Bible wa miakulu ya bungi: Mukanda udi muambuluishe bikole mu mudimu wa dikudimuna

PAMUE ne mu tshidimu tshia 1455, kuvua kuenzeke dishintuluka dinene mu mianda ya dipatula Bible. Johannes Gutenberg wakapatula Bible wa kumpala uvuabu kabayi banji kupatula, ku tshiamu tshia kupatula natshi mikanda tshia tuamu tua maleta tuenza tua bashintulula miaba iditu bua kufunda. Nunku mudimu wa difunda Bible mikese ku bianza wakajika. Bantu bavua mpindieu mua kupatula Bible ya bungi ne ku mushinga muenze bu mukese. Mpindieu Bible kuluaye mukanda uvuabu batambe kuabanya pa buloba bujima.

Bible wa Gutenberg uvua wa mu Latin. Kadi bamanyi ba ku Mputu bakalua pinapu kumona ne: bavua dijinga ne mifundu mimpe ya Bible mu miakulu yende ya ntuadijilu: tshiena-Ebelu ne tshiena-Gelika. Bua Ekeleziya wa bena Katolike, anu Vulgate wa mu Latin ke Bible umuepele uvua muanyishibue, kadi kuvua malu manene abidi avua makebeshe lutatu. Mu bidimu bia 1500, bantu bavule kabavua mua kumvua Latin to. Kabidi, munkatshi mua bidimu bipite pa tshinunu, miaku ya mu Bible wa Vulgate ikavua miuwule tente ne bilema bivule bia batentudi.

Bakudimunyi ne bamanyi bavua dijinga ne Bible mufunda mu miakulu ya ku ntuadijilu ne mukuabu mukudimuna mu Latin muimpe. Mu 1502, kardinale Jiménez de Cisneros, eu uvua upesha Isabelle I wa mu Espagne mibelu ya malu a tshididi ne a ntendelelu wakapangadika bua kukumbaja dijinga divuaku edi anu ne Bible umue tshianana wakapatulabu. Mukanda eu udi muambuluishe bikole mu mudimu wa dikudimuna wakalua kumanyika ku dîna dia Biblia Complutensis (Polyglotte d’Alcala). Cisneros uvua musue kupatula Bible mufunda mu miakulu ya bungi mu mfundilu mutambe buimpe mu tshiena-Ebelu, tshiena-Gelika ne mu Latin, muikale kabidi ne bimue bitupa mu tshiena-Alama. Bu muvua dipatula dia mikanda ku biamu dikale ditshidi anu ku ntuadijilu kuadi, dipatula mukanda wa buena eu divua mua kuikala padi muanda munene mu mianda ya dipatula mikanda ku biamu.

Bua Cisneros kubanga mudimu wende munene eu, wakasumba mikanda mivule ya kale ya tshiena-Ebelu mifunda ku bianza, munkatshi muayi muvua ya bungi ya mu ditunga dia Espagne. Wakasangisha kabidi mikanda kabukabu mifunda ku bianza ya mu tshiena-Gelika ne mu Latin. Mikanda eyi ivua mua kumuambuluisha bua kupatula Bible wa mu miakulu ya bungi. Cisneros wakapesha kasumbu ka bamanyi bavuaye mulongolole ba mu Iniversite utshivuabu bafuma ku dienza wa Alcalá de Henares (mu Espagne) mudimu wa disangisha mikanda yonso eyi mu mukanda umue. Munkatshi mua bamanyi bavuaye mulombe bua kuenza mudimu eu muvua Érasme wa mu Rotterdam, kadi Érasme mumanyi wa miakulu ya bungi muende lumu eu wakabenga.

Bamanyi bakenza bidimu dikumi bua kubumbakaja mukanda munenanenayi wa mushindu eu, ne diupatula ku biamu diakangata bidimu bikuabu binayi. Kuakamueneka ntatu mivule ya mushindu wa kuenza mudimu eu, bualu kakuvua maleta a tshiena-Ebelu, a tshiena-Gelika ne a tshiena-Alama mu biamu bia kupatula nabi mikanda bia mu Espagne to. Ke bualu kayi Cisneros wakangata Arnaldo Guillermo Brocario, mumanyi mupiluke mu dipatula dia mikanda ku biamu bua kuenzaye maleta a mu miakulu eyi. Ndekelu wa bionso, biamu biakatuadija kupatula Bible mu 1514. Bakajikija bitupa bisambombo mu dia 10 Kashipu 1517, ngondo inayi patupu kumpala kua lufu lua kardinale Cisneros. Bakapatula Bible eu mujima bungi bupite pa nkama isambombo, pabi dîba adi ke divua Tshilumbuluidi tshia Katolike tshia bena mu Espagne tshiele tshianza mulu.a

Muakalongololabu bua kupatula Bible eu

Mu dibeji dionso dia Bible eu wa mu miakulu ya bungi muvua malu a bungi menemene. Mu bitupa binayi bivua ne Mifundu ya tshiena-Ebelu, miaku ya Bible wa Vulgate ivua imueneka munkatshi mua dibeji dionso; miaku ya tshiena-Ebelu ivua mu mulongo wa kumpenga; ne miaku ya tshiena-Gelika pamue ne miaku ivuabu bakudimune mu Latin ivua mu mulongo wa munkatshi. Ku mielelu kuvua miaku ya bungi ya tshiena-Ebelu kuvuabu bapatuile miaku mikuabu. Ne mu tshitupa tshia kuinshi kua dibeji dionso divua dipetangana ne Pantateke (mikanda ya mbangilu itanu ya mu Bible), bafundi bavua basakidila kabidi Targum d’Onqelos (Mêyi makajilula mu tshiena-Alama a mu mikanda itanu eyi) pamue ne nkudimuinu wa mu Latin.

Mu tshitupa tshitanu tshia Bible eu wa mu miakulu ya bungi muvua Mifundu ya tshiena-Gelika mu milongo ibidi. Tshitupa tshimue tshivua tshileja mêyi mafunda mu tshiena-Gelika, tshikuabu patshi tshileja mêyi a mu Latin avua apetangana nawu mangatshila mu Bible wa Vulgate. Dipetangana dia mifundu ya mu miakulu ibidi eyi bavua badileja ku diambuluisha dia maleta makese avua aludika mubadi bua kutangila miaku ivua ipetangana mileja kudi maleta aa mu mulongo wonso. Mikanda mifunda mu tshiena-Gelika ya Bible eu wa mu miakulu ya bungi ke ivua yenza Bible mujima wa kumpalampala wa Mifundu ya tshiena-Gelika anyi “Dipungila Dipiadipia,” kumulondelabu kudi Mifundu ya tshiena-Gelika ya Érasme.

Bamanyi aba bakenza mudimu ne lubatshi lua bungi bua kulondolola mifundu ya mu tshitupa tshitanu muakapetabu anu bilema 50 bifumine ku dituta mukanda eu ku tshiamu. Bua mushindu uvuabu benze mudimu eu ne lubatshi lukole nunku, bamue bamanyi mbangate mukanda eu bu mupite mukanda muende lumu wa mu tshiena-Gelika uvua Érasme mufunde. Maleta malenga a tshiena-Gelika avua apetangana ne maleta mimpe a ku tshianza avuaku mu tshikondo atshi. Robert Proctor udi wamba mu mukanda wende mukuabu ne: “Lumu lunene nduyile ditunga dia Espagne bua mudidi dipatule maleta adi a kumpala a mu tshiena-Gelika, adi mikale bushuwa maleta a tshiena-Gelika matambe onso akadibu bapatule.”​—The Printing of Greek in the Fifteenth Century.

Tshitupa tshisambombo tshia Bible eu wa mu miakulu ya bungi tshivua ne bintu bia bungi bidi biambuluisha bua kulonga Bible: nkonga-miaku wa tshiena-Ebelu ne tshiena-Alama, diumvuija dia tshiena-Gelika, mena a mu tshiena-Ebelu ne a mu tshiena-Alama, malu a muakulu wa tshiena-Ebelu, ne tshikebelu tshia miaku ya mu Latin bua nkonga-miaku. Tshia kumanya ntshia se: mbanyishe Bible eu wa mu miakulu ya bungi ne mbamuangate bu “tshivulukilu tshia mudimu wa dipatula mikanda ku biamu ne wa dimanya dia Mifundu.”

Cisneros uvua musue bua Bible eu “ajululule bantu dijinga dia kulonga mifundu,” kadi kavua ne dijinga dia kuenza bua bantu ba bungi bikale nende to. Uvua wela meji ne: “Dîyi dia Nzambi divua ne bua kushala disokoka bimpe mutantshi, kule ne muntu yonso wa tshianana eu.” Uvua kabidi wamba ne: “Mifundu idi ne bua kushala anu mu miakulu isatu ya kale ivua Nzambi muanyishe bua bayifunde pa dibaya divua kulu ku mutu kua Muanende uvuabu bapopele ku mutshi.”b Ke bualu kayi mu Bible wa mu miakulu ya bungi eu kabavua bakudimune tshiena-Espagne to.

Bible wa Vulgate ne miakulu ya ntuadijilu ya Bible

Mushindu mene uvua Bible eu wa mu miakulu ya bungi muenza wakakebesha amue makokangana munkatshi mua bamanyi bavua benze mudimu eu. Mumanyi wa bena Espagne muende lumu Antonio de Nebrijac ke wakapeshabu bujitu bua kufundulula miaku ya mu Bible wa Vulgate ivua ne bua kumueneka mu Bible wa miakulu ya bungi. Nansha muvua Ekeleziya wa bena Katolike wangata Bible wa Vulgate wa Jérôme bu nkudimuinu umuepele muanyishibue, Nebrija yeye wakamona ne: bivua bikengela kufuanyikija Vulgate ne mifundu ya ku ntuadijilu ya tshiena-Ebelu, ya tshiena-Alama ne ya tshiena-Gelika. Uvua musue kulongolola bilema bivua bimueneka patoke mu nkudimuinu ya Bible wa Vulgate ivuaku.

Bua kumbusha dishilangana dionso divua pankatshi pa Bible wa Vulgate ne miakulu ya ku ntuadijilu, Nebrija wakabela Cisneros ne: “Temesha kabidi bimunyi bibidi bia ntendelelu wetu bidi bijime, muakulu wa tshiena-Ebelu ne wa tshiena-Gelika. Pesha aba badi badifila mu mudimu eu difutu.” Wakafila kabidi mubelu eu: “Dîba dionso didi dishilangana dimueneka mu mifundu ya ku tshianza ya mu Latin ya Dipungila Dipiadipia, tudi ne bua kupingana mu mifundu ya ku tshianza ya mu tshiena-Gelika. Dîba dionso didiku dibenga kupetangana pankatshi pa mifundu kabukabu ya ku tshianza ya mu Latin anyi pankatshi pa mifundu ya ku tshianza ya mu Latin ne ya mu tshiena-Gelika ya Dipungila Dikulukulu, tudi ne bua kukeba bujalame mu mikanda ya kueyemena ya mu tshiena-Ebelu.”

Ndiandamuna kayi diakafila Cisneros? Mu mêyi ende a mbangilu a mu Bible wa mu miakulu ya bungi, Cisneros wakaleja patoke tshivua lungenyi luende. Wakamba ne: “Tudi bateke nkudimuinu wa mu Latin wa Jérôme munsantu pankatshi pa wa Nsunagoga [miaku ya tshiena-Ebelu] ne wa Ekeleziya wa ku Mputu [miaku ya tshiena-Gelika], anu muvuabu bapopele bivi ku mitshi, eu ku elu luseke lua Yezu ne mukuabu ku lunga, udi muikale tshimfuanyi tshia Ekeleziya wa bena Lomo anyi wa bena Latin.” Nunku Cisneros kakanyishila Nebrija bua kulongolola bilema bivua mu Vulgate wa mu Latin ku diambuluisha dia mikanda mifunda mu miakulu ya Bible ya ntuadijilu nansha. Ndekelu wa bionso, Nebrija wakalekela mudimu au pamutu pa kutelabu dîna diende mu mudimu wa difundulula Bible uvua kayi muimpe.

Comma Johanneum

Nansha muvua Bible au wa mu miakulu ya bungi wa Alcala de Henares muikale tshidia tshinene tshiela mu dipatula mifundu milengeja ya miakulu ya ku ntuadijilu ya Bible, imue misangu bilele bia bantu bivua biangata muaba munene kupita wa dimanya mifundu. Bavua bangata Bible wa Vulgate ne mushinga wa bungi be, kufikishabi bafundi ku didiumvua misangu ya bungi benzejibue bua kushintulula mêyi a mu mikanda mifunda mu tshiena-Gelika ya “Dipungila Dipiadipia” bua kupetanganawu ne a mu Latin, pamutu pa kulongolola bilema bivua mu mifundu ya mu Latin bua kupetanganayi ne tshiena-Gelika tshia ku ntuadijilu. Tshimue tshia ku bilejilu ebi ntshia mêyi a dishima avuabu bamba ne: comma Johanneum.d Kakuena mukanda nansha umue uvua ne mifundu ya tshiena-Gelika ya ku tshianza ivua ne tshiambilu etshi tshivua tshimueneka tshisakidila panyima pa bidimu nkama mivule Yone mumane kufunda mukanda wende to; kabidi tshiambilu etshi katshivua mene mu mifundu ya ku tshianza ya mu Latin ya kalekale ya mu Bible wa Vulgate to. Nunku, Érasme wakumbusha miaku eyi mienyi mu “Dipungila Dipiadipia” diende dia tshiena-Gelika.

Bafundi ba Bible eu wa mu miakulu ya bungi bavua belakana bua kumbusha mvese uvua usanganyibua mu miaku ya mu Bible wa Vulgate ukavuabu bibidilangane nende bidimu bia bungi eu. Ke bualu kayi bakalama miaku eyi ya dishima mu Latin ne kupangadikabu bua kuyikudimuna ne kuyela mu mifundu ya tshiena-Gelika bua se: milongo ibidi ya mu Bible eu ikumbanangane.

Nshindamenu bua nkudimuinu mipiamipia ya Bible

Mushinga wa Bible eu wa mu miakulu ya bungi kawena ulonda anu muanda wa se: mu Bible eu mbelamu nkudimuinu wa kumpala mujima wa Mifundu ya tshiena-Gelika ne wa Septante nansha. Anu mukavuabu babikila “Dipungila Dipiadipia” dia mu tshiena-Gelika dia Érasme bu Mifundu Mipeta ya mu tshiena-Gelika (ivua miambuluishe bua kukudimuna Bible ya bungi mu miakulu mikuabu), mifundu ya tshiena-Ebelu ya Bible wa mu miakulu ya bungi eu yakambuluisha bua kupeta mfundilu mulengeja wa Mifundu ya mu tshiena-Ebelu ne tshiena-Alama.e William Tyndale wakenza mudimu ne Bible wa mu miakulu ya bungi eu bu mifundu ya nshindamenu ya tshiena-Ebelu bua kukudimunaye Bible wende wa mu Anglais.

Nunku, mudimu wakenza kasumbu ka bamanyi aba bakapatula Bible wa mu miakulu ya bungi wakambuluisha bikole bua malu a dimanya Mifundu kuyawu kumpala. Bakapatula Bible wabu eu mu tshikondo tshivua dinanga dia malu a mu Bible mu matunga a ku Mputu dituadije kusaka bantu bua kumukudimuna mu muakulu udi bantu ba bungi bakula. Bible wa mu miakulu ya bungi eu uvua tshidia tshikuabu tshiela pa bidia bia ntuadijilu mu mudimu wa dilengeja ne wa dilama mifundu ya tshiena-Gelika ne ya tshiena-Ebelu. Bionso ebi bidi bipetangana ne disua dia Nzambi dia se: ‘Dîyi [dilengeja] dia Yehowa,’ ‘dîyi dia Nzambi wetu nedijalame tshiendelele.’​—Musambu 18:30; Yeshaya 40:8; 1 Petelo 1:25.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Kardinale Jiménez de Cisneros

[Mêyi a dianyisha]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tshimfuanyi mu dibeji 30]

Antonio de Nebrija

[Mêyi a dianyisha]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid