Dîyi dia Yehowa didi ne muoyo
Malu manene a mu mukanda wa Ezela
MUKANDA wa Ezela udi utuadija ne malu avuabu bashile mu njila ku ndekelu kua Kulondolola muibidi. Muakuidi Ezela uvua muufunde mmuubange ne muyuki wa mukenji uvua Mukalenge Kolesha wa bena Pelasa muele uvua wanyishila bashadila ba bena Yuda bavua mu bupika mu Babulona bua kupinganabu kuabu. Ezela udi ujikija muyuki ne tshivuaye muenze bua kukezula bantu bavua badinyange ne bantu bavuabu basangane mu ditunga. Mukanda eu wonso mujima udi ulonda malu avua menzeke munkatshi mua bidimu 70, kubangila mu tshidimu tshia 537 too ne ku tshia 467 kumpala kua bikondo bietu ebi (K.B.B.).
Ezela wakafunda mukanda eu ne tshipatshila tshia kuleja muvua Yehowa mukumbaje dîyi diende dia kupikula bantu bende mu Babulona ne kupingajilula ntendelelu mulelela mu Yelushalema. Bua bualu ebu, Ezela udi utamba kuimanyina anu pa malu adi amufikisha ku tshipatshila tshiende etshi. Mukanda wa Ezela udi ulonda malu a dibakulula dia ntempelo ne dipingajilula ntendelelu wa Yehowa nansha muvuaku buluishi ne muvua bena Isalele benza bilema. Malu adimu adi ne mushinga wa bungi kutudi, bualu tuetu petu tudi mu tshikondo tshia dijadikulula ntendelelu mulelela. Bantu ba bungi badi babanda ku “mukuna wa Yehowa,” ne buloba bujima bukadi pa kuula ne ‘kumanya kua lumu lua Yehowa.’—Yeshaya 2:2, 3; Habakuka 2:14, MMM.
DIBAKULULA DIA NTEMPELO
Bu muvua Kolesha mutume dîyi, bena Yuda bapite pa 50 000 bakapingana kuabu ku Yelushalema balombola kudi Ngovena Zelubabela, uvuabu babikila kabidi ne: Sheshebasâ. Aba bakapingana bakasa diakamue tshioshelu anu pa muaba uvuatshi kumpala ne kutuadija kuoshelapu Yehowa milambu.
Tshidimu tshiakalonda, bena Isalele e kuasa bishimikidi bia nzubu wa Yehowa. Baluishi badi bakeba bua dibaka nzubu eu kaditungunuku to, e kuluabu kufikisha Mukalenge bua kukandikaye dibaka nzubu eu. Muprofete Hagai ne Zekaya bavua bakolesha bantu bua batungunuke ne dibaka ntempelo nansha muvuabu babakandike. Buôwa bua kuenza bualu buvua bubengangane ne mukenji wa bena Pelasa utu kauyi ukudimuka uvua Kolesha muele buakapangisha baluishi babu bua kubenzela bibi. Mu dibalulula dia mikanda ya mbulamatadi badi bangula mukanda udi ne mukenji wa Kolesha ‘bua nzubu wa Nzambi wa mu Yelushalema.’ (Ezela 6:3) Mudimu wa dibaka udi uya kumpala bimpe bimpe too ne mudi nzubu eu ujika.
Mandamuna a nkonko ya mu Bible:
1:3-6—Bena Isalele bavua kabayi bapingane kuabu bavua bapangile ditabuja anyi? Bamue bavua mua kuikala babenga bua kupingana kuabu ku Yelushalema bualu bavua banange biuma bikole anyi bualu kabavua bangata ntendelelu mulelela ne mushinga to; kadi kabivua nanku bua bantu bonso to. Tshia kumpala, luendu nkayalu lua kilometre 1 600 luvua luangata ngondo inayi anyi itanu. Bualu bukuabu kabidi, kupingana muaba uvua mushale mutupu bidimu 70 ne kubanga kuibakulula kuvua kulomba bukole bua bungi. Nanku, malu bu mudi: masama, bukulakaja, majitu a mu dîku avua mua kupangisha bamue mua kupingana kuabu.
2:43—Ba-Netinima bavua banganyi? Kabavua bena Isalele to, kadi bavua bapika anyi bena mudimu ba ku ntempelo. Mu bantu aba muvua ndelanganyi ya bena Gibeona ba mu matuku a Yoshua ne aba ‘bakajidila Davidi ne milopo bua kuenzabu mudimu wa bena Lewi.’—Ezela 8:20.
2:55—Bana ba bena mudimu ba Solomo bavua banganyi? Kabavua bena Isalele to, kadi bavua babapeshe midimu ya pa buayi ya kuenza mu mudimu wa Yehowa. Bavua mua kuikala bafundi anyi batentuludi ku ntempelo anyi bena midimu kampanda ya bena mbulamatadi.
2:61-63—Pavua bena Yuda bumbuke mu bupika, bavua ne Ulima ne Tumima, bitubu benza nabi mudimu bua kupeta diandamuna dia Yehowa anyi? Bantu bavua badiamba muvuabu ndelanganyi ya bakuidi kadi bapangile bua kuleja bijadiki bavua mua kubifila ne diambuluisha dia Ulima ne Tumima. Ezela udi utela Ulima ne Tumima anu bu umue mushindu uvuabu mua kujadika tshivuabu bamba. Bible kêna uteja benza mudimu ne Ulima anyi Tumima tshikondo atshi anyi panyima to. Bilondeshile malu a kale a bena Yuda, Ulima ne Tumima biakajimina pakabutulabu ntempelo mu 607 K.B.B.
3:12—Bua tshinyi ‘bantu banunu bakadi batangile nzubu wa Yehowa wa diambedi’ bakadila? Bantu aba bavua mua kuikala bavuluka bulenga bua ntempelo wa Solomo. Bishimikidi bia ntempelo mupiamupia bivuabu bamona bivua ‘bu tshintu tshia patupu’ ku mêsu kuabu pavuabu babifuanyikija ne ntempelo wa kumpala. (Hagai 2:2, 3) Bavua badikonka bikala mudimu udibu bakuata mua kupatula ntempelo mukuabu mulenga bu wa kale. Bavua mua kuikala bumvue bibi, ke bualu kayi bavua badila.
3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Kuibakulula ntempelo kuvua kunenge bidimu binga? Bakasa bishimikidi bia ntempelo mu tshidimu tshia 536 K.B.B., tuamba ne: ‘mu tshidimu tshibidi tshia dipingana diabu.’ Dibaka divua dianji kuimana mu bukokeshi bua Mukalenge Atashasete mu 522 K.B.B. Kuimanadi too ne mu tshidimu tshibidi tshia bukokeshi bua Mukalenge Dayawesha mu 520 K.B.B. Bakajikija ntempelo mu tshidimu tshisambombo tshia bukokeshi buende, anyi mu 515 K.B.B. (Bala kazubu ka: “Bakalenge ba bena Pelasa mu 537 too ne mu 467 K.B.B.”) Nunku bakenza ntempelo mu bidimu bitue ku 20.
4:8–6:18—Bavua bafunde mvese eyi mu tshiena-Alama (anyi tshiena-Sulia). Bua tshinyi? Tshitupa etshi tshidi tshiakula bikole bua mikanda ivua bena mbulamatadi batumina bakalenge ne eyi ivuabu babandamuna. Ezela wakatentula mikanda eyi mu mikanda ya mbulamatadi mifunda mu tshiena-Alama, muakulu uvuabu bakula mu dienda dia mishinga ne malu a mbulamatadi. Mvese mikuabu idibu bafunde mu muakulu eu nyoyi eyi: Ezela 7:12-26, Yelemiya 10:11, ne Danyele 2:4b–7:28.
Malongesha adi atutangila:
1:2. Bualu bukavua Yeshaya muambe kukadi bidimu bitue ku 200 budi bukumbana. (Yeshaya 44:28) Milayi ya Yehowa idi mu Dîyi diende kayitu iya panshi to.
1:3-6. Anu bu bena Isalele bavua bashale mu Babulona, Bantemu ba Yehowa ba bungi kabena ne mushindu wa kuikala bamanyishi ba ku dîba ne ku dîba anyi kuenza mudimu muaba udi dijinga dinene to. Kadi badi batungunuka ne kuambuluisha aba badi bawenza ne badi bafila mapa a ku budisuile bua mudimu wa kuyisha Bukalenge bua Nzambi ne kuvuija bantu bayidi kuya kumpala.
3:1-6. Mu ngondo wa muanda mutekete tshidimu tshia 537 K.B.B. (Tishri, udi wangata matuku a ndekelu a ngondo wa tshitema ne a ntuadijilu a wa dikumi), bena lulamatu bavua bapingane bakafila milambu yabu ya kumpala. Mukalenge Nebukadenesâ uvua mufike mu Yelushalema mu ngondo muitanu (Ab, udi wangata matuku a ntuadijilu a ngondo wa muanda mutekete ne a ndekelu a wa muanda mukulu) tshidimu tshia 607 K.B.B. ne ngondo ibidi pashishe bakabutula tshimenga tshionso butubutu. (2 Bakelenge 25:8-17, 22-26) Anu bu mukavuabu badianjile kumanyisha, Yelushalema wakashala munda mutupu bidimu 70 ne kujikabi anu pa dîba diabi. (Yelemiya 25:11; 29:10) Tshionso tshidi Yehowa ulaya tshitu anu tshikumbana bulelela.
4:1-3. Bena lulamatu bavua babenge diambuluisha divua mua kuikala bu didia tshipungidi tshia malu a ntendelelu ne batendeledi ba nzambi ya dishima. (Ekesode 20:5; 34:12) Batendeledi ba Yehowa ba lelu kabatu pabu babuelakana ne bitendelelu bikuabu to.
5:1-7; 6:1-12. Yehowa udi mua kutshingulula malu ne kuenza bua enzeke bua diakalenga dia bantu bende.
6:14, 22. Yehowa udi umvua disanka ne udi utubenesha patudi tudifila ne muoyo mujima mu mudimu wende.
6:21. Bena Samalea bavua basombele mu buloba bua bena Yuda ne bena Yuda bakapingana kadi kubuelakanabu mu ntendelelu ya bampangano bakafika ku dishintulula amue malu pakamonabu muvua mudimu wa Yehowa wenda bimpe. Nunku, katuenaku mua kudifila ne disanka dionso mu midimu idi Nzambi mutupeshe bua kuenza, katuyi tupua muoyo eu wa kumanyisha Bukalenge buende anyi?
EZELA UDI UFIKA MU YELUSHALEMA
Bidimu 50 bikadi bipite katshia bajikija nzubu wa Yehowa. Tudi mu tshidimu tshia 468 K.B.B. Ezela udi wasa luendu, umbuka ku Babulona mutangile ku Yelushalema ne bamue bantu ba Nzambi bavua bashale ne bintu bikuabu bivuabu basangishe. Ntshinyi tshidiye usangana mu Yelushalema?
Bantu banene ba mu musoko badi bambila Ezela ne: ‘Bena Isalele ne bakuidi ne bena Lewi kabena baditapulula ne bena buloba ebu, badi benza malu a bundu.’ Badi bamuambila kabidi ne: “Bantu banene ne bakokeshi bakadianjila kuenza bualu bubi ebu.” (Ezela 9:1, 2) Ezela wakanyingalala bikole. Badi bamuambila bua ‘kukolesha muoyo ne kujikija’ tshilumbu atshi. (Ezela 10:4, MMM) Ezela wakabanga kulongolola nsombelu, ne bantu bakitaba mushindu uvuaye wenza malu.
Mandamuna a nkonko ya mu Bible:
7:1, 7, 11—Mvese yonso eyi idi yakula bua Atashasete uvua muimanyike midimu ya dibaka anyi? Tòo. Atashasete ndîna anyi mmuanzu wa bukalenge uvua nawu bakalenge babidi bena Pelasa. Umue uvua Bardiya anyi Gaumata, uvua muele mukenji wa kuimanyika dibaka dia ntempelo mu 522 K.B.B. Atashasete wa mu tshikondo tshivua Ezela muye ku Yelushalema uvua Atashasete Tshianza-tshile.
7:28–8:20—Bua tshinyi bena Yuda ba bungi bavua mu Babulona bavua babenga bua kuya ku Yelushalema ne Ezela? Nansha mukavua bidimu bipite pa 60 katshia tshisumbu tshia kumpala tshia bena Yuda tshiapingana kuabu, Yelushalema uvua muasa mabole mabole. Kupingana ku Yelushalema kuvua kumvuija kusomba mu nsombelu mupiamupia wa ntatu ne wa njiwu ya bungi. Yelushalema wa mu tshikondo atshi kavua ne nsombelu mulenga wa kantu ku bianza bu uvua bena Yuda babanji bavua mu Babulona mua kuikala nende to. Kuvua kabidi nyiwu mu luendu elu. Aba bavua bapingana bavua ne bua kuikala ne ditabuja dikole kudi Yehowa, dinanga dikole dia ntendelelu mulelela ne muoyo mukole. Nansha Ezela muine wakakola ku muoyo anu bua tshianza tshia Yehowa tshivua nende. Mêku 1 500 akitaba mêyi a Ezela (bantu bavua mua kutua ku 6 000). Padi Ezela utungunuka ne kuyikila ne bantu, bena Lewi 38 ne ba-Netinime 220 badi bamulonda pabu.
9:1, 2—Mmunyi muvua nsombelu mukole mu ditunga bua diselangana ne bantu ba bisamba bikuabu? Tshisamba etshi tshivua tshipingane kuabu tshivua ne bua kulama ntendelelu wa Yehowa too ne muvua Masiya ufika. Diselangana ne bantu ba bisamba bikuabu divua ne bua kunyanga ntendelelu mulelela. Bu mukavua bamue bamane kuselangana ne bantu bavua batendelela mpingu, tshisamba tshionso tshivua anu bu tshifuana bisamba bia bampangano ebi. Ntendelelu mulelela uvua anu bu uvua mua kujimina kashidi pa buloba. Mpindieu Masiya uvua ulua kuledibua mu tshisamba kayi? Ke bualu kayi Ezela uvua ne kanyinganyinga kakole muvuaku nsombelu wa mushindu eu.
10:3, 44—Bua tshinyi bavua bipate bana ne bamamuabu? Bu bana babu bashale, bivua mua kulua kuenzeka ne: bamamuabu bakebe bua kupinganyina bana babu umue ku umue. Bitu bimpe kabidi bana bakese bikale ne bamamuabu.
Malongesha adi atutangila:
7:10. Ezela uvua mulongi wa tshisumi ne mulongeshi mulenga wa Dîyi dia Nzambi, tudi ne bua kumuidikija. Uvua ulongolola muoyo wende bua kubala Mikenji ya Yehowa. Pavua Ezela ubala mikenji eyi, uvua utuma meji ende bikole ku tshivua Yehowa wamba. Ezela uvua utumikila bivuaye ulonga ne udifila bua kulongesha bakuabu kabidi.
7:13. Yehowa mmusue bantu badi bamuenzela mudimu ku budisuile.
7:27, 28; 8:21-23. Ezela wakeyemena Yehowa, kuenza disambila ne muoyo mujima kumpala kua kuasaye luendu lule luvua ne nyiwu mutangile ku Yelushalema, ne uvua muitabe bua kuteka muoyo wende mu njiwu anu bua butumbi bua Nzambi. Tumuidikijayi.
9:2. Tudi ne bua kutumikila mubelu wa kuselangana ‘anu mu Mukalenge’ ne muoyo wonso.—1 Kolinto 7:39.
9:14, 15. Yehowa udi mua kutubenga tuetu badie bulunda ne bantu babi.
10:2-12, 44. Bantu bavua basele bakaji ba bisamba bienyi bakanyingalala ne kuipatabu bakaji abu ne budipuekeshi buonso. Mbatushile tshilejilu tshilenga.
Yehowa utu ukumbaja mêyi ende
Mukanda wa Ezela udi ne mushinga wa bungi buetu tuetu. Pakakumbana dîba, Yehowa wakakumbaja dîyi diende dia kupikula tshisamba tshiende mu Babulona muvuabu ku bupika ne kupingajilula ntendelelu mulelela mu Yelushalema. Bualu ebu kabuenaku bukolesha ditabuja dietu kudi Yehowa ne mu malu adiye mulaye anyi?
Tangila bungi bua bilejilu bidi mukanda wa Ezela utupesha. Ezela ne bashadile bavua bapingane bua kudifila mu mudimu wa kupingajilula ntendelelu mulelela ku Yelushalema mbatushile tshilejilu tshimpe tshia didifila kudi Nzambi. Mukanda eu udi wakula kabidi bua ditabuja dikole dia bantu bavua kabayi bena Isalele ne bua lungenyi lulenga lua kunyingalala ne kulekela malu mabi lua bantu bavua benze bibi. Bushuwa, mukanda eu mufundisha ku nyuma wa Nzambi udi ujadika patoke mudi ‘Dîyi dia Nzambi dikale ne muoyo ne bukole.’—Ebelu 4:12.
[Tablo/Tshimfuanyi mu dibeji 18]
BAKALENGE BA BENA PELASA MU 537 TOO NE MU 467 K.B.B.
Kolesha Munene (Ezela 1:1) wakafua mu 530 K.B.B.
Cambyse, anyi Ahashawelosha (Ezela 4:6) 530-522 K.B.B.
Atashasete—Bardiya anyi Gaumata (Ezela 4:7) 522 K.B.B. (Bakamushipa panyima pa ngondo 7 tshianana)
Dayawesha I (Ezela 4:24) 522-486 K.B.B.
Shasete, anyi Ahashaweloshaa 486-475 K.B.B. (Wakakokesha diatshimue ne Dayawesha I mu 496-486 K.B.B.)
Atashasete Tshianza-tshile (Ezela 7:1) 475-424 K.B.B.
[Mêyi adi kuinshi]
a Dîna dia Shasete kadiena mu mukanda wa Ezela to. Badi bamubikila ne: Ahashawelosha mu mukanda wa Esetê.
[Tshimfuanyi]
Ahashawelosha
[Tshimfuanyi mu dibeji 17]
Kolesha
[Tshimfuanyi mu dibeji 17]
Cylindre wa Kolesha udi uleja muvuaye ne tshilele tshia kulekela bapika bapingana kuabu
[Mêyi a dianyisha]
Cylindre: Foto mukuata ne dianyisha dia British Museum
[Tshimfuanyi mu dibeji 20]
Udi mumanye tshivua tshienze bua Ezela ikale mulongeshi mulenga anyi?