu wa Yehowa mushindamene mu Yeruzaleme uvua ne mushinga wa bungi kupita tshintu tshikuabu tshionso—bua se: uvua ‘ku mutu kua muanda wabu munene wa kusankila,’ mmumue ne: ku mutu kua tshintu tshikuabu tshionso tshivuabu mua kusankila. Mmunyipu mudi bantu aba bikale dikankamija bua bonso badi lelu’eu bangata mu mushindu wa muomumue Yehowa, ntendelelu wende ne bulongolodi buende bulombola kudi spiritu! Bidi nanku buebe wewe anyi? Utu uleja ku dinanukila diebe mu bienzedi bia ditshina dia Nzambi bua se: muanda webe mutambe bunene wa kusankila ndiakalenga dia kutendelela Yehowa pamue ne bantu bende badilambule anyi? (2 Petelo 3:11) Bua kutukankamija kabidi bua kuenza nanku, tukonkononayi bipeta bilenga bia luendu lua Ezela ku Yeruzaleme.
Mabenesha ne majitu
5. Mmabenesha mavule kayi akapeta bantu bavua basombele mu Yuda mu matuku a Ezela?
5 Tshisumbu tshia bena tshimuangi batue ku 6 000 bavua bapingana ne Ezela bakalua ne mapa a ngolo ne argent bua ntempelo wa Yehowa. Mapa aa onso masanga lelu’eu adi enza miliyo mitue ku 35 ya dolare. Avua mapite misangu mitue ku muanda-mutekete ngolo ne argent bivua bena tshimuangi ba kumpala balue nabi. Aba bavua basombele mu Yeruzaleme bavua bushuwa ne bua kuikala ne dianyisha kudi Yehowa bua kupeta bintu bionso ebi ne bantu bavua mua kubakuatshisha. Kadi mabenesha mavule a kudi Nzambi adi kabidi alua ne majitu.—Luka 12:48.
6. Ntshinyi tshiakasokolola Ezela mu ditunga diabu, ne ntshinyi tshiakenzaye?
6 Mutantshi mukese Ezela wakasokolola ne: bena Yuda ba bungi ne bamue bakuidi ne bakulu, bavua basambuke Mikenji ya Nzambi mu disela bakaji bampangano. (Dutelonome 7:3, 4) Ezela uvua ne kabingila bua kubungama bikole bua dishipa edi dia tshipungidi tshia Mikenji ya Nzambi. ‘Pangakumvua bualu ebu, ngakadipanda bilulu bianyi ne tshikowelu tshianyi, ngakashikama panshi ntua mikemu.’ (Ezela 9:3) Pashishe, pamue ne bena Izalele bavua banyingalala bavuapu, Ezela wakapumuna mutshima wende mu disambila Yehowa. Mu matshi a bantu bonso, Ezela wakalonda malu onso a kale a bupidia bua Izalele ne didimuija dia Nzambi dia tshivua ne bua kuenzeka pavuabu baselangane ne bampangano bavua base mu buloba abu. Wakakoma ne: ‘Yehowa, Nzambi wa Izalele, wewe udi muakane; bualu bua wewe wakatushila difuka dipanduka bu mudidi lelu’eu; mona, tudi ku mêsu kuebe mu kupila kuetu; kakuena udi mumanye mua kuimana kumpala kuebe bua bualu ebu.’—Ezela 9:14, 15.
7. (a) Ntshilejilu kayi tshilenga tshiakashiya Ezela mu dijikija dia bubi? (b) Ntshinyi tshiakenza bantu bavua bapile mu matuku a Ezela?
7 Ezela wakatumika ne muaku “tudi.” Eyowa, wakadibala pende nansha muvuaye kayi ne dipila. Dibungama dikole dia Ezela pamue ne disambila diende dia budipuekeshi biakalenga mitshima ya bantu ne biakabasaka ku bienzedi biakanyine dinyingalala. Bakitaba bua kuenza muabu muonso bua kulongolola bualu abu—bonso bavua bashipe Mikenji ya Nzambi bavua ne bua kupingaja bakaji ba ku ba bende ku mabu, pamue ne bana bavuabu babalelele. Ezela wakitaba dipangadika edi ne wakakankamija bavua bapile bua benze bualu ebu. Bua bukokeshi bumupesha kudi mukalenge wa bena Perse, Ezela uvua ne bukenji bua kushipa basambuki bonso ba mikenji anyi kubipata mu Yeruzaleme ne mu Yuda. (Ezela 7:12, 26) Kadi bidi bimueneka ne: kavua muangate dipangadika dia nunku to. “Bantu bonso” bakamba ne: “Butudi n’abu mbua kuenza malu onso awakutuambila.” Kusakidila apu, bakatonda ne: “Tuakatamba kuenza bibi mu bualu ebu.” (Ezela 10:11-13) Ezela nshapita 10 udi utela mêna a bantu balume 111 bakatumikila dipangadika adi pa kuipata bakaji babu ba ku ba bende ne bana bavuabu babalelele.
8. Bua tshinyi tshienzedi tshia bukole tshia dipata bakaji ba ku ba bende tshivua bua diakalenga dia bukua-bantu buonso?
8 Tshienzedi etshi tshivua bua diakalenga ki ng’anu dia Izalele nkayende, kadi ne dia bukua-bantu bonso kabidi. Bu kabayi benze tshintu nansha tshimue bua kulongolola malu au, bena Izalele bavua mua kuikala babuelakane mu bisamba bivua bibanyunguluke. Nanku mulongo wa ndelanganyi ivua ifikisha ku Dimiinu Dilaya bua kubenesha bukua-bantu buonso uvua ne bua kuikala munyanguke. (Genese 3:15; 22:18) Bivua ne bua kuikala bikole bua kusunguluja Dimiinu Dilaya bu kankanunuina ka Mukalenge Davidi wa mu tshisa tshia Yuda. Kunyima kua bidimu bitue ku 12, bakatabalela kabidi bualu ebu bua mushinga mukole pakatuadija ‘bena Izalele kudilamununa kudi bantu ba bende bonso.’—Nehemiya 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Mmibelu mimpe kayi idi Bible upesha bena nkristo badi baselangane ne bantu badi kabayi bena kuitabuja?
9 Ntshinyi tshidi basadidi ba Yehowa ba matuku etu aa mua kulongela ku muyuki eu? Bena nkristo kabena muinshi mua tshipungidi tshia Mikenji nansha. (2 Kolinto 3:14) Kadi badi batumikila ‘mikenji ya Kristo.’ (Galatia 6:2) Nenku muena nkristo udi muselangane ne muntu udi kayi muena kuitabuja udi utumikila mubelu wa Paulo wa se: ‘Bikala muanenu wa mu Kristo ne mukaji udi kayi muena ditabuja, ne mukaji eu udi usanka bua kuikala nende, mulume kamulekedi nansha.’ (1 Kolinto 7:12) Kabidi, Mifundu idi yenzeja bena nkristo badi baselangane ne bantu badi kabayi bena kuitabuja bua benze madikolela bua dibaka diabu diye kumpala. (1 Petelo 3:1, 2) Misangu mivule ditumikila mubelu eu mulenga ndifikishe ku dibenesha mu mushindu wa se: bena mabaka badi kabayi bena kuitabuja bavua bashintulule mmuenenu wabu bua ntendelelu mulelela. Bamue mbalue mene bena nkristo ba lulamatu batambule.—1 Kolinto 7:16.
10. Ndilongesha kayi didi bena nkristo mua kupetela kudi bantu balume 111 bena Izalele bakipata bakaji babu ba ku ba bende?
10 Kabidi, tshilejilu tshia bena Izalele bakipata bakaji babu ba ku ba bende tshidi tshipesha bena nkristo bajike dilongesha dilenga. Kabena ne bua kubanga kuseselangana ne balume anyi bakaji badi kabayi bena kuitabuja nansha. Bidi mua kuikala bikole anyi mene bia lutatu bua kuepuka malanda a mushindu’eu, kadi nnjila mutambe buimpe bua muntu kutungunukaye ne kupeta dibenesha dia kudi Nzambi. Mbatumine bena nkristo dîyi edi ne: ‘Lekelayi kulamakajibua ne badi kabayi bena ditabuja.’ (2 Kolinto 6:14) Muena nkristo yonso mujike udi ujinga kubuela mu dibaka udi ne bua kulongolola bua kuselangana ne muena kuitabuja nende wa bushuwa.—1 Kolinto 7:39.
11. Anu bu bantu balume bena Izalele, mmunyi mutudi mua kutetshibua pa bidi bitangila muanda wetu munene wa kusankila?
11 Kabidi mu mishindu mikuabu ya bungi, bena nkristo bakalongolola malu a bungi pakabalejabu ne: mbatangile mu njila udi kayi umvuangana ne Mifundu. (Galatia 6:1) Ku misangu, tshibejibeji etshi tshitu tshileja tshikadilu kampanda tshibengangane ne mifundu tshidi mua kupangisha muntu bua kushala mu bulongolodi bua Nzambi. Tshilejilu mu 1973, bantu ba Yehowa bakafika ku dijingulula bimpe ne: dinua bintu bia lulengu ne makanya mmpekatu minene. Bua kulonda njila wa Nzambi, tudi ne bua ‘kudilengeja ku manyanu onso a mubidi ne a nyuma.’ (2 Kolinto 7:1) Bantu ba bungi bakateleja mubelu eu wa mu Bible; bavua badiakaje bua kuitaba ntatu idi muntu umvua padiye ulekela dinua bintu ebi bua kumona mua kushala munkatshi mua bantu ba Nzambi bakezuke. Mbafile kabidi buludiki butoke bua mu Mifundu pa bidi bitangila diangatangana dia mulume ne mukaji, mvuadilu, ndengejilu wa nsuki ne disungula mudimu ne meji, dijikija lutetuku ne mijiki. Nansha buobu batuleje mêyi-maludiki kayi a mu Mifundu, tudilejayi badiakaje ‘bua kulengejibua,’ anu bu bantu balume 111 bena Izalele. (2 Kolinto 13:11) Ebi nebileje ne: diakalenga dia kutendelela Yehowa pamue ne bantu bende bansantu ‘ndibande ku mutu kua muanda wetu munene wa kusankila.’
12. Ntshinyi tshiakenzeka mu 455 K.B.B.?
12 Panyima pa dileja malu avua atangila bakaji ba ku ba bende, Bible kêna utuambila tshiakenzeka mu Yeruzaleme mu bidimu 12 biakalonda nansha. Kakuyi mpata, bena mutumba ba Izalele bakapeta luonji lua bungi bua dishipa dia mabaka a bungi. Mu 455 K.B.B., Nehemiya wakafika mu Yeruzaleme ne tshisumbu tshia basalayi. Bavua bamuteke ngovena wa Yuda ne uvua mulue ne mikanda ya kudi mukalenge wa bena Perse ivua imupesha dianyisha bua kuibakulula tshimenga.—Nehemiya 2:9, 10; 5:14.
Buluishi bua kudi bena mutumba ba lubabu
13. Mmuenenu kayi wakaleja bena mutumba ba bena Yuda balondi ba bitendelelu bia dishima, ne ntshinyi tshiakenza Nehemiya?
13 Bena mutumba balondi ba bitendelelu bia dishima bakaluisha tshipatshila tshivua Nehemiya muvuile. Balombodi babu bakamufunyina pa kuebeja ne: ‘Nudi basue kutombokela mukalenge anyi?’ Muikale uleja ditabuja kudi Yehowa, Nehemiya wakandamuna ne: ‘Nzambi wa mu diulu neakuatshishangane netu; nunku tuetu bantu bende netubike, netuase lumbu elu; kadi nuenu kanuena ne bupianyi, nansha tshitupa, nansha tshivulukidi mu Yeruzaleme.’ (Nehemiya 2:19, 20) Pakabangabu kulongolola lumbu, baluishi bine abu bakaseka bamba ne: ‘Bena Yuda aba batekete badi benza tshinyi? Nebasangishe mabue adi bu mishiki mu diala akamanabu kuosha anyi? Biabanda mubuabua pa mutu pa lumbu lua mabue ludibu basa udi mua kulushimbula.’ Pamutu pa kuandamuna bua mêyi aa, Nehemiya wakasambila ne: ‘O Nzambi wetu, umvua bu mudibu batulengulula, ukudimune bipendu biabu pa mutu pabu.’ (Nehemiya 4:2-4) Nehemiya wakatungunuka ne kufila tshilejilu tshilenga tshia dieyemena Yehowa!—Nehemiya 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Mmunyi muvua Nehemiya mutshimune difuna dia baluishi bua kuenza tshinyangu? (b) Mmunyi mudi Bantemu ba Yehowa bapete mushindu wa kutungunuka ne mudimu wabu wa luibaku lua mu nyuma nansha mudiku buluishi bukole?
14 Bua kukumbaja mudimu wabu wa buambi udi ne mushinga, lelu’eu Bantemu ba Yehowa badi kabidi beyemena Nzambi. Baluishi badi bakeba bua kupangisha mudimu eu pa kubaseka. Imue misangu, basankididi ba mukenji wa Bukalenge batu batekesha maboko bualu kabena mua kutantamena tuseku etu to. Bu tshipatshila tshia tuseku etu mua kupangila, baluishi badi mua kumvua tshiji ne kunyemena ku tshinyangu. Etshi ke tshiakafikila bantu bavua bibaka ngumbu ya Yeruzaleme. Kadi Nehemiya wakabenga bua kabamutshingishi nansha. Pamutu pa nanku, wakapesha bantu bavua bibaka bia-mvita bua kuluishabu bena lukuna ne wakakolesha ditabuja diabu mu diamba ne: ‘Kanubatshinyi, nuvuluke [“Yehowa,” NW] Mukalenge wenu munene, mukole, nuluangane bikole bualu bua bana benu ne bana benu ba balume ne bana benu ba bakaji baledibue ne bua bakaji benu ne nzubu yenu.’—Nehemiya 4:13, 14.
15 Anu bu mu matuku a Nehemiya, Bantemu ba Yehowa mbapete bidi bikengedibua bua kutungunuka ne mudimu wabu wa luibaku lua mu nyuma nansha mudiku buluishi bukole. “Mupika wa lulamatu ne wa budimu” mmufile biakudia bia mu nyuma bidi bikolesha ditabuja, bidi biambuluisha bantu ba Nzambi bua kupatula bipeta bimpe nansha muaba udibu bakandike mudimu. (Matayo 24:45, NW) Bu tshipeta, Yehowa mmutungunuke ne kubenesha bantu bende ne didiunda pa buloba bujima.—Yeshaya 60:22.
Ntatu ya munda
16. Nntatu kayi ya munda yakatekesha tshisumi tshia bibaki ba lumbu lua Yeruzaleme?
16 Pavua dibakulula dia lumbu lua Yeruzaleme dienda diya kumpala ne lumbu lulua lule, mudimu wakalua mukole menemene. Biakenzeka nanku dîba diakamueneka lutatu kampanda luakatekesha tshisumi tshia bibaki bavua benza madikolela a bungi. Bua dikepa dia biakudia, bamue bena Yuda bavua bamona bikole bua kupetela mêku abu biakudia ne bua kufuta bitadi kudi mbulamatadi wa bena Perse. Bena Yuda bavua ne biuma bia bungi bakabasombesha biakudia ne mfranga. Kadi kabiyi bianyisha kudi Mikenji Nzambi, bena Izalele bapele ba menemene bavua ne bua kufila maloba ne bana babu balela bu tshieya tshia se: bavua ne bua kufuta mfranga ayi ne tshia-kasombela. (Ekesode 22:25; Lewitiki 25:35-37; Nehemiya 4:6, 10; 5:1-5) Mpindieu babasombeshi ba mfranga bavua bafuna bua kunyenga maloba abu ne kubenzeja bua basumbishe bana babu bu bapika. Nehemiya wakumvua tshiji tshikole bua mmuenenu eu mubule dinanga ne wa dinanga dinekesha dia bintu bia ku mubidi. Wakenza malu ne lukasa bua kushindika ne: Yehowa uvua utungunuka ne kubenesha mudimu wa dibakulula lumbu lua Yeruzaleme.
17. Ntshinyi tshiakenza Nehemiya bua kushindika ne: Yehowa uvua utungunuka ne kubenesha mudimu wa luibaku, ne kuvua bipeta kayi?
17 Bakalongolola “tshisumbu tshinene tshia bantu,” ne Nehemiya wakaleja patoke bena Izalele bavua ne bubanji ne: bualu buvuabu benze buvua bubungamije Yehowa. Pashishe walomba bantu bavua bapile, pamue ne bamue bakuidi, bua bapingaje bia-kasombela bionso bivuabu bangate ne bua bapingaje maloba a bantu bavua kabayi mua kufuta tshia-kasombela avuabu bangate mu mushindu mubengangane ne mikenji. Biakanyine ka-lumbandi, bantu bavua bapile bakamba ne: ‘Netubapingajilebi, katuena tubalomba kasombela; netuenze bu muwakuamba.’ Mêyi aa kaavua a tshianana to, bualu Bible udi uleja ne: ‘Bantu bakenza bu muakadi [“dîyi,” NW] [dia Nehemiya].’ Ne tshisumbu tshionso tshiakasamuna Yehowa.—Nehemiya 5:7-13.
18. Bantemu ba Yehowa mbalue kumanyika bua ngikadilu kayi?
18 Netuambe tshinyi bua matuku etu aa? Pamutu pa kuendela mushinga pambidi pa bakuabu, Bantemu ba Yehowa mbamanyike bikole bua ngikadilu wabu wa kalolo kudi bena kuitabuja nabu ne kudi bantu ba tshianana badi mu dikenga. Anu bu mu matuku a Nehemiya, bualu ebu mbufikishe ku mêyi mavule a dianyisha bua kusamuna Yehowa. Kadi pinapu, “mupika wa lulamatu ne wa budimu” mmusangane ne: bidi bikengela kufila mibelu ya mu Mifundu pa malu a bungenda ne bua kuepuka diendela mushinga pambidi pa bakuabu ne lukuka. Mu amue matunga batu ne tshibidilu tshia kulomba biuma bia buku bipite bungi, pabi Bible udi udimuija patoke ne: bena lukuka ne banyenganganyi ba bintu kabakupiana Bukalenge bua Nzambi nansha. (1 Kolinto 6:9, 10) Padi bena nkristo ba bungi batumikila mibelu eyi bidi bivuluija muvua bena Yuda abu bamone bubi bua diendela mushinga pambidi pa bana babu bavua bapele ba menemene.
Badi bajikija lumbu lua Yeruzaleme
19, 20. (a) Dijika dia lumbu lua Yeruzaleme divua ne buenzeji kayi kudi baluishi balondi ba bitendelelu bia dishima? (b) Mbutshimunyi kayi budi Bantemu ba Yehowa bapete mu matunga a bungi?
19 Nansha muvuaku buluishi buonso abu, bakajikija lumbu lua Yeruzaleme mu matuku 52. Bualu ebu buvua ne buenzeji kayi kudi baluishi? Nehemiya wakamba ne: ‘Pakumvua bena lukuna betu bonso lumu elu, bisamba bionso bia bantu biakatunyunguluka biakatshina, biakadi ne bundu bunene ku mêsu; bualu bua bobu bakajingulula ne: Nzambi wabu nguakenzeja mudimu eu.’—Nehemiya 6:16.
20 Lelu’eu, buluishi bua bena lukuna ba mudimu wa Nzambi budi butungunuka mu mishindu ne miaba kabukabu. Kadi bantu miliyo mivule mbamone se: kuluisha Bantemu ba Yehowa nkupanga tshia dienza. Tshilejilu, tangila madikolela avuabu benze kale bua kuimanyika mudimu wa buambi mu Allemagne wa bena Nazi, ku Mputu wa ku Est ne mu matunga mavule a mu Afrike. Madikolela onso aa mmapangile, ne mpindieu bantu ba bungi badi bajingulula ne: ‘Nzambi ke udi wenzeja mudimu eu.’ Mmunyipu mudi bualu ebu buikale difutu kudi bena lulamatu aba bakadi bakulakaje ‘bakabandisha [ntendelelu wa Yehowa] ku mutu kua muanda wabu munene wa kusankila’ mu matunga aa!
21. Mmalu kayi a mushinga atuamona mu tshiena-bualu tshidi tshilonda?
21 Mu tshiena-bualu tshidi tshilonda, netulondolole malu a mushinga akafikisha ku dibanjija dia lumbu luibakulula lua Yeruzaleme ne disanka. Netumone kabidi mudi dijika dia tshimenga tshitambe bunene bua diakalenga dia bukua-bantu buonso disemena pabuipi.
Udi muvuluke anyi?
◻ Mmunyi muvua Ezela ne bakuabu basanke bua Yeruzaleme?
◻ Mbilema kayi bivua Ezela ne Nehemiya bambuluishe bena Yuda ba bungi bua kulongolola?
◻ Mmalongesha kayi audi mua kupatuila ku miyuki idi itangila Ezela ne Nehemiya?
[Tshimfuanyi mu dibeji 15]
Nehemiya uvua utamba kuditatshisha bua Yeruzaleme, ki mbua mudimu wende wa lumu ne wa buenzeji ku Shushana to
[Bimfuanyi mu mabeji 16, 17]
Anu bu Nehemiya, tudi ne bua kulomba buludiki ne bukole bua Yehowa bua tutungunuke mu mudimu wetu wa buambi udi ne mushinga wa bungi