Georgette Douwma/Stone via Getty Images
BULOBA BUETU EBU NEBUSHALAKU KASHIDI ANYI?
MÂYI MANENE
MU MÂYI manene mutu biakudia bipite bungi bitutu tudia ne bintu bikuabu bia bungi bitubu benza nabi manga. Mâyi manene atu kabidi atupetesha kapepe ka bungi katutu tueyela, ne atu akidila kapepe kabi katu bantu bapatula. Atu ambuluisha kabidi bua dishintuluka dia mivu.
Tshidi tshitusaka bua kulama mâyi manene
Dishintuluka dia malu a mivu nditeke mikuna ya metu a muinshi mua mâyi, binyamankole, bukua nyonga ya mu mâyi, ne bifukibua bikuabu bia mu mâyi manene mu njiwu. Bamanyi bakadi bamanyishe ne: pabuipi ne mikuna ya metu a muinshi mua mâyi (itu yambuluisha bifukibua bivule bia mu mâyi) mmifuane kubutuka yonso mu bidimu 30 kumpala eku.
Bashikuluji badi batshinka ne: bia pa lukama 90 bia nyunyi itu ipetela biakudia mu mâyi itu pamuapa idia bintu bia manyanu bia bindundu bitu bishipa bifukibua bia mu mâyi miliyo ya bungi tshidimu tshionso etshi.
António Guterres, secrétaire général des Nations unies wakamba mu 2022 ne: “Katuena balame mâyi bimpe to. Nunku lelu eu bifukibua bia mu mâyi bidi mu njiwu, ‘bidi bikengele kukuba mâyi ne lukasa.’”
Mbafuke buloba bua bushalaku kashidi
Mbafuke mâyi manene ne bintu bidimu ne mushindu wa kudilama bimpe bantu bobu kabayi baanyanga to. Mukanda mukuabu udi uleja ne: “Padi bantu kabayi banyanga mâyi, adi ne bukole bua kudisukula owu nkayawu.” (Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation) Tshilejilu:
Tuishi (mikrobe) tudibu babikila ne: phytoplancton, tutu tukoka kapepe kabi kadi mua kukebela bantu njiwu ne tukalama. Tuishi atu nkayatu tutu tulama kapepe kabi aku bungi busua kukumbanangana ne butu mitshi yonso ne bisonsa ne bikunyibua bikuabu bia pa buloba bikoka.
Tuishi tukese (mikrobe) tutu tudia makoba ne mêba a mishipa mifue bidi mua kunyanga mâyi. Pashishe tuishi atu tutu tulua biakudia bia bifukibua bikuabu bia mu mâyi. Bilondeshile bulongolodi bukuabu, mushindu udi bintu ebi bienzeka “udi ulama mâyi manene makezuke ne matoke.”—Smithsonian Institution Ocean Portal.
Bifukibua bia bungi bia mu mâyi bitu ne tshifu tshitu tshitaata lulengu ludi mu mâyi ludi mua kuenzela binyamankole, bukua nyonga ya mu mâyi, ne bifukibua bikuabu bidimu bibi.
Tshidi bantu benda benza
Tuetu katuyi tuimansha tubudimbu ne bintu bionso bia bindundu bitshidi bimpe mu mâyi kadi tuelelamu bintu, mu mâyi manene kamuakuikala kabidi bintu bia manyanu bia bungi to
Bantu bobu kabayi bela bintu bia manyanu mu mâyi, kaakuikala ne mudimu wa kukezudibua to. Ke bualu kayi bamanyi bapiluke badi babela bantu bua kuangata bintu bionso bia bindundu ne tubudimbu bua kuenza nabi bintu bikuabu pamutu pa kubimansha diakamue.
Bidi bikengela kuenza malu a bungi bua kulama mâyi. Bidimu bishale ebi, bulongolodi bukuabu bua malu a miaba idi bantu basombele buvua bumbushe tone ya bintu bia manyanu 9 200 bivua ku mielelu ya mâyi mu tshidimu tshimue mu matunga 112. Ebi mbintu bikese tshianana bia ku bitu bibuela mu mâyi manene tshidimu tshionso etshi.
Bulongolodi kampanda buakamba ne: “Bidi bimueneke ne: kakuena mushindu wa kujikija bintu bionso bia lulengu bidi bivulangane mu mâyi manene katshia kale too ne lelu to. Bantu badi buosha bintu bia bungi bidi bipatula miishi idi ipangisha [bifukibua bia mu mâyi] bua kualama ikale makezuke bimpe.”
Malu adi ajadika ne: mâyi manene kaakunyanguka to—Tshidi Bible wamba
“Buloba mbuwule tente ne biudi muenze. Kudi mbuu, munene mualabale, muwule ne bintu bidi ne muoyo bungi kabuyi kubala, bikese ne binene.”—Misambu 104:24, 25.
Mufuki wetu mmufuke mâyi manene ne bukole bua kuikala kudikezula nkayawu. Bu mudiye mumanye mâyi ne bifukibua bionso bidimu bimpe, mmukumbanaku bua kumbusha bintu bionso bidi bianyanga bidiku anyi? Tangila tshiena-bualu tshia “Nzambi udi ulaya ne: buloba nebushalaku kashidi,” tshidi mu dibeji dia 15.