Tudi tukeba muoyo wa matuku a bungi

‘Muntu udi muledibue kudi mukaji udi ne matuku makese a muoyo wende ne udi mûle tente ne ntatu. Udi umena bu tshilongo ne udi ufubidila, udi upita lubilu bu mundidimbi ne kêna ushalaku.’​—Yobo 14:1, 2.

NANSHA muakafundabu mêyi aa kukadi bidimu 3 500, lelu bantu bakese ke badi mua kubenga kuitaba se: muoyo ng’wa tshitupa tshîpi. Misangu ya bungi bantu kabatu bamona bimpe bua kulabula bushême bua muoyo anu bua katupa kîpi ne pashishe kukulakaja ne kufua. Ke bualu kayi, bantu mbapatule bintu ne mishindu ya bungi bua kulepesha muoyo wabu.

Mu matuku a Yobo, bena Ejipitu bavua badia mipesa ya nyama, bipatshila patupu bua kupingana ku bunsonga. Tshimue tshia ku bipatshila binene bia benji ba bintu bia kulepesha nabi muoyo mu tshikondo tshia Moyen Âge tshivua tshia kupatula buanga buvua mua kufikisha bantu ku dikala ne muoyo wa matuku a bungi. Benji ba bintu bia dilepesha nabi muoyo ba bungi bavua bamba ne: ngolo mudienzela kudi bantu uvua mua kufila muoyo udi kauyi kufua ne bamba kabidi ne: kudiila mu malongo menza ne ngolo kuvua mua kulepesha matuku a muoyo. Bena Tao ba mu Chine wa kale bavua bela meji ne: bavua mua kushintulula bintu bia mu mubidi ne mudimu wabi ku diambuluisha dia dielangana meji, manaya a mushindu wa kueyela ne ndilu, ne pashishe bavua mua kupeta muoyo udi kauyi kufua.

Juan Ponce de León, mukebuludi wa mu ditunga dia Espagne, mmumanyike bua dienza ngendu kayi upungila wenda ukeba mushimi wa bunsonga. Munganga kampanda wa mu bidimu bia 1700 wakamba mu mukanda wende (Hermippus Redivivus) ne: bateke bansongakaji batshidi tumama mu kazubu kakese mu muvu wa printemps ne pashishe basangishe lupepele lua mueyelu wabu mu milangi ne bapeshe bantu bu buanga bua kulepesha nabu muoyo. Tshia kumanya ntshia se: nansha tshimue tshia ku bintu ebi katshiakenza bualu bua nsongo to.

Lelu kukadi bidimu bitue ku 3 500 katshia Mose wafunda mêyi a Yobo, bantu mbaye ku ngondo, mbenze mashinyi ne ordinatere, ne mbalonge mpala ne nyima tutupa tutambe bukese (atome ne selile). Kadi nansha mudi bantu baye kumpala mu dienza bintu bia bungi, tudi anu ne ‘matuku makese a muoyo mûle tente ne ntatu.’ Mbilelela bua se: mu matunga a bubanji matuku a muoyo wa muntu mmavule bikole kupita mu bidimu lukama bishale ebi. Kadi mbienzeke nunku nangananga bua luondapu luimpe, mankenda mavule ne ndilu muimpe. Tshilejilu, kubangila munkatshi mua bidimu bia 1800 too ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 1990, bungi bua matuku a muoyo mu ditunga dia Suède buakabanda kumbukila ku bidimu 40 too ne ku 75 bua bantu balume ne kumbukila ku bidimu 44 too ne ku 80 bua bantu bakaji. Kadi bidiku bileja ne: dijinga dia bantu dia kuikala ne muoyo matuku a bungi dikadi dikumbane anyi?

Tòo, bualu nansha mudi mu amue matunga bantu bashala ne muoyo too ne ku bukulakaje, mêyi akafunda Mose kukadi bidimu bia bungi atshidi malelela: ‘Matuku a mu bidimu bietu adi akumbana bu bidimu makumi muanda-mutekete; anyi, bituikala ne bukole, bidi mua kukumbana bidimu makumi muanda-mukulu; bualu bua bidi bipita lubilu, ne tudi tuya lukasa.’ (Musambu 90:10) Malu neashintuluke mu matuku makese adi kumpala eku anyi? Bantu nebikaleku ne muoyo matuku a bungi menemene anyi? Netuandamune nkonko eyi mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.