Watchtower LAYIBULALI YAHAINTANETI
Watchtower
LAYIBULALI YAHAINTANETI
Lunda
  • BAYIBOLU
  • NYIKANDA
  • KUPOMPA
  • bt kapetulu 25 mafu 196-202
  • “Nalombi Nami Muloña Wami Awutwali Kudi Kesari!”

Vidiyo yimwatonda hosi.

Atwanakeniku mwani, vidiyo yakañanya kwenzunuka.

  • “Nalombi Nami Muloña Wami Awutwali Kudi Kesari!”
  • “Kushimuna Chikupu Wunsahu” haWanta waNzambi
  • Tunyitu Twanyanya
  • Nsañu Yinadifwani
  • “Nemani Kuchitwamu chaKesari Chakusompela” (Yilwilu 25:1-12)
  • “Ami Kwami Hinadiwili[ku]” (Yilwilu 25:13–26:23)
  • “Wukunshinjila Niikali mukaKristu” (Yilwilu 26:24-32)
  • Bayi Mutiya Womaku Yehova Diyi Nkwashi Yenu
    Kaposhi Kakutalila Kanakubidika Wanta WaNzambi (Kakudiza)—2020
  • Kuhakwilaku Nsañu Yayiwahi Kudi aYilolu Alema
    Kaposhi Kakutalila Kanakubidika Wanta wa Yehova (Kakudiza)—2016
  • Pawulu Anamutemeshi kuRoma
    Yuma Yimunateli Kudiza muBayibolu
  • “Izu daYehova Datwalekelihu Kutaanda”
    “Kushimuna Chikupu Wunsahu” haWanta waNzambi
“Kushimuna Chikupu Wunsahu” haWanta waNzambi
bt kapetulu 25 mafu 196-202

KAPETULU 25

“Nalombi Nami Muloña Wami Awutwali Kudi Kesari!”

Pawulu welili chuma chitwatela kwimbujola hakuhakwilaku nsañu yayiwahi

Kushindamena haYilwilu 25:1–26:32

1, 2. (a) Yumanyi yamumwekeneni Pawulu? (b) Pawulu chatwaliliyi muloña windi kudi Kesari, chaleteshaña tudihuli lwihwinyi?

PAWULU anakumukiña chikupu kudi amashidika muKesareya. Chimwahitili yaaka yiyedi chafuntiliyi kuYudeya, mudi mafuku ayedi hohu aYudeya akeñeleña kumujaha mapampa asatu. (Yilw. 21:27-36; 23:10, 12-15, 27) Kushika nihaniyi mpinji, ayilumbu jindi anakañanyi, ilaña analeki wanyi. Pawulu chinamoniyi nindi anakukeña kumuhana mumakasa awayilumbu jindi, namuleji Nguvulu wawaRoma Fesitusi nindi: “Nalombi nami muloña wami awutwali kudi Kesari!”−Yilw. 25:11.

2 Komana Yehova watejeli iyi yitoñojoka yaPawulu yakutwala muloña windi kudi nyuuli wawaRoma? Ñakwilu yanilu lwihu yalema nankashi, sweje-e kudi etu tunakushimuna chikupu wunsahu haWanta waNzambi munanu mafuku akukuminina. Twatela kwiluka netu Pawulu watushila njila yitwatela kulondela “hakuhakwilaku nikufwila kutambula wuswa wakushimwina nsañu yayiwahi.”—Fwili. 1:7.

“Nemani Kuchitwamu chaKesari Chakusompela” (Yilwilu 25:1-12)

3, 4. (a) Kafutanyi kadiña nawaYudeya hamulombeliwu Pawulu nawu amuleti kuYerusalema, nawa wapulukili ñahi? (b) Yehova wakwashaña ñahi ambuñindi makonu neyi chamukwashiliyi Pawulu?

3 Chimwahitili mafuku asatu hanyima yakumuswanyika, Fesitusi, nguvulu wamuha mukaRoma muYudeya, wayili kuYerusalema.a Kwenakuna watiyilili kunyiloña yamutwikileñawu Pawulu kudi akulumpi jawatupristu niakulumpi jawaYudeya. Elukili nawu nguvulu wamuha chamukalili kuleta kuwunda nawena ninawaYudeya ejima. Dichi amulombeli Fesitusi nawu: Muleti Pawulu kuYerusalema, kulonda amusompesheli kwenakuna. Hela chochu, aka kadiña hohu kafuta. Awa ayilumbu akwatili kafuta kakukeña kumujahila Pawulu munjila yafuma kuKesareya nakuya kuYerusalema. Fesitusi wafuñunwini kafuta kawu, wahosheli nindi: “Ejima anakulombola hakachi kenu akunkumuki hamu nanami [kuKesareya] kulonda akamwinki Pawulu muloña neyi chalala nakoñi chuma chatama.” (Yilw. 25:5) Dichi Pawulu wapulukili cheñi.

4 Mpinji yejimiyi yakabakeneñayi Pawulu, Yehova wazatishili Mwanta Yesu Kristu kulonda amukoleshi. Anukenu nenu muchimwenu, Yesu wamulejeli kapostolu windi nindi: “Bayi wutiya womaku!” (Yilw. 23:11) Makonu, ambuña aNzambi niwena amonaña kukala nimakabisha. Yehova watukiñaña wanyi kukukala kwejima, ilaña watwinkaña maana nikutukolesha kulonda tuumiki. Mpinji yejima tulombeña “ñovu yabadika hañovu jawantu” yafumaña kudi Nzambi wukweti kukeña.—2 Kor. 4:7.

5. Fesitusi wasambilili kwiladi hahosheleñayi naPawulu?

5 Chimwahitili mafuku, Fesitusi washakamini “hachitwamu chakusompela” muKesareya.b Kumbidi yindi kwemeni Pawulu niantu amwinkeleña nyiloña. Hakudihakwilaku hanyiloña yamutwikileñawu yabula wunsahu walala, Pawulu wahosheli nindi: “Ami kwami hinnakoñihu muloña wakudikaña naNshimbi jawaYudeya hela tembeli hela Kesariku.” Kapostolu wadiña wudana muloña nawa ateleleli kumumbaku. Fesitusi wukufuukula nindidi? Chineli wakeñeleña nindi amutiyi kuwaha kudi aYudeya, wamwihwili Pawulu nindi: “Wunakukeña wukanduki nakuya kuYerusalema kulonda akakusompesheliku hamesu ami kutalisha hayumiyi?” (Yilw. 25:6-9) Wenowu maana kutamawu! Neyi Pawulu amufuntishili kuYerusalema, antu amutwikileña nyiloña diwu adi kwikala neyi ansompeshi nawa adi kumujaha. Haniyi mpinji, Fesitusi wakeñeleña kutiyisha antu kuwaha chatela eli chuma chaloña. Nguvulu wadiñahu, niyena welili chuma chochimu, hampinji yasompesheleñayi kayili wasweja kulema. (Yow. 19:12-16) Anyuuli makonu niwena anateli kwila chochimu kulonda atiyishi antu kuwaha. Dichi twahayamaña wanyi neyi tumona yota yinayisompeli antu jaNzambi chaluwa.

6, 7. Muloñadi Pawulu chatwaliliyi muloña windi kudi Kesari, nawa yumanyi yatela kudizilaku akaKristu alala makonu?

6 Fesitusi chakeñeleñayi kuyitiyisha aYudeya kuwaha chadi kuletesha Pawulu kumujaha. Dichi Pawulu wazatishili wuswa wawenimbu windi wamuRoma. Wamulejeli Fesitusi nindi: “Ami nemani kuchitwamu chaKesari chakusompela, kwatela kunsompeshelawu. Ami nayikoñihu aYudeya chuma chatama wanyi, neyi chiwuneluki nineyi. . . . Nalombi nami muloña wami awutwali kudi Kesari!” Neyi muntu alomba chuma chamuchidiwu, kwadiña kuhimpa wanyi. Fesitusi wakonkomweneni chumichi, chahosheliyi nindi: “Chineli wunalombi neyi awutwali kudi Kesari; wunakuya kudi Kesari.” (Yilw. 25:10-12) Pawulu chatwaliliyi muloña windi kuchota cheneni, welili chuma chatela kwimbujolawu akaKristu makonu. Neyi akakutudimbulula anakukeña kutuletela “kukala kuzatisha nshimbi,” aYinsahu jaYehova ayaña kuyota kulonda akiñi wuswa wawu wakushimwina nsañu yayiwahi.c—Mas. 94:20.

7 Dichi hanyima yakumukasa hayaaka yiyedi hanyiloña yabuliliyi kukoñayi, Pawulu amwitejeli kutwala muloña windi kuRoma. Hela chochu, henohu kanda ayi, nyuuli mukwawu wakeñeleña kudimona nindi.

Antu muchota anamwekeshi chinatiyiwu hachinaketuliwu muloña. Manakwetu nimahaku indi kushilahu niaYinsahu amakwawu ananeñi. Antu abula kwikala aYinsahu anatiyi kuwaha nawa anakusakilila añanji anamufwishi manakwetu namuloña.

Neyi atusompela mwaluwa twayaña kuyota yamaneni

“Ami Kwami Hinadiwili[ku]” (Yilwilu 25:13–26:23)

8, 9. Muloñadi Mwanta Agiripa chayililiyi kuKesareya?

8 Chimwahitili mafuku hanyima yakwila Fesitusi natiyi nindi Pawulu nalombi kutwala muloña windi kudi Kesari, Mwanta Agiripa nimuhelindi Berenisi enjili ‘nakumwimusha’ nguvulu wamuha.d MuRoma hayina mpinji, ayilolu ayileña nakuhempula anguvulu amaha atondeleñawu. Chayiliyi nakumusakililayi Fesitusi chamutondeliyi, Agiripa wakeñeleña kukwata wubwambu nayena wadi kumukwasha kumbidi.—Yilw. 25:13.

KUHAKWILAKU KUDIFUKULA KWALALA MAKONU

AYinsahu jaYehova mpinji yikwawu atwalaña nyiloña kuyota yamaneni kulonda atwalekihu nawuswa wawu wakushimwina nsañu yayiwahi yaWanta waNzambi. Talenu yakutalilahu yiyedi.

HaMarch 28, 1938, Chota Cheneni cha U.S. chakaanini mwasompeli chota chanyanya nawa chayihakwililiku aYinsahu akwatiliwu hamuloña wakuhana nyikanda yashindamena haBayibolu muGriffin, Georgia, U.S.A. Iwu dimuloña watachi hanyiloña yayivulu yinatwaliwu kunichi chota hawuswa wawaYinsahu wukwetiwu wakushimwina nsañu yayiwahi.g

Chakutalilahu chikwawu chaChinsahu wakuGreece wejina daMinos Kokkinakis. Hadi yaaka 48, amukwatili mapampa kubadika ha 60 nawu “hichibalumoka.” Mapampa 18, amukabishili muchota. Washakamini mukaleya nimuwunkoli hadi yaaka yayivulu hayituutu yakwakulehi yekala haKaluñalwiji Aegean. Chamukwatiliwu kakukumishaku mu 1986, Manakwetu Kokkinakis amufwishili namuloña muyota yamaneni muGreece. Dichi watwalili muloña windi kuchota cheneni chaEuropean Court of Human Rights (ECHR). HaMay 25, 1993, achina Chota chasompeli nawu ituña daGreece dalemesheli wanyi wuswa wakudifukula wadiñayi nawu Manakwetu Kokkinakis.

AYinsahu jaYehova anatwali nyiloña yawu kuchota chaECHR nawa anayiñi nyiloña yayivulu hama. Kwosi kuloñesha kukwawu, hela kwitiya hela nyitayi yacheñi, yayiñahu dehi nyiloña yayivulu hawuswa wawantu kuchota chaECHR kutubadika.

Komana mwafumaña yuma yayiwahi munyiloña yayiñañawu aYinsahu jaYehova? Muntu wadiza Bayibolu Charles C. Haynes wasonekeli nindi: “Twatela kuyisakililaña nankashi aYinsahu jaYehova. Hela chakwila anayituki chamuchidinyi, anayihañi mutawuni hela kuyeta, wena afwilaña hohu kwikala nawuswa wakusubuka kwakudifukula. Nawa neyi ayiña, wejima wetu twayiñaña.”

g Talenu nyiloña yikwawu yafuukwili Chota Cheneni cha U.S. kutalisha kuwuswa wakuhosha, yasonekeliwu muAwake! January 8, 2003, mafu 3-11.

9 Fesitusi wamulejeli mwanta hadi Pawulu nawa Agiripa wakeñeleña kuhosha nindi. Ifuku dalondelelihu, awa anyuuli ayedi ashakamini hachitwamu chakusompela. Ilaña ñovu niwukeleñi wawu kwosi ninimuwayili, asawukili namazu enjili nakuhosha kayili wemeni kumbidi yawu.—Yilw. 25:22-27.

10, 11. Pawulu wamulemesheli ñahi Agiripa, nawa yumanyi yakoñeliyi Pawulu kunyima yamulejeliyi mwanta?

10 Nakalemesha Pawulu wamusakilili Mwanta Agiripa hakumwiteja kudihakwilaku yomweni, nawa wamulejeli chikupu nindi weluka yaaku niyuma yaditaadikishañawu aYudeya. Kuhiñahu Pawulu nalumbululi chadiñayi kunyima: “Nadiña kaFwarisi kwesekeja nantañishilu yakudifukula kwetu.” (Yilw. 26:5) Chineli wadiña kaFwarisi, Pawulu wakuhweleleli nindi Mesiya wakenza. Chinekaliyi mukaKristu, neluki chikupu nindi Yesu Kristu diyenona ahembeleliwu hadi mpinji yayilehi. Chuma chakuhweleliwu niantu amutwikileña nyiloña—dikwila nawu, kuchiñeja kushikijewa kwayuma yakaniniyi Nzambi ankakulula jawu—dimuloña wamusompesheleleñawu Pawulu hadina ifuku. Chumichi chakojejeli Agiripa kukeña kutiyilahu nsañu yikwawu yakeñeleña kuhoshayi Pawulu.e

11 Chanukili chakabishileñayi akaKristu, Pawulu wahosheli nindi: “Ninami natoñojokeleña nami natela kukoña yuma yayivulu yakudikaña nejina daYesu wakuNazareta. . . . Chineli nayiheleli nankashi [akakumulondela Kristu], nayili nakuyikabisha nimunyisumba yikwawu nawa.” (Yilw. 26:9-11) Pawulu walebumwineña wanyi. Amavulu elukili chayikabishileñayi akaKristu. (Ñal. 1:13, 23) Agiripa watela wadihwili nindi, ‘Yumanyi yahimpili muntu wamuchidiwu’?

12, 13. (a) Pawulu walumbulwili ñahi chabalumukiliyi? (b) Pawulu ‘wasobweleleña ñahi nyendu kunyumba’?

12 Mazu aPawulu analondelihu akutwakwila: “Ifuku dimu nayileña kuDamakasa muloña akulumpi jawatupristu antemesheli kuya nakwila chuma chochimu, Eyi Mwanta, chinayileña munjila, chelili itena dinashiki dehi mwiwulu, namweni chejeji chafumini mwiwulu chatoñekeli kubadika itena, chejeji chenichi chantoñekeleli hamu nanowu inayileña nawu. Dichi wejima wetu chitwadimbukili heseki, natiyili izu danlejeleña muchiHeberu nawu: ‘Sawulu, Sawulu, muloñadi chiwunakunkabishila? Kusobwela nyendu kunyumba wukudilemeka.’ Ilaña namwihwili nami: ‘Yeyinyi Mwanta?’ Mwanta waakwili nindi: ‘Yami Yesu iwunakukabisha.’”f—Yilw. 26:12-15.

13 Henohu chumichi chakuhayamisha kanda, Pawulu chidi tuhu neyi ‘wasombweleleña nyendu kunyumba.’ Pawulu wadikatishileña yomweni kuspiritu nachakañesheleñayi nkeñelu yaNzambi kuzatika, neyi kanyama wasendeleña yiteli chadikatishileñayi yomweni nakusobwela nyendu kuchikuñu chakumubiña nachu. Yesu chamwekeniyi kudi Pawulu munjila yaya kuDamakasa, Yesu asañwiliwu wakojejeli iwu iyala wadiña neyena, dakukoña yuma yatama, kuhimpa yitoñojoka yindi.—Yow. 16:1, 2.

14, 15. Pawulu wahosheli nindidi hachahimpiliyi chihandilu?

14 Pawulu wahimpili chihandilu chindi neyi mukulabula kwadisu. Hamulejeleñayi Agiripa, wahosheli nindi: “Ami kwami hinadiwili chimwenu chamwiwuluku, ilaña nayili muDamakasa nimuYerusalema nikumaluña ejima amuYudeya nikunyuza, nakuyileja nami atela kubalumuka munyichima nakubalumukila kudi Nzambi kuhitila mukuzata nyidimu yamwekeshaña kubalumuka mumuchima.” (Yilw. 26:19, 20) Mpinji yejimiyi, Pawulu wadiña nakuzata mudimu wamwinkeliwu kudi Yesu Kristu muchimwenu chamweniyi itena mwiwulu. Yumanyi yafuminimu? Antu atiyili nsañu yayiwahi yashimwiniyi Pawulu alekeli yilwilu yawu yatama nawa abalumukilili kudi Nzambi. Antu amuchidiwu ekalili enimbu amawahi, atachikili kwovwahila nshimbi.

15 Hela chochu, yuma yejimiyi yadiña yamukunkulwayi kudi aYudeya akakumudimbulula Pawulu. Pawulu wahosheli nindi: “Ichi dichaletesheli aYudeya ankwati mutembeli nakukeña nawu anjahi. Hela chochu, chineli Nzambi nankwashi, natwalekihu kushimuna wunsahu kudi antu alema niabula kulema.”—Yilw. 26:21, 22.

16. Tunateli kumwimbujola ñahi Pawulu neyi tunakuhosha nawansompeshi nianyuuli hayuma yitwakuhwelela?

16 Etu akaKristu twatela kwikala “adiloñeshela chadimu kudihakwilaku” yuma yitwakuhwelela. (1 Pet. 3:15) Neyi tunakuhosha nawansompeshi nianyuuli hayuma yitwakuhwelela, tunateli kuzatisha njila yazatishiliyi Pawulu hahosheleñayi naAgiripa niFesitusi. Neyi tuyileja mukalemesha, ochu chalala chamuBayibolu chichinahimpi mawumi awantu, mawumi etu nimawumi awantu amakwawu, yumiyi yinateli kuyishika ana ayilolu hanyichima.

“Wukunshinjila Niikali mukaKristu” (Yilwilu 26:24-32)

17. Fesitusi welili ñahi nachadihakwililiku Pawulu, nawa yilwilwinyi yitwamonaña makonu?

17 Pawulu chayilumbulwililiyi chabalumukiliyi, awa anyuuli ayedi adiwili wanyi yuma yahosheleñayi. Talenu yuma yamwekeni: “Pawulu hahosheleñayi yumiyi kulonda yadihakwiliku yomweni, Fesitusi wahosheli nezu datiyakana nindi: ‘Pawulu wunazaluki! Kudiza chikupu kunakukuzalwisha!’” (Yilw. 26:24) Neyi chazuwiliyi Fesitusi dichavula kwilawu anyuuli makonu. Antu amavulu ahoshaña nawu antu adizishaña akwawu Bayibolu amukunkulwayi. Antu adimonaña nawu akweti maana mukaayi akanaaña chatañishaña Bayibolu nawu afu amba kayisañula.

18. Pawulu wamwakwili nindidi Fesitusi, nawa chakojejeli Agiripa kuhosha nindidi?

18 Ilaña Pawulu wamwakwili nguvulu nindi: “Fesitusi Walema, ami hinazalukaku, ilaña inakuhosha mazu achalala nawa amaana. Kuhosha hohu chalala, iwu mwanta innakuhosha nindi mukukasunuka wayiluka chiwahi iyi nsañu . . . Mwanta Agiripa, komana wakuhwelela mazu awaTuprofwetu? Neluki nami wakuhwelela.” Agiripa waakwili nindi: “Mukapinji kantesha wukunshinjila niikali mukaKristu.” (Yilw. 26:25-28) Awa mazu hela wayihosheli chakufuma hamuchima hela nehi, anakumwekesha nawu wunsahu washimwiniyi Pawulu wamushikili hamuchima.

19. AFesitusi naAgiripa afuukwili nawudi hamuloña waPawulu?

19 Kuhiñahu, Agiripa niFesitusi emeni, chamwekesheli nawu dihanakuminini nsañu hohenaha. “Chapalañeneñawu, atachikili kuhanjeka mulwawu nawu: ‘Iwu iyala hanakukoñahu chuma chatelela kufwilahu hela kumukasilahuku.’ Dichi, Agiripa walejeli Fesitusi nindi: ‘Iwu iyala neyi chakwila halombeli nindi muloña windi awutwali kudi Kesariku, mutenowu adi kumuumbaku.’” (Yilw. 26:31, 32) Elukili nawu muntu wemeni kumbidi yawu, hakweti muloñaku. Hadaha ichi akuyileka kuyihela akaKristu.

20. Yumanyi yafumini muwunsahu washimwiniyi Pawulu kudi ayilolu?

20 Chinamwekani neyi awa anyuuli ayedi anashimuniwu atambwilili wanyi nsañu yayiwahi yaWanta waNzambi. Komana kapostolu Pawulu welili hohu chiwahi kushimuna muloña windi kudi awa amayala? Eña, welili hohu chiwahi. Pawulu chamutwaliliwu “kudi anyanta nikudi anguvulu”chatwalili wunsahu kumaluña amalehi amuwanta wawaRoma kwadi kukañanyawu nikushimwina. (Luka 21:12, 13) Cheñi yuma yahitilimu nichikuhwelelu chindi chakolesheli chikuhwelelu chawamanakwindi niahela.—Fwili. 1:12-14.

21. Neyi tutwalekahu kushimwina haWanta, yumanyi yayiwahi yafumañamu?

21 Dichuma chamwekanaña nimakonu. Neyi tutwalekahu kushimwina nsañu yaWanta hela chakwila anakutukañesha nikutukabisha, mwafumaña yuma yayiwahi. Tunateli kushimwina ayilolu akwila chinateli kutukalila kuyishimwina. Neyi tuumikaña tunateli kukolesha amanakwetu niahela akaKristu, nawa chikuyikwasha kumwekesha kuhamuka mumudimu wakushimuna chikupu wunsahu haWanta waNzambi.

NGUVULU WAWAROMA POROKIWU FESITUSI

Nsañu yalala yitukweti yahosha hadi Porokiwu Fesitusi yafuma mumukanda waYilwilu yawaApostolu ninsañu yasonekeliyi Flavius Josephus. Fesitusi wamuswanini Felikisi kwikala nguvulu wawaYudeya kwakwihi nachaaka cha 58 C.E. nawa watela wafwili iku wuchidi kuyuula hanyima yayaaka yiyedi hela yisatu.

Porokiwu Fesitusi.

Chinamwekani neyi Fesitusi wadiña nguvulu wamuwahi kubadika wasinsiliyi Felikisi nimuntu wamusinsili Alibinusi. Chatachikiliyi hohu kuyuula Fesitusi muYudeya mwekalili atupondu. Kwesekeja naJosephus, “Fesitusi . . . wazatili nañovu kulonda akwateña ejima aleteleña yikonkojola mwituña. Wakwatili atupondu amavulu nawa amavulu wayijilumwini.” Hadiñayi hawunguvulu, aYudeya atuñili mbañu kulonda amukañesheña Mwanta Agiripa kumona yuma yamwekeneña mulubanza lwatembeli. Hakusambila Fesitusi wayilejeli nindi ayihumuni. Hela chochu, chelili aYudeya amulombi, nkumininaku wayitejeli kutwala nsañu yawu kudi Nyuuli wawaRoma Nero.

Chinamwekani neyi Fesitusi wafwilileña chikupu kufumishamu atupondu niakakudikaña. Ilaña chineli wakeñeleña kuhemba wubwambu windi nawaYudeya, wasompeleña mwaluwa, dicheliliyi ninakapostolu Pawulu.

MWANTA HERODI AGIRIPA II

Agiripa atenawu muYilwilu kapetulu 25 wadiña Mwanta Herodi Agiripa II, mwana kamwizukulu aHerodi Muneni nawa mwana kaHerodi walukukili chipompelu muYerusalema yaaka 14 yahitilihu. (Yilw. 12:1) Agiripa diyi wadiña wakukumishaku muchisaka chaweni Herodi.

Mwanta Herodi Agiripa II.

Hafwileñayi tata yindi mu 44 C.E., iwu mwana Agiripa wadiña nayaaka 17, wadiña muRoma, kwamudizishileñawu muchota chaNyuuli wawaRoma Kaludusa. Akakumuleja nyuuli maana ahosheli nawu Agiripa wuchidi kansi kwila aswana tata yindi nehi; dichi, ashilihu nguvulu wawaRoma. Hela chochu, kwesekeja naFlavius Josephus, wahosheli nindi, hachidiñayi Agiripa muRoma, wadiña nakudimona nawaYudeya nikuyilila yuma yakeñeleñawu.

Mu 50 C.E., Kaludusa wamudiishili Agiripa wanta hetuña daKalisisi nawa mu 53 C.E., wamwinkeli Itureya, Tarakonita niAbileni. Agiripa amwinkeli cheñi kutala tembeli muYerusalema, niwuswa wakutonda kapristu muneni wawaYudeya. Nero wamuswanini Kaludusa, watohesheleliku wanta waAgiripa, wamwinkeli cheñi maluña amakwawu muÑaliliya niPereya. Hampinji yadibulakeniyi naPawulu, Agiripa wadiña muKesareya namuhelindi Berenisi, washili nfumwindi, mwanta wakuSilisiya.—Yilw. 25:13.

Mu 66 C.E., Agiripa chakañenyiyi kuyiwundisha aYudeya adikañileña nawaRoma, amubalumukililimu yoyena, nawa wadiña namwakwilila wanyi, dichi wadibombeli nawaRoma. Chelili aYudeya ayilekeshi kudikaña, nyuuli wamuha, Vespasian, wamwinkeli Agiripa maluña amakwawu kwikala wufwetu.

a Talenu chikasha chinakwila nawu “Nguvulu wawaRoma Porokiwu Fesitusi,” hefu 199.

b “Chitwamu chakusompela” achishileña heluña dazanduka. Iluña dazanduka dakwashileña antu kwiluka nawu munafuukuliwu dimomwenomu nawa kwosi kuhimpamu. Pilatu niyena washakamini muchitwamu chakusompela hasompeleñawu nyiloña yaYesu.

c Talenu chikasha chinakwila nawu “Kuhakwilaku Kudifukula Kwalala Makonu,” hefu 200.

d Talenu chikasha chinakwila nawu “Mwanta Herodi Agiripa II,” hefu 201.

e Chineli Pawulu wadiña mukaKristu, wetejeli nindi Yesu diyi Mesiya. AYudeya amukaanini Yesu, amumweneña Pawulu nawu mukakusekesha.—Yilw. 21:21, 27, 28.

f Kutalisha kumazu aPawulu akwila nawu “itena dinashiki dehi mwiwulu,” muntu wumu wadiza Bayibolu wahosheli nindi: “Hampinji yamuchidiwu antu anookeleña, chiña hohu neyi kudi yuma yinakutemukilayi muntu. Dichi, chinakumwekesha Pawulu chafwilileñayi kuya nakukabishanayi.”

    Lunda Publications (2006-2025)
    Fumenumu
    Iñulenu
    • Lunda
    • Inkenuhu akwenu
    • Hakusetiñila
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Nshimbi Jakulondela
    • Nshimbi Jakujinda
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Iñulenu
    Inkenuhu akwenu