-
Ditekemena didi mua kutuambuluisha anyi?Tabulukayi!—2004 | 22 ngondo 4
-
-
Ditekemena didi mua kutuambuluisha anyi?
DANIEL, muana wa bidimu 10 tshianana, ukavua ne tshidimu tshijima tshivuaye ukenga ne disama dia kansere. Bua badoktere bende ne balunda bende, kakutshivua kabidi tshia kutekemena to. Kadi Daniel yeye uvua anu ne ditekemena. Uvua mutuishibue ne: uvua anu mua kushala ne muoyo kukolaye, bua kuluaye mukebuludi wa malu ne kuambuluisha mu dikeba dia kupeta dimue edi buanga bua kansere. Uvua nangananga mutekemene doktere ukavua pa kulua uvua mupiluke mu diondopa dia mushindu wa kansere ka buena kavuaye naku aku. Kadi dituku divua doktere au ne bua kulua, wakapangila, bualu kuulu kuvua kubi. Daniel kutshioka, lungenyi kumushikila. Au ke musangu wa kumpala uvua Daniel mumueneke mushikile, mujimije ditekemena dionso. Matuku makese pashishe, yeye kufua.
Bualu bua Daniel ebu, uvua mubulonde mmunganga kampanda uvua mutete kulonga bukole budi nabu ditekemena anyi dipangila ditekemena mu malu a makanda a mubidi wa muntu. Pamuapa ukadi pebe mumvue balonda malu a muomumue. Tuangate tshilejilu tshia mukulakaje ukadi mikolo ku tshina, kadi ujinga anu kumona dikumbana dia muanda kampanda munene wa mushinga mu nsombelu wende, bu mudi difika dia mulela anyi munangibue wende kampanda, anyi mufikilu wa bualu kansanga. Padi muanda au anu wenzeka upita, matuku makese lufu palu lumukuata. Tshitu tshienza nanku ntshinyi? Ditekemena didiku mua kuikala menemene ne bukole kampanda mu nsombelu wa muntu anyi?
Bakebuludi ba bungi ba malu a bumunganga badi bamba ne: dijinga kumona malu mimpe atshilualua, ditekemena, ne disanka ku muoyo, bidi bushuwa ne bukole mu nsombelu wa muoyo wa muntu ne makanda ende a mubidi. Kadi ki mbonso badi bitaba lungenyi elu to. Bakebuludi bakuabu badi bobu babenga bionso bidi binabu baleje ebi, bamba ne: mbitabataba bia kabukulu bidi kabiyi ne tshijadiki mu malu a mamanya a bia panu. Buabu bobu, masama a mubidi mmakebesha anu kudi bintu bidi mu mubidi bidi mua kulengibua anyi kumueneka.
Bushuwa, mpata ya mushinga udi nawu ditekemena ki mmibangishe anu lelu to. Kukadi bidimu binunu ne binunu bivuabu balombe Aristote (muena nkindi wa kale muena Greke) bua umvuije tshidi ditekemena, yeye kuamba ne: “Ntshilota tshia muntu ulota mutabale.” Kabidi bidimu bishale ebi, muena mbulamatadi mukuabu wa mu Amerike, diende Benjamin Franklin, wakamba mu tshikoso ne luonji ne: “Udi weyemena ditekemena neafue ne nzala munda.”
Kadi tshitudi mua kukuata mu bualu bua ditekemena ntshinyi? Ndijinga anu patupu dia bualu kampanda budi muntu ujinga bua buenzeke anyi? Ndikeba mua kudikankamija mu bilotalota bidi kabiyi ne bua nsongo anyi? Kudiku malu makumbane adi aleja mudi ditekemena dipite bijingajinga, aleja mudidi tshintu tshitudi bonso natshi dijinga bua kushala ne makanda a mubidi makumbane ne disanka, tshintu tshilelela tshidi mua kutuambuluisha anyi?
-
-
Bua tshinyi tudi dijinga ne ditekemena?Tabulukayi!—2004 | 22 ngondo 4
-
-
Bua tshinyi tudi dijinga ne ditekemena?
NTSHINYI tshivua mua kuenzeka bu Daniel (muana uvua mufue disama dia kansere) utuvua batele ku ntuadijilu kua tshiena-bualu tshishale au mulame anu ditekemena diende? Uvua mua kuikala mutshimune kansere aku anyi? Uvua mua kuikala mushale ne muoyo anyi? Nansha batumbishi banene ba bukole budi nabu ditekemena badi anu mua kuanji kutshina bua kuamba kushindika ne: bivua mua kuenzeka nanku. Ke padi bualu apu. Katuena ne bua kupesha ditekemena mushinga mupitshidile to. Kadiena buanga bua mabedi onso anyi dijikija masama onso to.
Pavuabu bele Doktere Nathan Cherney nkonko ku tshisanji tshia CBS (mu Étas-Unis), wakadimuija bantu bua njiwu ya dinekesha mushinga wa bukole budi nabu ditekemena kudi babedi badi basama bikole, kuambaye ne: “Tukadi bapete balume batandisha bakaji babu ne tshiji tshikole ne: ki mbadifile ku tshilele tshia dielangana meji muvuabi bikengela to, ne ki mbatambe kudifila ku meji a dimuena malu mu buimpe bu muvuabi bikengedibua to.” Kusakidilaye kabidi ne: “Ngelelu wa meji wa mushindu au uvua ubueja bantu mu tshitabataba tshia ne: badi ne bukole bua bafuane kuimanyika disama diabu dia kansere, kadi padibu badimona anu dienda dikola, badi pamuapa babanga kuela meji ne: ki mbenze bivua bikengedibua bionso bua kuimanyika kansere kabu to, kadi au meji kaena majalame to.”
Mu bulelela, badi baluangana ne disama dibi dia lufu badi mu mvita idi ibashikija, ibazengeja. Pakadibu bazengele mushindu au ne bujitu bua disama, bualu bubi butambe budi balela ne balunda babu ne bua kuepuka mbua kubabanda ne malu. Kadi netuambe ne: ditekemena kadiena ne mushinga anyi?
Kabiena nanku to. Tshilejilu, anu yeye doktere umue umue au udi wenda ulonga luondapu lua mua kupeteshaku babedi disulakana, nansha kaluyi lujikija disama diabu anyi lulepesha matuku a muoyo wabu, kadi lubambuluishaku bua kumvua bimpe ne kuikala basanguluke mu bule bua matuku onso atshidibu baluangana ne disama au. Bamunganga ba nunku badi ne ditabuja dishindame dia ne: luondapu ludi lupetesha mubedi disanka ku muoyo nanku, nansha yeye ukadi ne disama dikole, ludi ne mushinga wa bungi. Kudi malu a bungi adi ajadika ne: ditekemena didi mua kusanguluja muntu nanku ne kuenza malu mimpe a bungi.
Mushinga wa ditekemena
Doktere Gifford-Jones udi wamba ne: “Ditekemena didi luondapu ludi ne bukole.” Wakalonga makebulula menza bua kumanya mushinga udi nawu dikuatshisha dia kupetesha babedi badi ne masama a lufu muoyo mukole. Bilondeshile mutubu bamba, dikuatshisha babedi mushindu eu didi dibambuluisha bua kushalabu anu ne ditekemena ne kumuena malu atshilualua mu buimpe. Makebulula menza mu 1989 avua maleje ne: babedi bavua bapete dikuatshisha edi bakashala ne muoyo matuku a bungi kupita bakuabu, nansha mudi makebulula avuabu benze bidimu bishale ebi kaayi owu matambe kutokesha bualu ebu. Kadi makebulula a bungi mmaleje bimpe ne: babedi badi bapeta dikuatshisha dia babapetesha muoyo mukole kabena batamba kupeta masama a kabungame anyi bumvua bisama pambidi bu bakuabu badi kabayi bapeta dikuatshisha adi to.
Tuakulabi bua dikebulula dikuabu diakenzabu pa bukole budi nabu lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka anyi ne buôwa mu tshilumbu tshia disama dia muoyo ne mijilu idi ibandaku. Bakalonga bantu balume bapite pa 1 300 bua kumona ni bavua bindila malu atshivua kumpala ne disanka anyi ne buôwa mu nsombelu wabu. Pakabakonkononabu kabidi bidimu 10 pashishe, bakasangana ne: pa bantu lukama, bantu bapite pa 12 bavua bapete disama dia muoyo ne mijilu adi. Munkatshi muabu, bena buôwa bua malu atshivua kumpala bavua bapite bavua bindile malu au ne disanka ku bungi misangu ipatshila ku ibidi. Laura Kubzansky, mulongeshi wa tshikunda wa malu a luondapu ne bikadilu bia bantu (mu iniversite wa École de santé publique de Harvard) udi wamba ne: “Bijadiki bia bungi bivuabu bafila kuonso eku bua kuleja mudi ‘kumuena malu mu buimpe’ kuikale kuambuluisha mubidi bivua anu bia mukana; kadi makebulula a lelu mmafilaku bua musangu wa kumpala tshijadiki tshikole tshia bualu ebu mu malu a luondapu mu luseke lua masama a muoyo aa.”
Makebulula makuabu mmaleje ne: bantu batu badilakana bikole bua makanda abu a mubidi batu ne lutatu lua kumvua bimpe panyima pa dipandibua kupita batu badimona ne: badi ne makanda abu onso a mubidi. Batu nansha bamba mudi kulala ne muoyo matuku a bungi kufumina ku lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka. Bakalonga bua kumanya tshidi mmuenenu udi nende bakulakaje pa bukulakaja buabu (ni ngua mu buimpe anyi mu bubi) ubenzela. Pavua bakulakaje kampanda babale mamanyisha a mu lupitapita avua aleja mudi bukulakaja buenda pamue ne meji a bungi ne dimonamona dia malu, bakabanga kuenda ne bukole ne makanda a bungi. Mu kuamba kuimpe, makanda a mubidi avuabu bapetulule au avua akumbanangana ne a muntu udi mulonde programe wa dibidija mubidi munkatshi mua mbingu 12.
Bua tshinyi malu bu mudi ditekemena, dindila malu adi kumpala ne disanka, ne dimuena malu atshilualua mu buimpe bidi bimueneka bu bidi biambuluishangana mu malu a makanda a mubidi? Pamuapa bena mamanya a bia panu ne baminganga ki mbanji kumvua malu onso a tshidi lungenyi lua muntu ne mubidi wende bimpe bua kufikabu ku mandamuna majalame to. Nansha nanku, bamanyi bapiluke badi badienzeja bua kulonga bualu ebu badi mua kufika ku lumvu kampanda bilondeshile dimanya dia malu malelela didibu bapeta ku dimonamona diabu dia malu. Tshilejilu, mulongeshi kampanda wa malu a tujilujilu tua mubidi ku iniversite udi wamba ne: “Bitu bienza bimpe paudi ne disanka ne ditekemena. Udi udimona ne diakalengele didi dikukepeshila disumpakana mu lungenyi, dîba adi mubidi udi ufumfula usenena mu nsombelu ayi. Abu ke bualu bukuabu budi bantu mua kudienzela bua bobu kumona mua kushala ne makanda a mubidi.”
Bualu ebu budi mua kumvuika kudi badoktere, balongi ba lungenyi lua muntu, ne bena mamanya a bia panu bu bualu bupiabupia budibu bapatule, kadi ki mbualu bupiabupia kudi balongi ba Bible to. Kukadi mpindieu bidimu bitue ku 3 000 bivua mukalenge wa meji Solomo mufunde bualu ebu ku bukole bua nyuma muimpe ne: “Muoyo wa disanka udi buanga buimpe, kadi lungenyi ludi lushikile ludi lumana bukole bua muntu.” (Nsumuinu 17:22) Tangila mudibu bambe malu baatshintshikile mu mvese eu. Mvese kena wamba ne: muoyo wa disanka newondope disama kayi dionso to, kadi udi wamba anu ne: ‘mbuanga buimpe.’
Bushuwa, lukonko lua meji ndufuane kujuka ne: Kadi bu ditekemena dikale buanga, mmunganga kayi uvua kayi mua kudifundilangana? Bualu bukuabu, ditekemena kadiena diambuluisha anu mu malu a makanda a mubidi nkayamu to, didi diambuluisha too ne mu malu makuabu kabidi.
Paudi windila malu atshilualua ne disanka anyi uindila ne buôwa
Bakebuludi mbasangane ne: dimuena malu atshidi kumpala mu buimpe ditu diambuluisha bena lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka mu mishindu ya bungi. Badi ne lungenyi alu batu batamba kupatula bipeta bimpe mu kalasa, ku mudimu, too ne mu malu a manaya. Tshilejilu, pavuabu bakonkonone tshisumbu tshia bantu bakaji bena manaya a dinyema mbilu, balombodi ba tshisumbu atshi bakakula anu bua dimanya kunaya manaya patupu dia bakaji abu. Kadi bakela kabidi bakaji abu bobu bine nkonko, kukonkononabu ne tshipidi tshia ditekemena divuabu nadi mu manaya au bimpe. Biakamueneka ne: ditekemena dikole divua nadi bakaji abu ke divua bu tshimanyinu tshijalame tshia muvuabu mua kunaya manaya abu bimpe kupita bionso bivua balombodi babu batangila bobu kule ne kule. Bua tshinyi ditekemena didi ne buenzeji bukole bua mushindu au?
Dikonkonona dia ngikadilu wa buôwa bua malu atshilualua ndilongeshe bantu malu a bungi. Mu bidimu bia 1960, malu avuabu batete kulonga pa bikadilu bia nyama akapatula bipeta bivua bantu kabayi batekemene to, kufikishabi bakebuludi ku dipatula dilongesha dia lungenyi lua dishikila lua ne: kakuena kabidi tshia kuenza to. Bakamona ne: nansha bantu pabu batu bafika ku dikuatshika disama dia dishikila edi. Tshilejilu, bakela bantu diteta pavuabu babateke muaba wa mutoyi mubi uvua kawuyi muimpe ku matshi, kubambilabu ne: bua kuwujima, bavua mua kutua mulongolongo wa mbote kampanda. Bobu kuenza nanku, kujimabu mutoyi au.
Bobu kuambilabu tshisumbu tshikuabu tshia bantu bua kuenza bualu bua muomumue, kadi pakatuabu bobu yabu mbote, mitoyi kayakimana to. Ke lungenyi lua dishikila kukuatalu ba bungi ba mu tshisumbu atshi, kudimonabu kabayi ne tshikuabu tshia kuenza to. Pakabelabu mateta makuabu kabidi pashishe, bakelakana bua kuenza bualu nansha bumue. Buabu bobu, bavua bamona ne: nansha benze tshinyi katshivua mua kuakaja malu to. Kadi bena lungenyi lua kuindila malu adi kumpala ne disanka bobu, nansha muvuabu mu tshisumbu tshibidi atshi, bakabenga kulonda lungenyi lua dishikila alu.
Doktere Martin Seligman uvua mu bavua bakonkonone malu aa wakapeta dijinga dia kuditua mu mudimu wa bidimu wa dilonga lungenyi lua dindila malu atshilualua ne disanka ne lua diindila ne buôwa. Wakaditua mu dikonkonona ngelelu wa meji utu nende bantu batu badimona bashikile bu bena diakabi. Wakamba ne: lungenyi lua dimona malu bibi nanku ludi lupangisha bantu bua kuya kumpala mu malu a bungi mu nsombelu anyi mene lubatshibuila panshi kabayi mua kuenza kabidi bualu to. Seligman wakumvuija lungenyi elu ne bubi bualu mu tshikoso ne: “Bidimu 25 binkadi mulonge bualu ebu mbinjadikile ne: tuetu benze bu bena lungenyi lua buôwa bua malu atshilualua, bikale ne tshibidilu tshia kuitaba ne: diakabi dietu ndilela kudi tshilema tshietu ne kadiena mua kujika, kabidi ne: neditunyangile bionso bitudi tuenza, bia bungi bia ku biobi abi nebitukuate kupita patuvua mua kuikala ne lungenyi lukuabu.”
Lungenyi elu ludi mua kumueneka bu bualu bupiabupia kudi bamue lelu, kadi ki nkudi balongi ba Bible to. Tshilejilu, mona tshidi lusumuinu lua mu Bible elu luamba: “Wewe mutekete mu maboko mu dituku dia dikenga, bukole buebe nebukepe.” (Nsumuinu 24:10) Bushuwa, Bible udi umvuija patoke ne: diteketa mu maboko, pamue ne kumuena kuadi kua malu anu mu bubi, nedikudie bukole buonso bua kuenza malu. Kadi ntshinyi tshiudi mua kuenza bua kuluisha lungenyi lua buôwa bua malu atshilualua ne kutamba kabidi kuindila matuku atshilualua ne disanka ne ditekemena mu nsombelu webe?
[Tshimfuanyi]
Ditekemena didi mua kutuambuluisha bikole
-
-
Udi mua kuluisha lungenyi lua dimuena malu mu bubiTabulukayi!—2004 | 22 ngondo 4
-
-
Udi mua kuluisha lungenyi lua dimuena malu mu bubi
UTU umona malu adi akuela mâyi ku makasa mushindu kayi? Mushindu uutu wewe uamona au udi ujadika bimpe tshiudi: ni utu umuena malu adi kumpala mu buimpe anyi mu bubi. Atshi ke tshikadi bamanyi ba bungi mpindieu babange kuamba. Bushuwa, tuetu bonso tudi tutuilangana ne ntatu ya mishindu ya bungi, bamue ne ya mipitshidile, bakuabu ne ya mishadilaku. Kadi bua tshinyi bamue batu badikolesha panyima pa malu adi abakuata, badienzeja bua kuya kabidi anu ne malu abu kumpala, padi bakuabu bobu bateketa balala panshi nansha padi tuana tua ntatu tubakuata?
Tshilejilu, wewe wenda ukeba mudimu. Nupetangana ne mfumu kampanda wa mudimu, nuyikila, umona ubenga kukuangata ku mudimu. Biobi bikufikile wewe nanku, udi mua kumvua bishi? Pamuapa udi mua kubanga kudiela tshilumbu pambidi, udimona bu muena tshishoto wa kashidi, udiambila nansha ne: ‘Bua tshindi etshi, meme kabakungangata ku mudimu kaba nansha kamue to.’ Anyi anu bua kabualu kamue aku, udi mufuane kutuadija kudimona muena diakabi too ne mu malu ebe makuabu onso a mu nsombelu, mufuane kudiambila ne: ‘Tshiena ne bua nsongo panuapa to. Tshiena ne mushinga kudi muntu nansha umue to.’ Kadi mishindu yonso ibidi ya diela meji eyi idi ileja muudi umuena malu adi kumpala anu mu bubi.
Mua kuluisha lungenyi alu
Mmushindu kayi uudi mua kuluisha lungenyi lua dimuena malu adi kumpala mu bubi? Tshia kumpala, anji keba mua kujingulula lungenyi alu. Pashishe, ululuishe. Pamutu pa kushala ne lungenyi lubi alu, keba mua kupeta lukuabu ludi mua kukuleja tshivua mua kuikala tshikupangishishe mudimu au. Tshilejilu, diebeja ne: ‘Mbambengele mudimu au anu bualu kakuena muntu udi witaba bua kungangata ku mudimu anyi? Peshi bavua bajinga kupeta muntu udi ne dimanya kampanda dindi meme tshiyi nadi?’
Londolola bualu ne bualu busunguluke anu mudibu, neufike ku dijingulula mmuenenu mibi ya malu idi mikujingile bibi bitambe ayi. Dibenga kukuangata ku mudimu dia kasangu kamue adi ke didi mua kuleja ne: udi muena tshishoto anyi? Kuenaku mua kumona malu makuabu a mu nsombelu webe audi mukokeshe, bu mudi bipatshila biebe mu midimu ya buena Kristo, nsombelu muimpe ne ba mu dîku dienu, nansha bulunda ne balunda bebe anyi? Longa mua kumbusha ngenyi mibi ya dishikila ya ne: newikale anu muena diakabi ayi, ne ulonge mua kuyimona bu bingenyingenyi bia bena buôwa. Tuamba eku tuela eku, ukadi muprofete bua kudimanyina ne: kuakupeta mudimu musangu nansha umue kumpala eku anyi? Kudi malu makuabu audi mua kuenza bua kumbusha ngenyi mibi ayi mu mutu.
Ikala umuena malu mu buimpe, udifundila bipatshila
Bidimu bishale ebi, bakebuludi mbumvuije ditekemena bimpe bitambe, nansha diumvuija adi kadiyi diamba malu onso. Badi bamba ne: ditekemena didi dikongoloja dituishibua dia ne: neukokeshe bua kukumbaja bipatshila biebe. Anu muabileja tshiena-bualu tshidi tshilonda, ditekemena didi dikongoloja malu makuabu a bungi, kadi diumvuija edi didi dimueneka bu didi mua kutuambuluisha mu mishindu ya bungi. Tuetu batambe kuimanyina pa bualu bua ditekemena dia muntu nkayende ebu, bidi mua kutuambuluisha bua kuikala tutamba kumuena malu mu buimpe ne kudifundila bipatshila.
Bua tuetu kuikala batuishibue ne: netukumbaje bipatshila bietu, mbimpe tuikale ne tshibidilu tshia kudifundila bipatshila ne kubikumbaja. Wewe mumone ne: kutu ne tshibidilu atshi, mbimpe wewe kuelangana meji bikole a bualu bua bipatshila biudi udifundila. Kadi udiku pebe muditekele bipatshila anyi? Mbipepele menemene bua kutuambulabu kudi midimu ne malu etu a ku dituku ne ku dituku, katuyi tumona dîba dia kuela meji a malu atudi nawu dijinga menemene mu nsombelu to, malu adi nangananga ne mushinga kutudi. Bua lungenyi lua kumanya mua kuteka malu adi ne mushinga kumpala elu, tudi tumona kabidi mukavua Bible muambe bidimu bia bungi kale ne: “Nukebe mua kumanya malu adi ne mushinga wa bungi.”—Filipoyi 1:10.
Diakamue patudi tumanya malu adi ne mushinga a kuteka kumpala, bidi bitupepelela bua kudifundila bipatshila kampanda binene mu malu mashilashilangane, bu mudi mu malu etu a mu nyuma, mu nsombelu wa mu dîku, ne mu malu etu makuabu. Nansha nanku, ki mbimpe kutuadija ne bipatshila bia bungi musangu umue to, mbia mushinga bua kusungula bipatshila bitudi bajadike ne: tudi mua kubikumbaja bipepele. Tshipatshila tshiotshi tshitukolele menemene bua kutshikumbaja, tshidi mua kututekesha tuetu kubilekela. Ke bualu kayi, misangu mivule, mbitambe buimpe kukosolola bipatshila bietu binene bidi bilomba matuku a bungi mu tubipatshila tukese tutudi mua kuikala tukumbaja mu matuku makese.
Bamue batu bamba ne: ‘Padi muoyo musue, bualu budi bukumbana.’ Mêyi au adi amueneka mikale ne kabulelela munda muawu. Patukadi anu ne bipatshila kampanda binene mu mutu, tshitudi tukengela dîba adi mmuoyo udi musue, anyi dijinga ne didisuika, bua kudienzeja bua kubikumbaja. Tudi mua kukolesha muoyo wa kudisuika kuetu aku patudi tuelangana meji a mushinga udi nawu bipatshila bietu abi ne masanka atuapeta patudi tubikumbaja. Bushuwa, tudi mua kupeta bipumbishi, kadi tubimone bu ntatu ya kutshimuna, katubimonyi bu nshikidilu wa malu etu onso nansha.
Kadi mbimpe tuele kabidi meji a mishindu kampanda milelela ya mua kukumbaja bipatshila bietu. Rick Snyder, mufundi kampanda udi mudifile bikole ku dikebulula mushinga udi nawu ditekemena, udi uleja ne: mbimpe kufuanyikija mishindu kabukabu ya mua kukumbaja tshipatshila kayi tshionso. Nunku padi mushindu wa kumpala kawuyi ulubuluka, tudi mua kunyemena ku mushindu muibidi, nansha muisatu, anu nanku.
Snyder udi uleja kabidi ne: mbimpe kulonga mua kumanya dîba dia kushintulula bipatshila. Tuetu bapangile mua kukumbaja tshipatshila kampanda, kushala anu tutshisamishila meji kudi mua kututekesha bikole. Kadi kukeba mua kukudimuna bipatshila ne kulonda tshikuabu tshitudi mua kukumbaja bipepele nekutuambuluishe bua tudimone ne tshintu tshikuabu tshitudi mua kutekemena.
Mu Bible mudi tshilejilu tshimpe tshitambe tshidi tshijadika bualu ebu. Mukalenge Davidi uvua ne tshipatshila tshia kuibakila Yehowa Nzambi wende ntempelo tshivuaye munange bikole. Kadi Nzambi wakamuambila ne: muanende Solomo ke uvua ne bua kukumbaja bualu abu. Pamutu pa Davidi kufiika munda anyi kuteka mutu mukole mu bualu buvua bumuele mâyi ku makasa abu, wakashintulula bipatshila biende. Wakadifila ne bukole buende buonso ku disanga makuta ne bintu bivua muanende ne bua kuikala nabi dijinga bua kujikija dibaka dia ntempelo au.—1 Bakalenge 8:17-19; 1 Kulondolola 29:3-7.
Nansha tuetu bakokeshe mua kuikala ne ndambu mukumbane wa ditekemena pa kuluisha lungenyi lua dimuena malu mu bubi ne batuadije kuikala ne lungenyi lua diamuena mu buimpe ne didifundila bipatshila, tudi mua kuikala tutshidi anu bapangile kabidi ditekemena bikole. Bua tshinyi? Bualu katuena ne bukokeshi pa malu a bungi adi atutekesha atujimijila ditekemena mu bulongolodi ebu to. Patudi tuvuluka ntatu mikole idi miyobeshe bukua bantu, bu mudi bupele, mvita, malu a kansungansunga, ne njiwu ya masama ne lufu idi anu kumpala kua bantu, mmunyi mutudi mua kushala batekemene malu mimpe kumpala?
[Tshimfuanyi]
Bobu babenge kukuangata ku mudimu uuvua ujinga, newambe ne: kabakukuangata kabidi ku mudimu dituku nansha dimue anyi?
[Tshimfuanyi]
Mukalenge Davidi wakashintulula bipatshila biende pavua malu kaayi mende muvuaye mutekemene
-
-
Nkuepi kuudi mua kupetela ditekemena dilelela?Tabulukayi!—2004 | 22 ngondo 4
-
-
Nkuepi kuudi mua kupetela ditekemena dilelela?
FUANYIKIJABI ne: dîba diebe dia ku diboko ndimane, dimueneka bu ne: ndinyanguke. Bua kudilongoluesha, udi udimona kumpala kua ngenyi ya tshia kuenza mipite bungi. Badi bakuleja madisuisha mapite bungi a badi mua kulongolola mêba a ku maboko, buonso buawu akula anu bua balongolodi bimpe, kadi amue a kudiwu mikale amba malu abengangana. Kadi wewe mulue kumvua ne: muena mutumba nebe mukuabu ke enjenyere muine uvua muenze dîba diebe adi kukadi bidimu bia bungi, newenze tshinyi? Kabidi bakuambila ne: mmusue kukulongolueladi tshianana kuyi ufuta to. Tshia wewe kuenza dîba adi ki ntshiumvuike anyi?
Mpindieu fuanyikija aku dîba dia ku diboko adi ne bukokeshi buudi nabu bua kutekemena malu kampanda. Wewe mumone ne: kutshiena ne ditekemena to, anu mudi ba bungi mu bikondo bikole bitudi ebi, neunyemene kudi nganyi bua kukeba diambuluisha? Ba bungi badi bamba mudibu bakumbane bua kujikija tshilumbu atshi, kadi bafila ngenyi bungi tshianana idi yenza tshinyungunyungu, kabidi ibengangana. Nunku kuenaku mua kusungula bua kunyemena tshia kumpala kudi Uvua mufuke bantu mubapeshe bukokeshi bua kuikala ne ditekemena anyi? Bible udi wamba ne: ‘Kena kule ne yonso wa kutudi’ to, kabidi ne: mmusue kutuambuluisha bushuwa.—Bienzedi 17:27; 1 Petelo 5:7.
Diumvuija dialabale dia ditekemena
Mu Bible, muaku ditekemena udi ne ngumvuilu mualabale bikole kupita ngumvuilu udi nende badoktere, bamanyi ba bia panu, ne balongi ba tshikadilu tshia muntu ba matuku etu aa. Miaku ya mu miakulu ya ntuadijilu yakafundabu mu Bible idibu bakudimune bu “ditekemena” idi yumvuija kuindila ne muoyo mujima ne kutekemena malu mimpe. Mu kuamba kuimpe, ditekemena ndienza ne malu abidi. Didi dikongoloja dijinga dia tshintu kampanda tshimpe ne nshindamenu udi wambuluisha bua kuitaba ne: tshintu tshimpe atshi netshikumbane. Ditekemena didibu bakuila mu Bible ki ndungenyi patupu mu mutu lua disamina tshintu muoyo to. Didi ne nshindamenu mujalame wa malu malelela adi ne bijadiki.
Bua bualu ebu, ditekemena mmuanabu ne ditabuja didi ne bua kushindamena pa bijadiki, kadi ki mpa tshitabataba to. (Ebelu 11:1) Nansha nanku, Bible udi utapulula ditabuja ne ditekemena.—1 Kolinto 13:13.
Tshilejilu, paudi ulomba mulunda webe wa pa muoyo diambuluisha, si udi utekemena ne: neakuambuluishe. Ditekemena diebe adi ki ndipangile nshindamenu anyi bishimikidi to, bualu udi weyemena mulunda webe au ne ditabuja dionso, bualu udi mumumanye bimpe ne ukadi mumone muoyo wende mulenga ne mutuye tshipapayi kuonso eku. Ditabuja diebe ne ditekemena diebe bidi anu bu mukaba ne tshilamba, bidi mene bikumbajijangana, nansha mudibi bishilangane. Mmunyi muudi mua kufika ku ditekemena kudi Nzambi nanku?
Nshindamenu wa ditekemena
Nzambi ke mpokolo wa ditekemena dilelela. Mu tshikondo tshivuabu bafunda Bible, bavua bamba Yehowa muvuaye “ditekemena dia Isalele.” (Yelemiya 14:8) Ditekemena dilelela dionso divua nadi batendeledi bende divua difumina kudiye; mu ngumvuilu au mmuvuaye ditekemena diabu. Ditekemena adi kadivua anu disamina dia muoyo patupu to. Nzambi wakabapetesha malu avua enza nshindamenu mujalame wa ditekemena. Mu bule bua bidimu nkama ne nkama ivuaye muende nabu, wakamanyika bimpe bu Nzambi uvua ukumbaja milayi yende yonso ivuaye ubalaya. Mulombodi wabu Yoshua wakabambila ne: “Nudi bamanye bimpe . . . ne: kakuena dîyi nansha dimue dia mu malu mimpe onso avua Yehowa Nzambi wenu munulaye didi dipange kukumbana.”—Yoshua 23:14.
Kukadi bidimu binunu bia bungi lelu bitshidi Yehowa mumanyike anu mutuye ukumbaja milayi yende. Bible mmuwule tente ne milayi ya Nzambi ya dikema, kabidi ne malu a kale adibu balonde ne bujalame buonso a muvua milayi ayi mikumbane. Bua kuleja mudi milayi ya buprofete ya Nzambi miakanyine kuyitekela muoyo, mbayifunde misangu mikuabu anu bu ne: ikavua mikumbane dîba divuabu bayilaya adi.
Ke bualu kayi, tudi nansha mua kubikila Bible ne: mmukanda wa ditekemena. Paudi wenda ulonga mukadi Nzambi muenzelangane malu ne bantu, nshindamenu wa ditekemena diebe kudiye neakole anu kukola. Mupostolo Paulo wakafunda ne: “Malu onso avuabu bafunde kale bavua baafunde bua kutulongesha, bua tupete ditekemena ku diambuluisha dia dinanukila dietu ne dia busambi bua mu Mifundu.”—Lomo 15:4.
Nzambi udi utupesha ditekemena dia malu kayi?
Ndîba kayi ditudi dijinga menemene ne ditekemena? Ki mpatudi kumpala kua lufu anyi? Kadi bua ba bungi, atshi ntshikondo tshidi ditekemena dimueneka bu bualu butu kabuyiku, bu mudi dîba ditudi bafuishe wetu. Bushuwa patudi tufuisha muntu, tudi mua kuteketa mu mikolo bibi be! Lufu ludi lutungunuka ne kuipatangana netu bonso. Tudi mua kuluepuka anu bua tshikondo tshîpi, kadi pakadilu lukutue mutu, kakuena tshidi mua kulupingaja tshianyima to. Mbiakanyine mudi Bible ubikila lufu bu “muena lukuna wa ndekelu.”—1 Kolinto 15:26.
Mpindieu, ntshinyi tshitudi mua kuenza bua kuikala ne ditekemena patudi tufuisha? Mu mvese wa mu Bible mudibu babikila lufu ne: mmuena lukuna wa ndekelu, badi bambamu kabidi ne: lufu ‘nelubutudibue.’ Yehowa Nzambi udi ne bukole bua bungi kupita lufu. Ukadi muleje bukole buende abu misangu ya bungi. Mushindu kayi? Mpavuaye mubishe bantu ku lufu. Bible udi uleja misangu tshitema mishilangane ivua Nzambi mubishe bantu ku lufu ne bukole buende abu.
Dimue dituku, Yehowa wakapesha Muanende Yezu bukole bua kubisha Lazalo uvua mulunda wende wa pa muoyo ku lufu, mufue matuku akavua anayi kumpala. Yezu kakenza bualu abu mu musokoko to, wakabuenza anu patoke mu mêsu a musumba wa bantu.—Yone 11:38-48, 53; 12:9, 10.
Udi mua kudiebeja ne: ‘Kadi bua tshinyi bakabisha bantu ku lufu? Kabakalua kukulakaja bobu kufua tshiakabidi anyi? Eyowa bidi nanku. Kadi mudi malu adi Bible ulonda bua bakabishibua ku lufu, bu mudi bua Lazalo, mikale malelela, tudi ne dishindika, didi kadiyi anu dijinga dia muoyo patupu, dia ne: bafue betu nebapetulule muoyo kabidi; tudi ne bijadiki bidi bituambuluisha bua kuitaba ne: nebabishibue bushuwa. Mbuena kuamba ne: tudi ne ditekemena dilelela.
Yezu wakamba ne: “Meme ndi dibishibua ku lufu ne muoyo.” (Yone 11:25) Yehowa neamupeshe Yeye bukole bua kuenza bishima pa buloba bujima. Yezu wakamba ne: “Dîba didi dilua diumvua bantu bonso badi mu nkita ya tshivulukilu dîyi [dia Kristo] ne nebapatuke.” (Yone 5:28, 29) Eyowa, kudi mushindu wa bonso badi balale tulu mu lukita kubishibuabu ku lufu pa buloba bukudimuna Mparadizu.
Muprofete Yeshaya wakamba mêyi adi ajula majiya aleja muenzeka dibishibua dia bantu ku lufu ne: ‘Bafue bebe nebikale ne muoyo; mibidi yabu mifue neyibike. Tabalayi ne imbayi bienu, nuenu badi balala mu dinfuenkenya! Bua mume webe udi bu mume wa munya, buloba nebulopole bafue badimu.’—Yeshaya 26:19, Mukanda wa Nzambi.
Mulayi au kawenaku ukukolesha ku muoyo anyi? Bafue mbalama bimpe menemene, anu bu bana munda mua mamuabu. Bushuwa, badi mu lukita mbalama bimpe menemene mu meji a Nzambi Wa Bukole Buonso adi kaayi ashikila. (Luka 20:37, 38) Mu katupa kîpi emu, nebabishibue ku lufu bua kubuela mu bulongolodi bua masanka muabakidilabu, anu mutu baledi ba dinanga bakidila muana udibu balela ne disanka dionso. Nunku, kudi ditekemena nansha tuetu kumpala kua lufu.
Mudi ditekemena mua kukuambuluisha
Paulo udi utulongesha malu a bungi adi aleja mushinga udi nawu ditekemena. Udi wakula bua ditekemena bu tshia mvita tshia mushinga mukole mu bia mvita bietu bia mu nyuma, udifuanyikija ne tshifulu. (1 Tesalonike 5:8) Bua tshinyi wakafuanyikija ditekemena ne tshifulu? Mu bikondo bia kale, musalayi uvua uvuala tshifulu tshia tshiamu bua kuya ku mvita, ne munda muatshi misangu ya bungi muvua mulamika biseba. Pavua musalayi uvuala tshifulu atshi, mikete ya bungi ivuabu bamuasa ku mutu ivua ifinunuka iya kua tshianana pamutu pa kumushipabu. Paulo uvua usua kulongesha tshinyi? Anu mudi tshifulu tshikuba mutu, ditekemena padi didi dikuba meji, mmumue ne: bieledi bia meji. Wewe ne ditekemena dilelela dia malu adi Nzambi mulongolole, mu ntatu kuakupampakana anyi kupangila ditekemena to, neulame ditalala dia mu lungenyi. Tuetu bonso tudi dijinga ne tshifulu tshia nanku.
Paulo wakafila tshilejilu tshikuabu tshimpe tshitambe tshidi tshitangila ditekemena didi dipetangana ne disua dia Nzambi. Wakafunda ne: “Tudi ne ditekemena edi bu luongo lua anyima, dikale dikole, dishindame.” (Ebelu 6:19) Bu muvua Paulo mupanduke ku njiwu ya bungi ya mazuwa avua matshibukile mu mâyi, uvua mumanye bimpe mushinga udi nawu luongo. Pavuaku tshipepele tshikole, bendeshi ba mazuwa bavua bela luongo mu mâyi. Pavua luongo alu lupueka luya panshi pa mâyi lukalama, mazuwa avua dîba adi mua kukandamana ku tshipepele tshikole atshi, pamutu pa tshiotshi kuapepula too ne ku muelelu wa mâyi kuvuawu mua kudipianda ku mabue.
Bia muomumue, milayi ya Nzambi yoyi mikale ditekemena “dikole, dishindame” kutudi, ditekemena adi nedituambuluishe bua kukandamena munyukunyuku wa bikondo bibi bia mvunde mukole ebi. Yehowa mmulaye ne: mu katupa kîpi emu nekulue tshikondo tshikala bantu kabayi mua kutatshishibua kabidi kudi mvita, buenzavi, kanyinganyinga, anyi nansha lufu to. (Tangila kazubu kadi mu dibeji dia 10) Tuetu balamate ku ditekemena adi bikole, nebituambuluishe bu luongo bua kutantamena njiwu ya bipupu bia mu nyuma, tupeta bukole budi bukengedibua bua kutumikila mikenji ya Nzambi pamutu pa kulonda lungenyi lua kabutu lua tshiendenda ludi lutangalake bikole lelu mu bena panu.
Ditekemena didi Yehowa ufila didi dikutangila pebe. Mmusue bua wikale ne nsombelu uvuaye mukulongoluele kuonso eku. Dijinga diende didi ne: “Bantu ba mishindu yonso bapandishibue.” Mushindu kayi? Tshia kumpala, muntu yonso udi ne bua ‘kufika ku dimanya dijalame dia bulelela.’ (1 Timote 2:4) Bapatudi ba tshibejibeji etshi badi bakulomba ne muoyo mujima bua upete dimanya didi difila muoyo dia bulelela budi mu Dîyi dia Nzambi. Ditekemena dikala Nzambi mua kukupetesha paudi ulonga Dîyi diende ndipite kule ne kule ditekemena dionso didi bulongolodi budiku ebu mua kukupetesha.
Wewe ne ditekemena dia nanku, kuakudimona mushikile to, bualu Nzambi udi mua kukupesha bukole budi bukengedibua bua ukumbaje tshipatshila kayi tshionso tshiudi udifundila tshidi tshipetangana ne disua diende. (2 Kolinto 4:7; Filipoyi 4:13) Adi ki nditekemena diudi ukengela anyi? Nunku wewe ujinga kupeta ditekemena, ne biwikala munkatshi mua didikeba, kolesha muoyo. Kadiena nebe kule to! Eyowa, udi anu mua kudipeta bushuwa!
[Kazubu/Tshimfuanyi]
Malu adi atupetesha ditekemena
Ngenyi ya mu Bible eyi idi mua kukuambuluisha bua kuikala ne ditekemena:
◼ Nzambi mmutulaye nsombelu wa disanka matuku atshilualua.
Dîyi diende didi diamba mualua buloba bujima Mparadizu wasombelabu kudi bukua bantu mu buobumue ne mu disanka.—Misambu 37:11, 29; Yeshaya 25:8; Buakabuluibua 21:3, 4.
◼ Nzambi kena mua kushima to.
Mmukine dishima mu mishindu yadi yonso. Yehowa mmukezuke kezukezu ne ngua tshijila kashidi, nunku yeye kena mua kudinga nansha.—Nsumuinu 6:16-19; Yeshaya 6:2, 3; Tito 1:2; Ebelu 6:18.
◼ Nzambi udi ne bukole budi kabuyi ndekelu.
Yehowa nkayende ke wa bukole buonso. Kakuena tshintu nansha tshimue mu diulu anyi pa buloba tshidi mua kumupangisha bua kukumbaja milayi yende to.—Ekesode 15:11; Yeshaya 40:25, 26.
◼ Nzambi mmusue bua ushalaku ne muoyo kashidi.
◼ Nzambi udi utueyemena.
Mêsu ende mmatangija ku ngikadilu yetu mimpe ne ku didienzeja dietu, kadi ki nku bilema bietu ne matekete etu to. (Misambu 103:12-14; 130:3; Ebelu 6:10) Mmutekemene ne: netuenze malu makane, ne udi usanka patudi tuenza malu au.—Nsumuinu 27:11.
◼ Nzambi mmulaye bua kukuambuluisha mu biudi ukeba kumuenzela.
Batendeledi bende kabena ne bua kudimona bashikile to. Bua kutuambuluisha, Nzambi udi utupesha nyuma wende muimpe (bukole budi butambe makuabu onso) ne tshianza tshilekelela.—Filipoyi 4:13.
◼ Wewe mutekemene kudi Nzambi kuena mutupakane to.
Bu mudi Nzambi wa lulamatu ne wa kueyemena, kakukuela mâyi ku makasa to.—Misambu 25:3.
[Tshimfuanyi]
Anu mudi tshifulu tshikuba mutu, ditekemena padi didi dikuba meji etu
[Tshimfuanyi]
Anu bu luongo, ditekemena didi ne nshindamenu mujalame didi mua kuvuija muntu mushindame
[Mêyi a dianyisha]
Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo
-