Mushindu udi lukuna lutangalake bu tshipupu
“Bantu kabatu bumvuila bantu badibu nabu lukuna to.”—JAMES RUSSELL LOWELL, MUFUNDI NE MUENA MPALA WA DITUNGA DIABU.
LUKUNA ludi lumueneka miaba yonso lelu. Tudi mua kuvuluka bimpe mêna bu mudi Timor oriental, Kosovo, Liberia, Littleton ne Sarajevo, ba-Nazi ba lelu, bantu ba tshinyangu ba mitu mikungula, bantu badi bamba mudi batoke bikale ku mutu kua bantu bonso pamue ne malu atudi katuyi mua kupua muoyo lukasa bu mudi bintu biosha bishidisha, bina binene bidibu bajikile bantu bavule, ne bitalu bia bantu.
Dijinga dikole dia se: lukuna, mvita ne tshikisu bijike mu matuku atshilualua ndijimine. Danielle Mitterand, mukaji wa mfumu wa ditunga dia France ufuile, wakavuluka malu a pavuaye nsonga e kuamba ne: “Bantu bavua ne dijinga dikole dia kusomba kakuyi bualu muaba uvua buena-muntu butua bupela; bavua ne dijinga dikole dia kuikala ne bupole munkatshi mua bantu bavuabu basombe nabu; bavua ne dijinga dikole dia kuikala ne makanda a mubidi, kusomba mu ditalala ne kuikala bantu bena bupole ne ba kunemeka bavua basombe ne bantu ba bukole ne ba kalolo badi babakuba.” Ntshinyi tshiakafikila malu onso avuabu bajinga aa? Danielle wakadiabakena ne: “Bushuwa kunyima kua bidimu 50, mbabange kuluisha dijinga dikole dietu edi.”
Bua mushindu udi lukuna lulue kuvulangana mpindieu, bantu bonso badi balumona. Ndutangalake buloba bujima ne ludi luenda lumueneka anu kumueneka patoke. Dikubibua dia muntu yonso didi bantu miliyo mivule kabayi bangata ne mushinga ndilue kukepela bua malu a butshimbakane a bungi adi bantu benza bua lukuna ludibu nalu; bualu budi buenzeka kunyima budi bumueneka bubi menemene kupita budi buenzeke kumpala kuabu. Nansha bikala lukuna kaluyi mu nzubu muetu anyi mu ditunga dietu, ludi anu lutuindile muaba mukuabu. Tudi pamu’apa tumona bualu ebu dituku dionso ku televizion mu ngumu idibu bafila ne mianda idi yenzeka matuku etu aa idibu bamanyisha. Amue malu adi ajadika bualu ebu mmabuele too ne mu Internet. Anji tangila bilejilu bikese patupu.
Mu bidimu dikumi biashadi ebi lungenyi lua muntu utumbisha amu ditunga diabu ndujuke mu mushindu wa dikema. Joseph S. Nye, Jr., (mulombodi wa Harvard Center for International Affairs) wakamba ne: “Lungenyi lua kutumbisha amu ditunga dietu kaluena luenda luteketa to, kadi ludi luenda lukola miaba ya bungi pa buloba. Pamutu pa bantu kuikala bena musoko umue buloba bujima, kudi misoko mishilangane pa buloba mudi bantu bamanye bimpe ne: mikuabu misoko ituku payi. Muanda eu udi wenda uvudija malu adi akebesha mvita.”
Mishindu mikuabu ya lukuna idi ya muinshimuinshi, misokome munda mua ditunga anyi mu tshitupa tshia buloba kampanda. Pavua bantu batanu bena tshinyangu ba mitu mikungula bashipe muntu mukulakaje muena tshitendelelu tshia bena Sikh mu ditunga dia Canada, bualu ebu “buakajadika tshidi bamue bantu bangata bu dijukuluka dia dishipangana anu bua lukuna mu ditunga ditubu batumbisha ne: kaditu ne kansungasunga ka makoba.” Mu ditunga dia Allemagne, kunyima kua dibunda bantu ba matunga ne makoba makuabu kudi bena tshididi banekeshi ba malu dimane kukepela mu bidimu bishale, mu 1997, diakabanda kufika ku bia pa lukama 27. Manfred Kanther, Ministre wa Malu a Munda mua ditunga dia Allemagne wakamba ne: “Edi ndidiunda didi ditekesha mu maboko.”
Mu Albanie wa ku mutu, luapolo kampanda luakaleja ne: bana bapite pa 6 000 mbalue anu bu bena buloko bakangila mu nzubu yabu batshina bua kabalu kubashipa kudi bantu badi bakine mêku abu. Bana aba badi batshina nunku bua tshilele tshia vendetta tshidiku (tshilele tshia bena dîku badisombuela bua mulela wabu udibu bashipe kudi bena dîku dikuabu), “tshidi tshinyange nsombelu wa mêku binunu ne binunu.” Mu États-Unis, biro bia FBI (Federal Bureau of Investigation) bidi bileja ne: “dielela bena bisa bikuabu meji mabi ke divua difikishe bantu ku dibunda bilumbu amu bua lukuna bipite pa tshia bibidi tshia bilumbu 7 755 bivuabu babunde mu 1998 ne bivuabu bamanyishe biro bia FBI ebi.” Amue a ku malu avua mafikishe ku mishindu mikuabu yonso yashadi ya dibunda bilumbu bikuabu bia lukuna ng’owu aa: dielelangana meji mabi bua dishilangana dia bitendelelu, bisa, matunga ne bua dipangila mua kukumbaja bidi bakuabu bakumbaja.
Biena-bualu bia mu bikandakanda bitu kabidi biakula dituku dionso bua tshipupu tshia lukuna lukuatshila benyi, nangananga bena tshimuangi, badi mpindieu bapite pa miliyo 21. Tshidi tshitubungamija ntshia se: ba bungi ba ku bantu badi bakuatshile benyi lukuna mbansonga, basaka kudi bena malu a tshididi badi kabayi kueyemena ne bantu bakuabu badi bakeba tuzolo tua kujikija natu mikiya. Bimanyinu bidi kabiyi bitamba kumueneka bia muanda umue-umue eu mbiobi ebi: dibenga kueyemenangana, dibenga kuanyisha tshia mukuabu ne diangata bantu badi bashilangane netu mu mushindu kampanda.
Ng’amue malu kayi adi ajudija tshipupu tshia lukuna etshi? Ntshinyi tshidi tshikengela kuenza bua kujikija lukuna? Tshiena-bualu tshidi tshilonda tshidi tshiandamuna nkonko eyi.
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 2]
Tshizubu, ku mutu: UN PHOTO 186705/J. Isaac
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 3]
Daud/Sipa Press