Mmunyi muudi mua kuakaja nsombelu wa mu dîku?

1. Bua tshinyi kuakaja nsombelu wa mu dîku kudi bualu bukole nunku lelu?

‘TSHIMUENEKELU tshia malu a pa buloba [tshidi tshienda tshishintuluka, NW].’ (1 Kolinto 7:31) Mêyi aa akafundibua kukadi bidimu bipite pa 1 900, ne mmunyipu mudiwu malelela lelu’eu! Malu adi enda ashintuluka, nangananga pa bidi bitangila nsombelu mu dîku. Tshivua tshianyishibue peshi tshiangatshibue bu tshibidilu bidimu 40 anyi 50 kumpala katshiena misangu mivule tshianyishibue lelu’eu. Bua bualu ebu, diakaja nsombelu wa mu dîku bua kulubulukadi didi mua kuikala ne ntatu minenanenayi. Nansha nanku, biwateya ntema ku mibelu ya mu Mifundu, udi mua kutshimuna ntatu ayi.

IMANYINA MU MIKALU YA DIMONA DIEBE

2. Nnsombelu kayi ya lupetu idi ikebesha lunsuya mu dîku?

² Lelu’eu bantu bavule kabatshiena kabidi basankishibue kudi nsombelu mupepele, mushindamene pa dîku. Bu mudi bulongolodi bua bungenda buenza anu kuenza bintu bivule ne butumika ne dimanya diabu dia kuenza kampanye bua kuteta kulobesha bantu, miliyo ya batatu ne bamamu badi bapitshisha mêba mavule ku mudimu bua kumonabu mua kusumba bintu ebi. Miliyo mikuabu idi iluangana ku dituku ku dituku anu bua kupeta tshiakudia. Badi ne bua kupitshisha mêba mavule matambe ku mudimu kupita muvuabi kumpala, pamu’apa benza midimu ibidi, anu bua kusumba bidibu bakengela. Kadi bakuabu nebikale ne disanka bu buobu mua kupeta mudimu, bualu bulofua mbutangalake. Eyowa, nsombelu katu misangu yonso mupepele mu dîku dia buena-lelu, kadi mêyi-maludiki a mu Bible adi mua kuambuluisha mêku bua kuakaja ngikadilu wawu bilondeshile nsombelu idiwu nawu.

3. Ndîyi-diludiki kayi diakumvuija mupostolo Paulo, ne mmunyi mudi diditumikila mua kuambuluisha muntu yonso bua kuakaja nsombelu wa mu dîku?

³ Mupostolo Paulo wakapetangana ne ntatu ya lupetu. Mu diyakama, wakalonga dilongesha dia mushinga, divuaye mumvuije mu mukanda wende kudi mulunda wende Timote. Paulo wakafunda ne: ‘Katuakalua ne tshintu pa buloba ebu, ne katuena bamanye mua kumukapu ne tshintu; kadi patuikala ne biakudia ne biakuvuala, netuikale ne mitshima mipole ne bintu ebi.’ (1 Timote 6:7, 8) Bushuwa, dîku didi dikengela bivule kupita biakudia ne biakuvuala nkayabi. Didi kabidi dikengela muaba wa kulala. Bana badi bakengela kulonga kalasa. Ne bidi bikengela mfranga ya kufuta bua luondapu ne bua malu makuabu. Nansha nanku, dîyi-diludiki didi mu mêyi a Paulo didi ne dikuatshisha mu bualu ebu. Bituikala basankishibue bua dikumbajibua dia makengela etu pamutu pa kushila majinga etu muaba, nsombelu wetu neatambe kupepela.

4, 5. Mmunyi mudi didianza-kulongolola ne didianza-kupangadija mua kuambuluisha mu diakaja nsombelu wa mu dîku?

⁴ Dîyi-diludiki dikuabu diambuluishi didi disanganyibua mu umue wa ku mifuanu ya Yezu. Wakamba ne: ‘Nnganyi wenu biasuaye kuibaka tshibumba, kayi ushikama diambedi ubala mushinga watshi né udi ne bia kutshijikija nabi?’ (Luka 14:28) Yezu udi apa wakula bua didianza-kulongolola malu, didianza-kupangadija. Tuvua bamone mu nshapita kampanda mushale mudi dienza nunku diambuluisha padi bansonga babidi bela meji a kuselangana. Ne kunyima kua diselangana, didi kabidi diambuluisha mu kulombola kua dîku. Didianza-kulongolola malu mu muanda eu ndikongoloje kuikala ne dibeji dia ntudilu wa mfranga, kudianza kupangadija bua kutumika ne meji mavule ne biudi nabi. Mu mushindu eu dîku didi mua kukontolola ditula-mfranga diadi, diteka ku luseke mfranga ya kutula bua bidi bikengedibua ku dituku dionso peshi ku lumingu luonso, ne kubenga kuikala ne nsombelu mupite pa dimona diadi.

⁵ Mu amue matunga, dibadika edi dia mfranga mitula didi mua kumvuija kutantamena disakibua ku disomba mfranga ya kupingaja ne tshia-kasombele bua disumba bintu bidibu kabayi nabi dijinga. Mu makuabu, didi mua kumvuija dikala ne dîsu dikole mu ditumika ne tuarte tua diangata natu bintu mabanza. (Nsumuinu 22:7) Didi kabidi mua kumvuija kukandamena disakibua ku disumba​—diula tshintu mu tshimpitshimpi kakuyi dikonkonona makengela ne bipeta. Kupita apu, dibeji dia ntudilu wa mfranga nedileje patoke se: butulavi bua mfranga ne budinangi ku manaya, ku dinua makanya, ne bunuavi budi bunyanga nsombelu wa lupetu wa dîku, ne kabidi mbubengangane ne mêyi-maludiki a mu Bible.​—Nsumuinu 23:20, 21, 29-35; Lomo 6:19; Efeso 5:3-5.

6. Mmalelela kayi a mu Mifundu adi ambuluisha aba badi ne bua kuikala mu nsombelu wa bupele?

⁶ Kadi, netuambe tshinyi bua aba badi benzejibue bua kuikala mu bupele? Bualu bumue, badi mua kusambibua pa kumanya ne: lutatu elu lutangalake pa buloba bujima ludi amu lua tshitupa tshîpi. Mu bulongolodi bupiabupia budi busemena lukasa, Yehowa neajimije bupele ne malu mabi makuabu onso adi akebela bukua-bantu dikenga. (Musambu wa 72:1, 12-16) Bua mpindieu, bena nkristo balelela, nansha bikale bapele menemene, kabena badiumvua babule ditekemena dionso, bualu badi ne ditabuja mu dilaya dia Yehowa edi: ‘Tshiena nkulekela, nansha kakese, tshiena nkushiya tshianana.’ Nunku, muena kuitabuja udi mua kuamba ne dieyemena dionso ne: ‘Mukalenge udi mukuatshishi wanyi; tshiena ntshina.’ (Ebelu 13:5, 6) Mu matuku aa makole, Yehowa mmukuatshishe bamutendeledi mu mishindu mivule padibu ne nsombelu mumvuangane ne mêyi-maludiki ende ne bateka Bukalenge buende pa muaba wa kumpala mu nsombelu yabu. (Matayo 6:33) Bavule ba kudibu badi mua kujadika pa kuamba pamue ne mupostolo Paulo mêyi aa: ‘Mu bualu buonso ne mu mianda yonso ngakumana kuyila bualu busokoka bua kuikala ne difu diukute, ne mua kuikala ne nzala, ne mua kuikala ne bintu bitambe bungi, ne bua kuikala ne bintu bitambe kukepa. Ndi mumanye mua kuenza malu onso mu Mukalenge udi unkolesha.’​—Filipoi 4:12, 13.

DIABANYANGANA BUJITU

7. Mmêyi kayi a Yezu adi ambuluisha mu diakaja nsombelu wa mu dîku didi dilubuluka, bikalawu matumikila?

⁷ Pabuipi ne ndekelu wa mudimu wende wa pa buloba, Yezu wakamba ne: “Unange muntu nebe muudi mudinange.” (Matewuse 22:39, MMM) Ditumikila mubelu eu mu dîku didi diambuluisha bikole mu diakaja nsombelu wa bena dîku. Ndekelu wa bionso, mbantu kayi badi batambe kuikala pabuipi netu ne ba pa muoyo kupita aba badi ku nzubu kuetu​—balume ne bakaji, baledi ne bana? Mmunyi mudi bena dîku mua kulejangana dinanga?

8. Mmunyi mudi dinanga mua kulejibua munda mua dîku?

⁸ Umue mushindu ng’wa se: muena mu dîku yonso enze tshiende tshitupa tshikumbanyine tshia midimu ya ku nzubu. Nunku, bana badi bakengela kulongeshibua bua kulongolola bintu kunyima kua ditumika nabi, nansha bikale bilamba anyi bia kunaya nabi. Bidi mua kuangata dîba ne kulomba madikolela bua kulongolola bulalu dinda dionso, kadi bidi biambuluisha bikole mu diakaja nsombelu wa mu dîku. Bushuwa, disaluka dikese, dia tshitupa tshîpi kadiena mua kuepukibua, kadi bonso badi mua kukuata mudimu pamue bua kulamaku ku nzubu kubotakaneku, pamue ne diakaja bintu kunyima kua didia. Lulengu, didiengeleka, ne lungenyi lua bupidia ne tshishiku bidi ne buenzeji bubi kudi yonso. (Nsumuinu 26:14-16) Ku luseke lukuabu, lungenyi lua ditumikila ne budisuile ludi lutuala nsombelu wa disanka mu dîku. ‘Nzambi udi musue muena kupa udi ufila ne disanka.’​—2 Kolinto 9:7.

9, 10. (a) Mbujitu kayi butu misangu mivule bushikika mamu wa nzubu, ne mmunyi mudibu mua kupepejibua? (b) Mmuenenu kayi wa nkatshinkatshi pa mudimu wa ku nzubu udi mufidibue?

⁹ Diangatangana ne mushinga ne dinanga nebiambuluishe bua kuepuka muanda utu lutatu lukole mu amue mêku. Biangatshile ku kale bamamu batu ne dikuatshisha dinene mu nzubu. Batu batabalela bana, bakomba ne basukula nzubu, basukula bilamba bia bena dîku, basumba ne balamba biakudia. Mu amue matunga, bakaji batu kabidi bilondeshile tshibidilu benza midimu ya madimi, bapanyisha bintu mu tshisalu, peshi batuala mfranga mu dîku mu mishindu mikuabu. Nansha miaba ivuabi kabiyi tshibidilu kumpala, dikenga ndisake miliyo ya bakaji basela bua kuenza mudimu ukena wa mu dîku. Mukaji udi kabidi mamu wa nzubu udi wenza mudimu mu mishindu eyi kabukabu mmuakanyine ka-lumbandi. Anu bu “mukaji wa tshitembu” mutela mu Bible, udi ne bivule bia kuenza matuku onso. “Kena usomba mu lulengu bua kudia tshianana.” (Nsumuinu 31:10, 27, MMM) Kadi ebi kabiena biumvuija ne: anu mukaji nkayende ke udi mua kuenza midimu ya ku nzubu. Kunyima kua mulume ne mukaji bamane kuenza bubidi buabu mudimu ukena wa mu dîku dituku dijima, mukaji nkayende ke udi ne bua kuambula bujitu bua mudimu wa ku nzubu eku mulume ne bena dîku bakuabu biikishe anyi? Nansha kakese. (Fuanyikija ne 2 Kolinto 8:13, 14.) Nunku, tshilejilu, bikala mamu ulongolola tshiakudia, udi mua kuikala ne disakidila bikala bena dîku bakuabu bambuluisha pa kuakaja mesa, kuya kusumba bimue bintu, peshi kukomba ndambu mu nzubu. Eyowa, bonso badi mua kuabanyangana bujitu.​—Fuanyikija ne Galatia 6:2.

¹⁰ Bamue badi mua kuamba ne: “Muaba undi musombele ki mmudimu wa mulume bua kuenza malu aa.” Bidi mua kuikala bilelela, kadi kabiakuikalaku bimpe bua kuela meji pa bualu ebu anyi? Pakenza Yehowa Nzambi dîku, kakela mukenji bua se: mudimu kampanda udi ne tshia kuenjibua anu kudi bakaji. Musangu kampanda, pavua muena lulamatu Abrahama mukumbula kudi batuadi ba mukenji ba pa buabu bafume kudi Yehowa, yeye muine wakenza pende mudimu wa dilongolola ne difila tshiakudia bua benyi aba. (Genese 18:1-8) Bible udi ubela ne: ‘Budi balume n’abu mbua kusua bakaji babu mene bu mudibu basue mibidi yabu.’ (Efeso 5:28) Bikala, ku ndekelu kua dituku, mulume mmupungile ne musue kuikisha, kabienaku mua kuikala se: mukaji mmumvue bia muomumue, imue misangu diende dipungi dikale dipite anyi? (1 Petelo 3:7) Nunku, kabiakuikalaku biakanyine ne bia dinanga bua mulume kuambuluisha ku midimu ya ku nzubu anyi?​—Filipoi 2:3, 4.

11. Mmu mushindu kayi muvua Yezu mushiye tshilejilu tshilenga bua muena mu dîku yonso?

¹¹ Yezu udi tshilejilu tshitambe bulenga tshia muntu wakasankisha Nzambi ne kupetesha binende disanka. Nansha muvuaye kayi musele, Yezu udi tshilejilu tshimpe kudi balume, pamue ne kudi bakaji ne bana. Wakamba buende yeye muine ne: “Muana wa muntu kakuluila bua bantu bamukuatshile mudimu, wakuluila bua kubakuatshila mudimu,” mbuena kuamba ne: bua kusadila bakuabu. (Matayo 20:28) Mmilowo kayipu idi mu mêku mudi bonso badima ngikadilu wa mushindu’eu!

BUKEZUKE​—BUA TSHINYI BUDI NE MUSHINGA?

12. Ntshinyi tshidi Yehowa ulomba aba badi bamusadila?

¹² Dîyi-diludiki dikuabu dia mu Bible didi mua kuambuluisha mu diakaja nsombelu wa mu dîku didi disanganyibua mu 2 Kolinto 7:1. Tudi tubalamu ne: ‘[Tudikezule, NW] ku manyanu onso a mubidi ne a mu nyuma.’ Aba badi batumikila mêyi aa mafundisha ku spiritu mbanyishibue kudi Yehowa, udi ulomba “ntendelelu udi mukezuke ne kayi katoba.” (Yakobo 1:27, NW) Ne dîku diabu didi dipeta masanka adi afuminaku.

13. Bua tshinyi bukezuke budi ne mushinga mu diakaja dia nsombelu wa mu dîku?

¹³ Tshilejilu, Bible udi utushindikila ne: dituku nedilue dikala bubedi ne masama kabitshiyiku kabidi. Tshikondo atshi, ‘muena musoko kêna wamba ne: Ndi ne disama.’ (Yeshaya 33:24; Buakabuluibua 21:4, 5) Nansha nanku, too ne pakumbana tshikondo atshi, dîku dionso didi ne bua kuakama masama ku musangu ku musangu. Nansha Paulo ne Timote bakasama. (Galatia 4:13; 1 Timote 5:23) Pabi, bamanyi bapiluke mu luondapu badi bamba ne: masama mavule adi mua kuepukibua. Mêku a meji adi akubibua ku amue masama adi mua kuepukibua bikalawu adilama ku bukoya bua ku mubidi ne bua mu nyuma. Tuanji kukonkonona mushindu kayi.​—Fuanyikija ne Nsumuinu 22:3.

14. Mmunyi mudi bukezuke mu malu a tshitembu mua kukuba dîku ku masama?

¹⁴ Bukezuke bua mu nyuma budi bukonga bukezuke bua malu a tshitembu. Bu mudibi bimanyike bimpe, Bible udi uzangika mêyi-makulu matumbuke a malu a tshitembu ne udiula diangatangana dia mushindu kayi wonso dikena dia mu dibaka. “Bena tshiendenda, . . . anyi bena masandi, anyi balume badi benza tshidi katshiyi tshilele tshia bantu, anyi balume badi balala ne balume nabu . . . kabakupiana bukalenge bua Nzambi.” (1 Kolinto 6:9, 10, NW) Kulonda mêyi-makulu aa mashindika kudi ne mushinga mukole bua bena nkristo badi basombele mu bulongolodi bubipe bua lelu. Kuenza nunku kudi kusankisha Nzambi ne kuambuluisha kabidi bua kukuba dîku ku masama a ku tshiendenda bu mudi SIDA, kasende, masasa, ne disama dia chlamydia.​—Nsumuinu 7:10-23.

15. Fila tshilejilu tshia dipanga bukezuke bua ku mubidi budi mua kukebesha masama a tshianana.

¹⁵ ‘Didikezula ku manyanu onso a mubidi’ didi diambuluisha bua kukuba dîku ku masama makuabu. Mabedi mavule mmakebesha kudi dipanga bukezuke bua mubidi. Tshilejilu tshia kumpala ndinua dia makanya. Dinua makanya kadiena anu dinyanga bisulusulu, bilamba, ne kapepa kine, kadi didi kabidi dikebela bantu mabedi. Miliyo ya bantu badi bafua tshidimu tshionso bualu badi banua makanya. Anjibi kuela meji; tshidimu tshionso miliyo ya bantu kabavua mua kupeta mabedi ne kufua kumpala kua dîba bu buobu bepuka ‘dinyanu edi dia mubidi’!

16, 17. (a) Mmukenji kayi mufila kudi Yehowa wakakuba bena Izalele ku amue masama? (b) Mmunyi mudi mêku onso mua kutumika ne dîyi-diludiki didi mu Dutelonome 23:12, 13?

¹⁶ Tangila tshilejilu tshikuabu. Kukadi bidimu bu 3 500, Nzambi wakapesha tshisamba tshia Izalele Mikenji yende bua kulongolola ntendelelu wabu ne, mu bualabale kampanda, nsombelu wabu wa ku dituku dionso. Mikenji ayi yakambuluisha bua kukuba tshisamba ku masama pa kujadika amue mêyi-makaji a nshindamenu a mankenda. Mukenji umue wa mushindu’eu uvua utangila kusokoka kua bunyawu bua muntu, buvua ne bua kujiikibua mu mushindu muakanyine kule ne tshitudilu bua muaba uvua bantu basombele kaunyanguki. (Dutelonome 23:12, 13) Mukenji au wa kale utshidi anu mubelu muimpe. Nansha lelu’eu bantu badi bapeta masama ne bafua bualu kabena baulonda.a

¹⁷ Mu diumvuangana ne dîyi-diludiki didi munyima mua mukenji au wa bena Izalele, tshiowedi ne nkumba bia dîku​—nansha bikale munda anyi pambelu pa nzubu—​bidi ne bua kulamibua bikezuke ne kabiyi ne tuishi tubi. Bikala nkumba kayi mulama mukezuke ne mubuikila; njiji neidikungijepu ne kutangalaja tuishi mu miaba mikuabu mu nzubu​—ne mu biakudia bitudi tudia! Kabidi, bana ne bakulumpe badi ne bua kuowa bianza kunyima kua dikumbula muaba eu. Tshianana, badi batuala tuishi pa mubidi wabu padibu bumbukilaku. Bilondeshile doktere kampanda muena France, diowa bianza “ditshidi bumue bua ku malu mashindame mapite bulenga bua kuepuka masama kansanga a mu tshifu, a mu bisulusulu, peshi a dikoba.”

18, 19. Nngenyi kayi idi mifidibue bua kulama nzubu mukezuke nansha mu bijengu bia bapele?

¹⁸ Bushuwa, bukezuke budi lutatu mu bijengu bia bapele. Muntu kampanda udi muibidilangane ne miaba ya nunku wakumvuija ne: “Munya mukole mutatshishi udi uvuija mudimu wa disukula mukole misangu ibidi. Lupuishi lutuala kudi lupepele ludi lubuikidija mitanta yonso ya nzubu ne musenga wa buloba bukunzubile. . . . Divulangana dia bantu mu bimenga, pamue ne ku imue misoko, didi kabidi dilela njiwu bua makanda a mubidi. Minkoloji mikanguke, mishiki ya butshiafu kabuyi bunguija, nkumba ya manyanu ya bantu bonso, mpuku mituadi ya masama, bipenzu, ne njiji bidi bisanganyibua miaba yonso.”

¹⁹ Kulama bukezuke mu nsombelu eyi nkukole. Nansha nanku, nkuakanyine madikolela. Nsabanga ne mâyi ne mudimu mukese wa pa mutu bidi ne mushinga mushadile ku wa manga ne difuta mfranga ya luondapu. Biwikala musombele mu muaba wa nunku, enza tshidi mua kuenjibua bua kulama nzubu webe nkayebe ne lupangu bikezuke ne kamuyi tumvi tua nyama. Bikala kajila ka ku nzubu webe katu ne bitotshi mu tshikondo tshia mvula, kuenaku mua kuelamu nsoka peshi mabue bua kuambuluisha bua bitotshi bishadile pambelu pa nzubu anyi? Bikala muntu muvuale bisabata peshi sandale, udiku mua kubikopola kumpala kua kubuelaye mu nzubu anyi? Kabidi, udi ne bua kulama mâyi ebe a kunua ne akulamba nawu bua kaanyanguki. Batu batshinka se: lufu lua bantu bapite pa miliyo ibidi ku tshidimu lutu lukebesha kudi mabedi mafume ku mâyi a bukoya ne mankenda makese.

20. Bua nzubu kuikalaye mukezuke, mbanganyi badi ne bua kuambula bujitu ebu?

²⁰ Kulama nzubu mukezuke mbujitu bua muntu yonso​—mamu, tatu, bana, ne benyi. Mamu kampanda wa bana muanda-mukulu wa ku Kenya wakamba ne: “Bonso mbalonge mua kuenza tshiabu tshitupa.” Nzubu mukezuke, mubotakane udi upetesha dîku dijima lumu. Lusumuinu lua bena Espagne ludi luamba ne: “Kakuena buluishi pankatshi pa bupele ne bukezuke.” Nansha muntu musombele mu nzubu munene, mu tshisombelu tshikumbanyine, mu nzubu mushadile, peshi mu kazubu kakese, bukezuke budi nsapi bua dîku kuikaladi ne makanda a mubidi malenga.

DIKANKAMIJANGANA DIDI DIAKAJA NSOMBELU WETU

21. Mu diumvuangana ne Nsumuinu 31:28, ntshinyi tshiambuluisha bua kutuala disanka mu dîku?

²¹ Wakula bua mukaji wa tshitembu, mukanda wa Nsumuinu udi wamba ne: “Bana bende badi bajuka ne badi bamutumbisha mudiye muena disanka; mfumuende udi ujuka ne udi umusamuna.” (Nsumuinu 31:28, NW) Ndîba kayi diuvua muele muena mu dîku diebe ka-lumbandi bua musangu wa ndekelu? Bushuwa, tudi bu bikunyibua mu tshikondo tshia dikola bidi bikumbane mua kudiunda padibi bipeta ndambu wa luya ne tshitalela. Buetu tuetu, tudi tukengela luya lua ka-lumbandi. Bidi bia diambuluisha kudi mukaji padiye mumanye se: bayende udi wanyisha mudimu wende mukole ne ditabalela diende dia dinanga, ne kabidi se: kêna upepeja mushinga wende. (Nsumuinu 15:23; 25:11) Ne bidi bisankisha padi mukaji wela bayende ka-lumbandi bua mudimu wende wa pambelu ne wa munda mua dîku. Bana pabu badi balubuluka padi baledi babu babasamuna bua madikolela abu ku nzubu, mu tulasa, peshi mu tshisumbu tshia bena nkristo. Ne mmunyipu mudi dileja dianyisha dikese dikumbaja bivule! Bidi bilomba tshinyi bua kuamba ne: “Tuasakidila”? Nkalu kakese, pabi bipeta biapatulaku mu nsombelu wa tshitembu wa dîku bidi mua kuikala bivule.

22. Ntshinyi tshidi tshikengedibua bua dîku kuikaladi ‘dishindame bikole,’ ne mmunyi mudi tshine etshi mua kupetshibua?

²² Bua tubingila tuvule, kuakaja nsombelu wa mu dîku ki nkupepele nansha. Pabi kudi mua kuenzeka ne dilubuluka. Lusumuinu lua mu Bible ludi luamba ne: “Ku meji nzubu neibakibue, ku busunguluji neikale mushindame bikole.” (Nsumuinu 24:3, NW) Meji ne busunguluji bidi mua kupetshibua bikala bonso badi mu dîku badienzeja bua kumanya disua dia Nzambi ne kuditumikila mu nsombelu yabu. Dîku dia disanka ndiakanyine bushuwa madikolela aa!