Tudi mua kulala bidimu bungi kayi?
Bungi bua bidimu bitu bantu balala budi buenda anu buvula. Ke bua tshinyi bantu bakuabu badi badiebeja ne: ‘Tudi mua kulala bidimu bungi kayi?’
BILONDESHILE tshibungu kampanda, ku kale, bantu bavua bamba ne: Pierre Joubert ke muntu uvua mulale bidimu bia bungi menemene. Wakafua mu 1814 muikale ne bidimu 113. Bulelela, badi bamba mudi bakuabu balale bidimu bia bungi, kadi bidimu biabu kabivua bifunda mu mikanda bua bantu kubitaba nansha. Kadi dikebulula bimpe mu mikanda ndijadike ne: kudi bantu bungi kampanda badi balale bidimu bia bungi kupita Pierre Joubert.—The New Encyclopædia Britannica (1995).
Jeanne Louise Calment uvua mulela mu dia 21 Luishi 1875, mu komine wa Arles, ku Sud-Est kua ditunga dia France. Lufu luende mu dia 4 Tshimungu 1997—kunyima kua bidimu 122 ne matuku—bavua baluendeshile lumu lua bungi. Mu 1986, Shigechiyo Izumi wa mu ditunga dia Japon wakafua ne bidimu 120. Mukanda kampanda udi utela Sarah Knauss wa bidimu 118 bu muntu mukulumpe menemene uvuaku mu tshikondo tshivuabu baufunde. Bavua bamulele mu dia 24 Kabitende 1880, mu Pennsylvanie, ku États-Unis. Pavua Marie-Louise Febronie Meilleur wa mu tshimenga tshia Québec, ku Canada, mufue mu 1998 muikale ne bidimu 118, uvua mukulumpe kudi Sarah ku matuku 26.—Livre Guinness des records 1999.
Bushuwa, bungi bua bantu banunu mbubande bikole. Badi batshinka ne: bungi bua bantu badi benze bidimu lukama nebubande too ne ku miliyo mipite pa ibidi ne binunu bibidi mu bidimu 50 bia ntuadijilu wa siekele udi ulua kumpala! Bia muomumue, bungi bua bantu badi ne bidimu 80 ne bua badi bapitshishe apu buakabanda kumbukila ku miliyo 26,7 mu 1970 too ne ku miliyo 66 mu 1998. Adi ndidiunda dia bantu 147 pa lukama, pa kufuanyikija ne didiunda dia bantu 60 pa lukama bua bungi busanga bua bantu bonso badi pa buloba.
Ne ki ng’anu bua se: bantu badi balala bidimu bia bungi. Bakulakaje bavule badi kabidi benza malu adi bansonga ba bungi ba bidimu 20 kabayi mua kuenza to. Mu 1990, John Kelley, muikale ne bidimu 82, wakajikija lubilu lua ku makasa lua mutantshi wa kilometre 42,195 mu mêba atanu ne minite itanu. Mu 1991, mamu mukulukaje Mavis Lindgren, muikale ne bidimu 84, wakajikija ntanta au mu mêba muanda-mutekete ne minite tshitema. Ne matuku adi panshi aa, muntu kampanda wa bidimu 91 mmunyeme too ne ku ndekelu lubilu lua ku makasa mutantshi wa muomumue mu tshimenga tshia New York!
Katuena basue kuamba ne: bantu bakole ba kale kabavua benze malu a dikema to. Pavuaye ne bidimu 99, Abalahama, nkambua mutela mu Bible ‘wakaya lubilu bua kuakidila’ benyi bende. Pavuaye ne bidimu 85, Kaleba wakamba ne: ‘Bu muakadi bukole buanyi dituku adi [bidimu 45 kunyima], mbu mutshidibu katataka, bua kuya ne bua kupingana.’ Ne Bible udi wamba bua Mose ne: pavuaye ne bidimu 120, ‘mêsu ende kaakadi bilejileji ne bukole buende kabuakapua.’—Genese 18:2; Yoshua 14:10, 11; Dutelonome 34:7.
Yezu Kristo wakakula bua Adama muntu wa kumpala, ne bua Nowa muenji wa buatu bu bantu bavuaku bulelela ku kale. (Matayo 19:4-6; 24:37-39) Genese udi wamba ne: Adama wakalala bidimu 930, ne Nowa wakenza bidimu 950. (Genese 5:5; 9:29) Bantu mbalale bushuwa bidimu bungi nanku anyi? Tudiku mua kulala bidimu bia bungi menemene, pamu’apa bua kashidi anyi? Suaku ukonkonone bijadiki mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.