Nshapita 6
Disokolola dia bualu bunsantu busokoka
1. Mmuenenu kayi utudi ne bua kuikala nende kumpala kua tshimfuanyi tshidibo bumvuije mu Buakabuluibua 1:10-17?
BULELELA, tshikena-kumona tshia Yezu mutumbishibue tshidi tshikemesha bikole! Bu tuetu badimuenatshi pamue ne Yone, kabiyi mpata, tuvua mua kupapuka bua butumbi ebu budi bukenka bikole, ne tuvua mua kudiela ku makasa ende bu Yone. (Buakabuluibua 1:10-17) Tshikena-kumona etshi katshiyi kufuanyikija, tshifundisha kudi Nzambi, tshiakalamibua bua kutusaka ku mudimu lelu’eu. Amu bu Yone, tudi ne bua kuleja dianyisha dia bupuekele pa bionso bidi tshikena-kumona tshileja. Tulejayi matuku wonso kanemu kuondoke kudi Yezu, Yeye udi pa muanzu wa Mfumu mubanjija, Muakuidi Munene ne Nzuji.—Filipoi 2:5-11.
“Wa Kumpala ne wa Ndekelu”
2. (a) Yezu udi udileja ne muanzu kayi? (b) Padi Yehowa udiamba ne: “Ndi wa kumpala ne wa ndekelu,” bidi biumvuija tshinyi? (c) Muanzu wa Yezu wa “wa Kumpala ne wa Ndekelu” udi ushindamena pa muanda kayi?
2 Kadi ditshina dietu dia kanemu kadiena mua kutuenza buowa budi kabuyi buakane. Yezu wakashindikila Yone, anu mudiye ubiamba yeye muine ne: “Yeye wakantenteka tshianza tshiende tshia balume ne wakamba ne: ‘Kutshinyi to. Ndi wa Kumpala ne wa Ndekelu, ne eu udi ne muoyo.’” (Buakabuluibua 1:17b, 18a) Mu Yeshayi 44:6, Yehowa udi uleja muaba wende wa Nzambi umu’epele Wa-Bukole-Buonso wamba ne: “Ndi wa Kumpala ne ndi wa Ndekelu, kakuena Nzambi pa kungumbusha meme nkayanyi.”a Padi Yezu udileja bu “wa Kumpala ne wa Ndekelu,” kêna ukeba bua kuikala mushindu umue ne Yehowa, Mufuki Munene to. Udi utela muanzu udi Nzambi mumupeshe. Mu Yeshayi, Yehowa udi uleja patoke muaba wende wa Nzambi umu’epele mulelela. Yeye udi Nzambi wa tshiendelele, ne pa kumumbusha yeye kakuena Nzambi mukuabo mulelela. (1 Timote 1:17) Mu Buakabuluibua, Yezu mmuangata muanzu udibo bamupeshe bua kuela kashonyi pa ngikadilu wa pa buende wa dibiishibua diende ku lufu.
3. (a) Mmu ngumvuilu kayi muvua Yezu “wa Kumpala ne wa Ndekelu”? (b) Miaku eyi ya se: Yezu udi ne “nsapi ya lufu ne ya Hadès” idi yumvuija tshinyi?
3 Bulelela, Yezu uvua muntu “wa Kumpala” wakabiishibua ku lufu ne mubidi wa mu nyuma bua kupiana muoyo ukena-ufua. (Kolosai 1:18) Ne yeye udi “wa Ndekelu” wakabiishibua buludi kudi Yehowa. Nanku, mmuvue “eu udi ne muoyo, . . . [udi] ne muoyo bua kashidi.” Yeye udi ne muoyo ukena-ufua. Nanku, udi ufuana Tatuende udi kayi mua kufua, udi ubikidibua ne: “Nzambi wa muoyo.” (Buakabuluibua 7:2; Musambu wa 42:2) Bua bantu bakuabo buonso, Yezu udi mene “dibiika ne muoyo.” (Yone 11:25) Ke padiye wambiba Yone ne: “Mvua mufue, kadi mona, ndi ne muoyo bua kashidi, ne ndi ne nsapi ya lufu ne ya Hadès.” (Buakabuluibua 1:18b) Yehowa mmumupeshe bukokeshi bua kubiisha bafue. Ke bua tshinyi Yezu udi mua kuamba mudiye ne nsapi bua kunzulula biibi bua badi mu nkanu ya lufu ne badi mu Hadès (nkita).—Fuanyikija ne Matayi 16:18.
4. Ndîyi kayi divua Yezu mutume didiye wambulula, ne bidi bua disanka dia banganyi?
4 Pashishe, Yezu udi utumina tshiakabidi Yone dîyi bua kufunda tshikena-kumona, wamba ne: “Nenku, funda bintu biwamonyi, ne ebi bidiku, ne ebi bialua kunyima kuabi.” (Buakabuluibua 1:19) Mmasokolola kayi malenga akadi Yone pa kututanduila kabidi bua kulongeshibua kuetu?
Mitoto ne bitekedi bia miendu
5. Ndiumvuija kayi didi Yezu ufila pa bidi bitangila “mitoto muanda-mutekete,” ne “bitekedi bia miendu muanda-mutekete”?
5 Yone udi umona Yezu munkatshi mua bitekedi bia miendu bia ngolo muanda-mutekete, ne mitoto muanda-mutekete mu tshianza tshiende tshia balume. (Buakabuluibua 1:12, 13, 16) Pashishe, Yezu udi umvuija ne: “Bua bualu bunsantu busokoka budi butangila mitoto muanda-mutekete iwamonyi pa tshianza tshianyi tshia balume ne bua bitekedi bia miendu muanda-mutekete bia ngolo, mona: mitoto muanda-mutekete idi ileja banjelo ba bisumbu muanda-mutekete, ne bitekedi bia miendu muanda-mutekete bidi bileja bisumbu muanda-mutekete.”—Buakabuluibua 1:20.
6. Mitoto muanda-mutekete idi ileja tshinyi, ne bua tshinyi mikenji mmibatumina bobo nangananga?
6 “Mitoto” idi “banjelo ba bisumbu muanda-mutekete”. Mu Buakabuluibua, mitoto idi yumvuija pamu’apa banjelo bena dîna, kadi Yezu kavua mua kuangata muntu bu mufundi, bua kufundila bifukibua bia mu nyuma bidi kabiyi bimueneka to. Nanku, “mitoto” idi ne bua kuikala batangidi peshi bakulu ba bisumbu bangata bu batuadi ba mikenji ba Yezub. Mikenji mmitumina mitoto, bualu yoyi ke idi miomekela bujitu bua ditangila tshisumbu tshia mikoko ya Yehowa.—Bienzedi 20:28.
7. (a) Ntshinyi tshidi tshileja se: kuakula kudi Yezu wakula ne muanjelo umu’epele mu tshisumbu tshionso kakuena kumvuija ne: kudi ne bua kuikala anu mukulu umue mu tshisumbu tshionso? (b) Mbanganyi badi balejibue bu mitoto muanda-mutekete mu tshianza tshia balume tshia Yezu?
7 Bu mudi Yezu wakul’amu ne muanjelo umue mu tshisumbu tshionso, bidi bimvuija se: kudi mukulu amu umue mu tshisumbu ne tshisumbu anyi? Nansha kakese. Kubangila mu tshikondo tshia Paulo, tshisumbu tshia ku Efeso tshivua ne bakulu ba bungi, katshivua ne mukulu anu umue to. (Buakabuluibua 2:1; Bienzedi 20:17) Nanku, dîba divuabo batumina mitoto muanda-mutekete mikanda ya kubadila bisumbu (pamue ne tshia ku Efeso) mu tshikondo tshia Yone, mitoto ivua ne bua kumvuija buonso bavua batumika mu tusumbu tua bakulu mu tshisumbu tshia Yehowa tshia bela manyi. Bia muomumue lelu’eu, bakulu badi babadila bisumbu biabo mikanda idibo bapeta kudi Kasumbu Kaludiki kenza ne batangidi bela manyi badi batumika ku bukokeshi bua Yezu. Kasumbu ne kasumbu ka bakulu kadi ne bua kuikala ne dishindika dia se: tshisumbu tshidibo basadila tshidi tshitumikila mibelu ya Yezu. Bushuwa, mibelu eyi idi yambuluisha buonso badi mu tshisumbu, kayena anu bua bakulu nkayabo.—Tangila Buakabuluibua 2:11a.
8. Kuikala kua bakulu mu tshianza tshia balume tshia Yezu kudi kumvuija tshinyi?
8 Bu mudi Yezu Mfumu wa tshisumbu, bidi biakane bua kuamba se: bakulu badi mu tshianza tshiende tshia balume, mbuena kuamba se: badi ku bukokeshi buende ne ku bulombodi buende. (Kolosai 1:18) Yeye udi mfumu-mulami wa mikoko, ne bakulu badi balami bambuluishi.—1 Petelo 5:2-4.
9. (a) Bitekedi bia miendu muanda-mutekete bidi bileja tshinyi, ne bua tshinyi mbimanyishilu bidi bikumbanyine? (b) Mmuanda kayi udi tshikena-kumona katshiyi mua kupanga kuvuluija mupostolo Yone?
9 Bitekedi bia miendu muanda-mutekete bidi bisumbu muanda-mutekete bidi Yone utumina mukanda wa Buakabuluibua: Efeso, Smirne, Pergame, Tiatire, Sarde, Filadelfi ne Laodisé. Bua tshinyi bisumbu mbifuanyikija ne bitekedi bia miendu? Bualu bena nkristo bangata mu tshibungi anyi ku muntu ku muntu bu bisumbu badi ne bua “kukenkesha butoke buabo kudi bantu buonso” mu bulongolodi ebu bua mîdima. (Matayi 5:14-16) Kabidi, bitekedi bia miendu bivua bimue bia ku bintu bia mudimu bivua mu ntempelo wa Solomo. Dîna edi dia bitekedi bia miendu dipesha bisumbu divua ne bua kuvuluija Yone se: mu ngumvuilu wa tshimfuanyi, tshisumbu tshionso tshia bena nkristo bela manyi tshidi “ntempelo wa Nzambi,” muaba udi spiritu wa Nzambi musombele. (1 Kolinto 3:16) Kupita apu, mu ntempelo wa tshimfuanyi wa bena Yuda, bela manyi ke badi benza “bukalenge bua buakuidi” mu ntempelo munene wa Yehowa wa mu nyuma, mudi Yezu Muakuidi Munene ne mudi Yehowa muine musombe mu Mutambe-Bunsantu wa mu diulu.—1 Petelo 2:4, 5, 9; Ebelu 3:1; 6:20; 9:9-14, 24.
Butontolodi bukole
10. Mu 70 B.B., ntshinyi tshiakenzekela bulongolodi bua bena Yuda ne bena Yuda bapange dinyingalala bavua babutua nyama ku mikolo?
10 Pavua Yone ufunda mukanda eu wa Buakabuluibua, buena-nkristo bukavua ne bidimu bipite pa 60. Diambedi, buvua bupanduke ku buluishi bukole munkatshi mua bidimu 40 bua ntendelelu wa bena Yuda. Pashishe, mu tshidimu tshia 70 B.B., bulongolodi bua bena Yuda buakabutudibua, bena Yuda babule dinyingalala bakajimija buena-muabo buabo ne tshintu tshivuabo batamba kueyemena—ntempelo wa ku Yeruzaleme.
11. Bua tshinyi bivua tshikondo tshikumbanyine bua mfumu Mulami kudimuija bisumbu ku amue meji mabi?
11 Nansha bikale nanku, mupostolo Paulo uvua mudianjile kumanyisha ne: butontolodi nebumueneke munkatshi mua bena nkristo bela manyi, ne mikenji ya Yezu idi ileja patoke ne: ku bukulakaje bua Yone, butontolodi ebu nebutuadije kudiunda. Yone ke wa ndekelu wa ku aba bavua bafimpakaja mvita minene ivua Satana ujula bua kunyanga Dimiinu dia mukaji. (2 Tesalonike 2:3-12; 2 Petelo 2:1-3; 2 Yone 7-11) Nenku, tshikondo tshiakakumbana bua mfumu Mulami wa Yehowa kufundilaye bakulu ba bisumbu bua kubadimuija ku meji mabi avua enda adiunda ne kukankamija bena nkristo ba mutshima mujalame bua kushindamabo mu buakane.
12. (a) Mmunyi muakakola butontolodi mu siekele yakalonda kunyima kua lufu lua Yezu? (b) Mmunyi muakatuadija bukua-buena-nkristo?
12 Katuena bamanye mushindu uvua bisumbu biakidile mêyi a Yezu mu tshidimu tshia 96 tshia bikondo bietu. Kadi tudi bamanye bimpe ne: butontolodi buakakola lukasa kunyima kua lufu lua Yone. “Bena nkristo” bakalekela kutumika ne dîna dia Yehowa, e kupingajapu miaku bu mudi “Mukalenge” ne “Nzambi” mu ditentulula dia Bible. Mu siekele muinayi, dilongesha dia dishima dia Busatu-Bunsantu bua nzambi diakabuela mu bisumbu. Amu mu tshine tshikondo atshi, lungenyi lua anyima ukena-ufua luakitabijibua. Ndekelu wa bionso, Mukalenge wa bena Roma Constantin wakanyishisha ntendelelu wa “Bena-nkristo” kudi Mbulamatadi, kuyabi nanku too ne muakapatuka buena-nkristo bua dishima buakasangisha Ekleziya ne mbulamatadi bua kukokeshabi munkatshi mua bidimu tshinunu. Bivua bipepele bua kulua “muena nkristo” wa mushindu mupiamupia wa pa buawu. Bisa bia bantu biakakaja mitabuja abo a bampangano bua kumvuanganawo ne malongesha a tshitendelelu etshi. Bamfumu bavule ba bukua-buena-nkristo bakalua bakokeshi ba tshididi bakengeshanganyi, bavua bitabijija bantu mmuenenu yabo ya butontolodi ku bukole pa kutumika ne muele wa mvita.
13. Nansha muvua Yezu mufile madimuija pa bidi bitangila ditapuluka mu tusumbusumbu, mmuenenu kayi uvua nende bena nkristo batontolodi?
13 Mêyi a Yezu matumina bisumbu muanda-mutekete kaavua ne mudimu kudi bena nkristo batontolodi. Yezu uvua mulombe bena Efeso bua kupinganabo ku dinanga diabo dia ku ntuadijilu. (Buakabuluibua 2:4) Kadi, bena mu bukua-buena-nkristo bavua kabatshiyi mu buobumue bua dinanga dia Yehowa, bakaditua mu mvita ya mukawu ne mu dikengeshangana dikole. (1 Yone 4:20) Yezu uvua mudimuije tshisumbu tshia ku Pergame bua kuepuka ditapuluka mu tusumbusumbu. Pabi, tusumbusumbu tuakatuadija kumueneka mu siekele muibidi, ne lelu’eu, bukua-buena-nkristo mbudiabanye ne budi ne binunu ne binunu tusumbusumbu pamue ne bisumbu binene bidi biluishangana munkatshi muabi.—Buakabuluibua 2:15.
14. (a) Nansha muvua Yezu mufile didimuija bua njiwu ya kuikala mufue mu nyuma, mmuenenu kayi wakalondabo kudi bena nkristo ba ku dîna? (b) Mmu mishindu kayi muakapangila bena nkristo ba ku dîna mua kulonda didimuija dia Yezu pa bidi bitangila ditendelela dia mpingu ne tshiendenda tshia masandi?
14 Yezu uvua mudimuije tshisumbu tshia ku Sarde bua njiwu ya kuikala mufue mu nyuma. (Buakabuluibua 3:1) Anu bu muvua bena ku Sarde, bena nkristo ba ku dîna bakalekela diakamue midimu ya buena-nkristo, e kulekeela bantu bakese, ke bamfumu ba bitendelelu badi bafutshibua mfranga, mudimu wa mushinga mukole wa kuamba kua lumu luimpe. Yezu uvua mudimuije tshisumbu tshia ku Tiatire bua ditendelela dia mpingu ne dienda dia masandi. (Buakabuluibua 2:20) Pabi, bukua-buena-nkristo buakanyisha patoke dienza mudimu ne bimfuanyi, ne kukankamija ntendelelu mukuabu mubi, bu mudi dinanga dinekesha dia buena-ditunga ne dia bintu bia ku mubidi. Bua tshiendenda tshia masandi, nansha muvuatshi pamu’apa tshibengibua, tshivua tshilenguludibua bikole.
15. Ntshinyi tshidi mikenji ya Yezu mitumina bisumbu muanda-mutekete itandula pa bidi bitangila bisumbu bia bukua-buena-nkristo, ne bamfumu ba bitendelelu bia buena-nkristo bakadileja bu banganyi menemene?
15 Nanku, mikenji ya Yezu mitumina bisumbu muanda-mutekete idi itandula dipangila dijima dia bitendelelu bionso bia buakua-buena-nkristo bua kufika ku dikala tshisamba tshia pa buatshi tshia Yehowa. Bushuwa, bamfumu ba bukua-buena-nkristo mbadileje mudibo bipanda bia dimiinu dia Satana. Pa kubafunkuna bu “mupetudi wa mikenji,” mupostolo Paulo wakadianjila kumanyisha ne: “dikalaku diende didi bilondeshile ditumika dia Satana, ne midimu ya bukole ya mishindu yonso, ne bimanyinu ne bishima bia dishima, ne mashimi wonso a dipanga buakane.”—2 Tesalonike 2:9, 10.
16. (a) Nnganyi udibo bakina bikole kudi bamfumu ba bukua-buena-nkristo, kapayi bualu? (b) Mu bikondo bia kale, ntshinyi tshiakenzeka munkatshi mua Ekleziya ya bukua-buena-nkristo? (c) Buntomboji bua bena mishonyi peshi Réforme buakashintulula bienzedi bia bukua-buena-nkristo butontolodi anyi?
16 Pa kudiamba mudibo balami ba tshisumbu tshia mikoko ya Nzambi, bamfumu ba bukua-buena-nkristo, badiambike ne ba-layike, bakakina bikole menemene aba bavua bakankakamija dibala dia Bible ne batandula bienzedi biabo bibengangane ne Bible. Jean Hus ne William Tyndale, mukudimunyi wa Bible, bakakengeshibua too ne ku lufu lua tshinyangu. Musangu uvuaku mîdima ya mu nyuma mu bikondo bia kale, bukokeshi bua batontolodi buakatamba kuela miji pakajadikibua tubadi tubi tua dikontolola bena mutu mukole [bavua kabayi bakokela Ekleziya wa katolike]. Muntu yonso uvua utontolola malongesha ne bukokeshi bua Ekleziya uvua unyokibua kakuyi luse, ne binunu ne binunu bia bavua babikidibua mudibo batontolodi, bakakengeshibua ku mubidi too ne ku lufu peshi kuoshibua kapia ne muoyo ku mutshi. Ku ngenzelu eu, Satana wakapeta dishindika dia se: dimiinu dilelela dionso dia mukaji peshi bulongolodi bua Nzambi divua mua kubutudibua diakamue. Pajukile buntomboji bua bena mishonyi peshi Réforme (kutuadijila mu 1517), Ekleziya mivule ya bena mishonyi yakaleja payi tshikisu tshia muomumue. Yakadivuija miena dipiila ne diela mashi a bantu panshi pa kushipa aba bavua benza madikolela a kuikala bena lulamatu kudi Nzambi ne kudi Kristo. Bulelela, “mashi a bansantu” akapumuka mavule!—Buakabuluibua 16:6; Fuanyikija ne Matayi 23:33-36.
“Dimiinu” didi dinanukila mu mateta
17. (a) Mu tshimfuanyi tshiende tshia blé ne tshisonsa tshibi, ntshinyi tshivua Yezu mudianjile kumanyisha? (b) Ntshinyi tshiakenzeka mu 1918, kabidi nnganyi wakimanshibua ne nnganyi wakatekibua pa muanzu?
17 Mu tshimfuanyi tshiende tshia blé ne tshisonsa tshibi, Yezu uvua mumanyishe bua tshikondo tshia mîdima ivua ne bua kusunguluja bukokeshi bua bukua-buena-nkristo miaba yonso. Kadi, mu siekele eyi ya butontolodi, bena nkristo balelela bela manyi bavuaku muntu nkayende, bafuanyikija ne blé. (Matayi 13:24-29, 36-43) Nanku, patuadijile dituku dia Mukalenge mu Kasuamansense 1914, bena nkristo balelela batshivuaku pa buloba. (Buakabuluibua 1:10) Mbimueneke se: Yehowa wakalua mu ntempelo wende wa mu nyuma bua dilumbuluisha kunyima kua bidimu bisatu ne tshitupa, peshi mu 1918, ne Yezu “mutuadi wende wa mukenji wa tshiovo” mumutue munyima. (Malaki 3:1; Matayi 13:47-50) Tshikondo tshiakakumbana bua Mfumu kuipata bena nkristo ba dishima ne kuteka ‘mupika wa lulamatu ne wa budimu pa bintu biende bionso.’—Matayi 7:22, 23; 24:45-47.
18. “Ndîba” kayi diakakumbana mu 1914, ne bivua tshikondo tshia kuenza tshinyi bua mupika?
18 Tshikondo tshivua kabidi tshikumbane bua mupika eu kutabalelaye ne ntema ya pa buayi ku malu avua mafunda mu mikenji ya Yezu mitumina bisumbu muanda-mutekete, anu bu mudi mine mikenji eyi ileja ne: bivua ne bua kuikala nenku. Tshilejilu, Yezu uvua wela meji ku dilua diende bua kulumbuluisha bisumbu, dilumbuluisha diakatuadija mu 1918. (Buakabuluibua 2:5, 16, 22, 23; 3:3) Udi wakula bua kukuba tshisumbu tshia ku Filadelfi “ku dîba dia diteta didi ne bua kulua pa buloba bujima budi bantu base.” (Buakabuluibua 3:10, 11) ‘Dîba edi dia diteta’ divua ne bua kulua amu ku ntuadijilu menemene wa dituku dia Mukalenge mu 1914, pashishe, bena nkristo bakatetshibua pa bidi bitangila lulamatu luabo ku mikenji bua Bukalenge bua Nzambi bujadika.—Fuanyikija ne Matayi 24:3, 9-13.
19. (a) Lelu’eu, bisumbu muanda-mutekete bidi bileja tshinyi? (b) Mbanganyi bakadisangisha bungi buvule kudi bena nkristo bela manyi, ne bua tshinyi mubelu wa Yezu pamue ne malu malomba adiye utela adi abatangila ne bobo pabo? (c) Mmuenenu kayi utudi ne bua kuleja pa bidi bitangila mikenji ya Yezu mitumina bisumbu muanda-mutekete bia mu siekele wa kumpala?
19 Ke bualu kayi mikenji ya Yezu mitumina bisumbu yakapeta dikumbana diayi dinene bituadijile mu 1914. Mu tshimfuanyi etshi, bisumbu muanda-mutekete bidi biumvuija bisumbu bionso bia bena nkristo bela manyi mu dituku dia Mukalenge. Kabidi, munkatshi mua bidimu 50 biashadi ebi peshi kupita apu, ku luseke lua bela manyi baleja mpala kudi Yone, bakadisangisha kudi musumba munene wa bena kuitabuja badi ne ditekemena dia kuikala ne muoyo wa kashidi mu Mparadizu pa buloba. Mibelu ya Yezu Kristo mutumbishibue ne nsombelu yakasanganaye mu bisumbu kunyima kua dikumbula diende bidi bitangila kabidi bena kuitabuja aba mushindu wa muomumue, bualu malu malomba bua kuleja buakane ne lulamatu adi mushindu umue bua basadidi ba Yehowa buonso. (Ekesode 12:49; Kolosai 3:11) Nanku, mikenji ya Yezu mitumina bisumbu muanda-mutekete bia ku Azi Minere mu siekele wa kumpala kayena bu lusombi lua patupu nansha. Idi yumvuija muoyo anyi lufu bua yonso wa kutudi. Nanku, tuteleje ne ntema yonso mêyi a Yezu.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mu tshiena-Ebelu tshia kale, miaku eyi “wa kumpala” ne “wa ndekelu” mu Yeshayi 44:6 kayena ne article défini nansha umue; kadi kudi articles définis ku miaku ya tshiena-Greke tshia kale idi Yezu utela bua kudifunkuna mu Buakabuluibua 1:17. Nanku, bilondeshile mikenji ya mfundilu, Buakabuluibua 1:17 udi wakula bua muanzu, kadi Yeshayi 44:6 udi uleja bunzambi bua Yehowa.
b Muaku wa tshiena-Greke agʹge·los (nshindumuinu udi ne: “anʹgue·los”) udi umvuija “mutuadi wa mukenji” ne kabidi “muanjelo.” Mu Malaki 2:7, muakuidi muena Lewi udi ubikidibua ne: “mutuadi wa mukenji” (mal·’akhʹ mu tshiena-Ebelu)—Tangila New World Translation Reference Bible, note kuinshi kua dibeji.
[Kazubu mu dibeji 32]
Tshikondo tshia diteta ne tshia dilumbuluisha
Yezu wakatambushibua ne kuedibua manyi bu Mukalenge-Musungula ku musulu wa Yordane mu Kasuamansense tshidimu tshia 29 B.B. Bidimu bisatu ne tshitupa pashishe, mu 33 B.B., wakalua mu ntempelo wa Yeruzaleme ne kuipata aba bavua bamukudimune bu muaba wa bivi. Mbimueneke se: tudi mua kufuanyikija malu aa ne tshikondo tshia bidimu bisatu ne tshitupa tshivuabu bateke Yezu mu nkuasa mu diulu, kubangila mu Kasuamansense mu 1914 too ne ku dilua diende bua kukontolola midimu ya aba bavua badiamba mudibo bena nkristo, bualu dilumbuluisha diakabangila mu Nzubu wa Nzambi. (Matayi 21:12, 13; 1 Petelo 4:17) Ku ntuadijilu kua 1918,mudimu wa Bukalenge uvua tshisamba tshia Yehowa tshikumbaja wakapeta buluishi bunene. Tshivua tshikondo tshia diteta pa buloba bujima, bena buowa bakaseluka ne kutapuludibua. Mu Lumungulu 1918, bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakasonguela bamue batangidi ba Société Watch Towerne kuedibuabo mu lukanu, kadi kunyima kua ngondo tshitema bakabapatula. Pashishe, bakabenga malu wonso a dishima avuabo bababande nawu. Kubangila mu 1919, bulongolodi bua tshisamba tshia Nzambi, buteta ne bukezula, buakaditua mu dimanyisha ne mitalu Bukalenge bua Yehowa ne bua Kristo bu ditekemena dimuepele bua bukua-bantu.—Malaki 3:1-3.
Pakatuadija Yezudikontolola diende dia midimu mu 1918, bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakalumbuluishibua, ne bua dipiila diabo bakabafundila tshibawu. Bine aba kabavu’anu bajule dikengeshibua dia tshisamba tshia Nzambi, kadi bavua kabidi bapie dibanza dia mashi pa kutua matunga avua madifile mu mvita ya kumpala ya buloba bujima nyama ku mikolo. (Buakabuluibua 18:21, 24) Bamfumu aba ba bitendelelu bakateka ditekemena diabo mu Nsangilu wa Matunga (Société des Nations), tshintu tshienza kudi bantu. Pamue ne nsangilu wa bitendelelu bia dishima pa buloba bujima, bukua-buena-nkristo buakapangila kashidi dianyishibua kudi Nzambi mu 1919.
[Karte mu mabeji 28, 29]
(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)
EFESO
SMIRNE
PERGAME
TIATIRE
SARDE
FILADELFI
LAODISÉ
[Bimfuanyi mu dibeji 31]
Bitendelelu bia bukua-buena-nkristo biakadibueja mu dibanza dinene dia mashi pa kukengesha ne kushipa aba bavua bakudimuna, babala nansha bavua ne Bible