Malu a mu nsombelu

Dinanukila didi dipetesha disanka

MALONDA KUDI MÁRIO ROCHA DE SOUZA

Doktere wakamba ne: “Bidi bimueneka ne: Rocha neafue pamupandabu.” Nansha muakamba doktere mêyi aa, ntshidi ne muoyo, ndongesha malu a Nzambi bikole kukadi bidimu 20. Tshiakangambuluisha bua kunanukila mu bidimu bionso ebi ntshinyi?

NDI mukolele ku ferme ne ku madimi etu avua pamue ne musoko wa Santo Estêvão. Musoko eu udi mu provense wa Bahia, lua ku mutu kua ditunga dia Brésil. Ngakabanga kuambuluisha Tatu ku madimi pangakakumbaja bidimu 7. Tatu uvua umpesha mudimu wa kuenza dituku dionso pamvua mfuma mu kalasa. Kunyima kua bidimu bungi kampanda pavua Tatu uya kupana bintu mu tshimenga tshia Salvador, uvua unshila malu a madimi mu bianza.

Nansha mutuvua katuyi ne bintu bidi nabi bantu lelu bu mudi nzembu ne mâyi a ku milonda, tuvua bimpe. Meme ne balunda banyi tuvua tunaya ne ndeke ne mashinyi bituvua tuenza bua kunaya nabi. Mvua ngimba misambu ne nshiba mu tshitanda tshia nzambi. Mvua kabidi kangimba ka misambu mu korale wa mu nzambi wetu. Mu dimba dia misambu emu ke mungakamona mukanda wa História Sagrada, mmumue ne: Muyuki wa tshijila. Mukanda eu wakampesha dijinga dia kumanya Bible.

Mu tshidimu tshia 1932 pamvua ne bidimu 20, mvula wakenza matuku a bungi kayi uloka lua ku mutu kua ditunga kutuvua basombele. Ngombe yetu yakafua ne bintu bituvua badime biakanyanguka. Ke meme kumuangala kuya mu Salvador. Ngakapeta mudimu wa kuendesha kawulu katu kambula bantu mu tshimenga. Panyima pa matuku, ngakabanga kufutshila nzubu ne meme kubikidisha bena dîku dietu bonso. Kadi Tatu wakafua mu tshidimu tshia 1944, kunshilaye bujitu bua bantu 12: Mamu, bakunyi banyi ba bakaji 8 ne ba balume 3.

Ndi ndekela kuendesha kawulu bua kulua muyishi

Tshintu tshia kumpala tshingakasumba pangakafika mu Salvador tshivua Bible. Meme mumane kubuela mu tshitanda tshia ba Batiste bidimu ndambu, ngakadia bulunda ne Durval uvua pende muendeshi wa kawulu. Mvua nyikila bikole malu a Nzambi ne Durval. Dimue edi kumpeshaye kakanda kavua ne tshiena-bualu ne: Bafue badi penyi? (Angl.)a Nansha mumvua mumanye ne: anyima katu ufua, ngakanji kukeba mvese ivua mu kakanda aka. Ngakakema pangakumvua Bible wamba ne: muntu anyi anyima udi wenza bibi udi ufua.​—Yehezekele 18:4.

Pakamona Durval muvua malu au ansankisha, wakalomba Ntemu wa Yehowa mukuabu uvua uyisha bikole diende Antônio Andrade bua kulua kuntangila ku nzubu. Kunyima kua mumane kuntangila misangu isatu, Antônio wakandomba bua kuya kuyisha nende malu a Nzambi. Wakanji kuakula ku nzubu wa kumpala ne muibidi, pa muisatu yeye kungambila ne: “Akula pebe.” Mvua ne buôwa, kadi ngakasanka pakanteleja bena dîku dikuabu ne kuangatabu mikanda ibidi imvua mubaleje. Too ne lelu’eu, ntu ne disanka dia bungi pantu mmona muntu witaba malu adi mu Bible.

Mu dituku dia 19 dia ngondo muinayi mu tshidimu tshia 1943 (mufikilu wa lufu lua Yezu), ngakatambula mu Mbuu wa Atlantike pabuipi ne Salvador. Bu muvuaku kakuyi bantu balume bavua ne dimanya dia bungi, bakansungula bua kutangila kasumbu ka Bantemu kavua kadisangishila ku nzubu kua muanetu Andrade mu umue wa ku njila mikese idi ituangaja tshitupa tshia Salvador tshidi kulu ne tshidi kuinshi.

Badi babanga kutuluisha

Bantu kabavua basue kutumona tuyisha mu bidimu bia Mvita Mibidi ya Buloba bujima to. Mvita eyi yakabanga mu 1939 ne kujika mu 1945. Bamue banene ba basalayi bavua bela meji ne: tuvua batentekedi ba bena Amerike bualu mikanda yetu ya bungi ivua ifumina mu États-Unis. Nenku bavua bakuata Bantemu bikole. Pavua muanetu umue uya kuyisha kadi kayi upingana kumbelu, tuvua tuya kumukeba ku biro bia bampulushi, tulomba bua bamulekele.

Mu ngondo wa 8 wa tshidimu tshia 1943, Adolphe Messmer (Ntemu muena Allemagne) wakafika mu Salvador bua kuenzeja mpuilu wetu wa kumpala. Patuakapeta dianyisha dia bamfumu ba musoko, tuakenzeja dimanyisha dia muyuki wa patoke uvua wamba ne: “Budikadidi mu bulongolodi bupiabupia” mu bikandakanda ne kulamika mabeji ku madidishi a makazen ne ku tuwulu. Kadi mu dituku dibidi dia mpuilu, mpulushi mukuabu wakatuambila ne: katuvua kabidi ne dianyisha dia kudisangisha to. Nsaserdose mukubi mukulu wa mu Salvador uvua muenzeje mfumu wa ba mpulushi bua kutukandika. Kadi bakatuanyishila mu ngondo muinayi wa 1944 bua kuenza muyuki wa patoke utuvua bamanyishe mu bikandakanda au.

Bualu bua kubenga kulekela

Mu tshidimu tshia 1946 bakambikila mu tshimenga tshia São Paulo bua kubuela mu mpuilu uvua ne mutu wa bualu ne: Bisamba bia Nzambi bidi ne disanka. Bua kufikaku, bivua bikengela kuanji kuangata mazuwa ne pashishe kuangata kawulu. Kapita ka mazuwa kampanda avua ambula bintu mu Salvador wakamba ne: uvua mua kutuambula bu tuetu mua kuitaba bua kulala pambelu pa mazuwa. Tuakitaba, mpindieu tuetu kufika bimpe mu tshimenga tshia Rio de Janeiro panyima pa matuku anayi nansha muvua mvula mutusamishe. Bantemu ba mu Rio bakatuakidila ku nzubu yabu bua matuku makese kumpala kua tuetu kuangata kawulu. Patuakafika mu São Paulo, tuakasangana bantu ndambu ne tshilamba tshifunda ne: “Tudi tujingila Bantemu ba Yehowa difika dilenga.” Bakatuakidila bimpe.

Tuakapingana ku Salvador, kadi matuku makese panyima, meme kuambila muanetu Harry Blacka (misionere uvua mufumine mu États-Unis) ne: mvua musue kulua mpanda-njila, anyi Ntemu udi uyisha mêba a bungi. Muanetu Harry wakangambila ne: bu mumvua ne bujitu bua dîku dietu dijima, mvua mua kuanji kuindila ne lutulu luonso. Kadi mu ngondo muisambombo wa 1952, bakunyi banyi bonso bakavua badienzela yabu midimu, tshivua kabidi ne bujitu to. Nunku bakantuma mpanda-njila mu tshisumbu tshikese tshia mu tshimenga tshia Ilhéus tshidi mutantshi wa kilometre 210 ne Salvador.

Mudimu mulenga

Mu tshidimu tshiakalonda bakantuma mu tshimenga tshinene tshia Jequié; kamuvua Ntemu nansha umue to. Muntu wa kumpala ungakaya kutangila uvua nsaserdose wa mu tshimenga etshi. Wakangambila ne: yeye ke uvua ne dîyi mu tshimenga ne wakankandika bua kuyishamu. Wakambila bantu ne: “Muprofete wa dishima” mmulue, ne yeye kuteka bantu bua kuntentekela bua kumanya malu amvua ngenza. Nansha nanku, dituku adi bantu bakangata mikanda mipite pa 90 ne meme kutuadija kulonga Bible ne bantu banayi. Kadi kunyima kua bidimu bibidi tshianana, bakasa Nzubu wa Bukalenge mu Jequié ne muvua Bantemu ba Yehowa 36! Lelu’eu mu Jequié mudi bisumbu 8 ne Bantemu batue ku 700.

Mu ngondo ya ntuadijilu pangakafika mu Jequié, mvua mfutshila kazubu kakese kavua mu kartié ka kumpenga. Pashishe, meme kupetangana ne Miguel Vaz de Oliveira, muena Hotel Sudoeste (umue ku nzubu ya tshilala benyi mimpe ya mu Jequié). Miguel wakitaba bua tuetu kulonga nende Bible ne kundombaye ne muoyo umue bua meme kulua kusombela mu nzubu wa tshilala benyi eu. Miguel ne muena kuende bakalua Bantemu matuku akalonda.

Mukuabu muntu ungakalonga nende Bible uvua mulongeshi wa mu tulasa tua bikadilu, diende Luiz Cotrim. Luiz eu wakandomba bua kundongeshaye makumi ne Tshimputulukeshi bimpe. Bu mumvua tshiyi mulonge tulasa tua bikadilu, ngakitaba bua ikala undongesha patuvua tujikija kulonga Bible musangu wonso. Malu akandongeshaye akangambuluisha bua kuenza midimu mikuabu ivua bulongolodi bua Yehowa bulue kumpesha.

Ndi mpeta lukuabu lutatu

Mu tshidimu tshia 1956, ngakapeta mukanda bambikila ku biro bia Bantemu bivua tshikondo atshi mu Rio de Janeiro bua kulonga mua kulua mutangidi wa tshijengu (ke mutubu babikila muntu utu ne mudimu wa kuenza ngendu bua kutangila bisumbu mu Bantemu). Bakatubikila bantu 8 ne tuetu kuenza ngondo umue ne matuku mu dilonga adi. Ku ndekelu kua dilonga, bakantuma mu provense wa São Paulo, kadi mvua ne buôwa. Ngakadiebeja ne: ‘Meme eu muntu mufike, ntshinyi tshingaya kuenza mu bena Italie aba? Nebanteleje anyi?’b

Ngakumvua disanka pangakaya mu tshisumbu tshia kumpala mu tshitupa tshia Santo Amaro, bualu mu Nzubu wa Bukalenge muvua Bantemu nanyi ne bantu bavua banange bulelela. Ngakamona ne: tshivua ne bua kumvua buôwa to, bualu bambi ba lumu luimpe bonso 97 ba mu tshisumbu atshi bakaya kuyisha ku ndekelu kua lumingu alu. Ngakadiambila ne: ‘Bantu aba mbana betu bulelela!’ Disanka divua nadi bana betu abu ke diakampesha bukole bua kuenza mudimu wanyi.

Mpunda ne tubalu ne nyama muenze bu nkaka

Lutatu lukole luvua batangidi bena ngendu nalu mu matuku au luvua lua kuenza ngendu mile bua kuya mu bisumbu ne tusumbu tukese tua Bantemu bavua ku misoko. Kakuvua bintu bimpe bia kuenza nabi ngendu to, ne imue misangu kabivuaku mene to. Bua kuya ku miaba ya bungi kuvua anu tujila tua buloba.

Bua kujikija tshilumbu etshi, bimue bijengu biakasumbila mutangidi wa tshijengu mpunda anyi kabalu. Mu ma Dimue a bungi, mvua mbanda ne mabuki anyi pa mpunda anyi pa kabalu, ngenza mêba mapite pa 12 bua kufika mu tshisumbu tshikuabu. Mu tshimenga tshia Santa Fé do Sul, Bantemu bavua ne mpunda uvuabu binyike ne: Dourado (Goldie). Mpunda eu uvua mumanye misoko ivua kasumbu ne kasumbu ka dilonga dia Bible. Dourado uvua wimana kumpala kua biibi bia ferme windila too ne pamvua ngunzulula biibi. Patuvua tujikija ne kasumbu kamue, tuvua tuya ne Dourado mu kakuabu.

Batangidi bena ngendu bavua batata kabidi bualu kakuvua mushindu muimpe wa kumanyishangana ngumu to. Tshilejilu, bua kuya kumonangana ne kasumbu ka Bantemu bavua ku ferme wa mu Mato Grosso State, mvua mbuela mu buatu bua kusabuka Musulu wa Araguaia ne ndua kuendela munkatshi mua dîtu ne kabalu mutantshi wa kilometre 25. Umue musangu ngakafunda mukanda bua kumanyisha kasumbu aka ne: mvua ndua, kadi kawakafika to, bualu pangakasabuka musulu tshiakapeta muntu mulue kungindila nansha. Bu mutukavua ku dilolo, ngakalomba muena nganda mukese kampanda bua andamine mabuki anyi. Meme kuasa luendu amu ne tshibuta tshia kuyisha natshi.

Nya anu kakese, butuku kubanga kuila. Tshivua mmona bimpe kumvua nya to. Meme kumvua nyama muenze bu nkaka udila. Bavua bandondele ne: nyama eu udi mua kujuka ne kushipa muntu ne makama ende a kumpala. Nanku pamvua ngumvua tshintu tshidila, mvua ngenda ne buôwa muteke tshibuta tshianyi pa tshiadi bua kudisungila. Ngakafika ku kasulu kakuabu kunyima kua mêba a bungi. Kadi bu muvuaku mîdima, tshivua mumone ne: kuvua tshibumba tshia tukanu tua mêba dia muamua to. Meme kutupika, kumata pa tshibumba, ne kutapika mputa.

Meme kulua kufika ku ferme butuku abu; mbua kubanga kubuluka. Bu muvua bivi batamba kuiba mikoko butuku, ngakadimanyisha diakamue pakunzululabu tshiibi. Bivua bienze ne luse, bilamba bianyi bivua bipandike ne bikale ne mashi, kadi bana betu bakasanka pakammonabu.

Nansha muvuaku ntatu eyi, tshivua tshikondo tshimpe be! Mvua ngumvua bimpe pamvua ngenza ngendu ku makasa ne pa kabalu. Mvua ngikisha imue misangu muinshi mua mitshi, ngumvua muvua nyunyi imba misambu, mmona tubundi tupitakana mu njila bualu kamuvua bantu to. Mvua ngumvua disanka kabidi bualu mvua mumanye ne: mvua nya kuambuluisha bantu. Bantu ba bungi bavua bamfundila mikanda bua kungela tuasakidila. Bakuabu bavua bangela tuasakidila patuvua tupetangana nabu mu mpuilu. Pamvua mmona bantu bajikija ntatu ivuabu nayi bua kuya kumpala mu malu a Nzambi, mvua ngumvua bimpe be!

Ndi mpeta mungambuluishi

Pamvua ngenza mudimu eu, misangu ya bungi mvua ndimona nkayanyi, ke meme kulonga mua kumona Yehowa bu ‘dibue dianyi, bu musoko wanyi wa ngumbu ya mvita.’ (Musambu 18:2) Ngakamona kabidi ne: kuikala mujike kuvua kumpetesha mushindu wa kuenzela Nzambi mudimu ne muoyo umue.

Kadi mu tshidimu tshia 1978, ngakapetangana ne muanetu wa bakaji uvua mpanda-njila, diende Júlia Takahashi. Júlia uvua wenza mudimu mu lupitadi lunene lua mu São Paulo. Kadi wakalekela mudimu wende eu bua kuya kuyisha muaba uvuabu dijinga ne bambi ba lumu luimpe bakuabu. Bakulu ba mu tshisumbu bavua banyisha Júlia bikole bua ngikadilu yende milenga ne bua muvuaye mpanda-njila muimpe. Anu bu munudi mua kumona penu, bamue bantu bakakema pangakitaba bua kusela kunyima kua bidimu bungi nunku. Ke bualu kayi mulunda wanyi mukuabu wakamba ne: uvua mua kumpesha ngombe wa kilo 270 bu meme mua kusela mukaji. Ngombe eu ke utuakadisha bantu mu dituku dia dibaka dietu, mu dia 1 ngondo wa 7, mu tshidimu tshia 1978.

Tudi tutungunuka nansha mudiku masama

Tuakatangila bisumbu bia kuinshi kua ditunga dia Brésil ne Júlia munkatshi mua bidimu 8. Ke meme kupeta disama dia mioyo. Ngakafua tshipuka misangu ibidi mijima pamvua nyisha bantu. Bua disama edi, tuakalua bampanda-njila ba pa buabu, ne bobu kututuma mu tshimenga tshia Birigüi, mu São Paulo.

Patuakafika mu Birigüi, bana betu bakandomba bua kungambula mu mashinyi bua kuya kutangila munganga mu tshimenga tshia Goiânia, mutantshi wa kilometre 500. Pangakumvuaku bimpe, bakampanda ne kungela kamu kakuabu munda kukadi kupite mpindieu bidimu bitue ku 20. Nansha muakaluabu kumpanda misangu mikuabu ibidi pashishe, ntu anu ndongesha bantu Dîyi dia Nzambi. Júlia wakangambuluisha anu mutu bana betu ba bakaji bakuabu bambuluisha ba bayabu.

Nansha mudi mubidi untatshisha, umpangisha mua kuenza malu mundi musue ne imue misangu nganji kuteketa ne mu mikolo, ntu anu mpanda-njila. Ndi mumanye ne: Yehowa katu muambe ne: katuakupeta ntatu lelu’eu to. Bu muvua ntatu kayiyi mipite Paulo ne bena Kristo bakuabu bukole, meme panyi kayena mua kumpita bukole to.​—Bienzedi 14:22.

Mu matuku adi panshi aa, ngakangata Bible wanyi wa kumpala untu mupete mu bidimu bia 1930. Mu tshizubu tshiende tshia munda, mvua mufunde bungi bua Bantemu bavua mu Brésil mu 1943 pangakatuadija kubuela mu bisangilu: bavua 350. Kadi bualu bua dikema, lelu’eu mu Brésil mudi Bantemu bapite pa 600 000! Ndi ne diakalenga dia kuikala panyi muenze mudimu ndambu bua bantu kufikabu ku bungi ebu! Yehowa mmunsankishe bikole bualu ndi munanukile. Ndi ngamba anu bu mufundi wa Misambu ne: “Yehowa wakatuenzela malu manene; tudi ne disanka.”​—Musambu 126:3.

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Bantemu badi bamanyisha muyuki wa patoke wa mpuilu wa kumpala mu Salvador, mu 1943

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Bantemu badi bafika mu São Paulo bua Mpuilu wa Bisamba bidi ne disanka, mu 1946

[Bimfuanyi mu mabeji 10, 11]

Pamvua mutangidi muena ngendu, ku ndekelu kua bidimu bia 1950

[Tshimfuanyi mu dibeji 12]

Meme ne mukajanyi Júlia