Kapetulu 1
Komana Kwekala Chuma Chaletaña Muzañalu muChisaka?
1. Muloñadi yisaka yakola chiyalemena muchihandilu chawantu?
CHISAKA hichuma chinashimbuli hanu hamaseki, nawa chazataña mudimu walema nankashi muchihandilu chawantu. Kufuma tuhu kumashiita, yisaka yakola yinakwashi antu amakwawu kunuñañana. Chisaka hinjila yayiwahi yakukulishilamu anyana kupama chachiwahi.
2-5. (a) Lumbululenu kukiñewa kwatiyañayi mwana muchisaka chamuzañalu. (b) Kukalanyi kwamwekanaña muyisaka yikwawu?
2 Chisaka chamuzañalu hiiluña dadiwahi nawa hichiswamu. Toñojokenu chantesha hayuma yelaña chisaka chamuzañalu. Neyi hiyakudya nampinji yamelela, anvwali akamenaña ashakamaña nawanyanawu nakuhanjeka hayuma yamwekana hanodu ifuku. Anyana azañalalaña hakuleja anvwali jawu yuma yamwekana kushikola. Mpinji yashakamaña chisaka hamu nakuhanjeka yayileñelaña kuzata chachiwahi ifuku dikalondelahu.
3 Muchisaka chamuzañalu, mwana welukaña nindi neyi nakati tata yindi nimama yindi akumwakamena, hekwawu nikudihimpashana kukadidi kindi wufuku wejima. Weluka nindi watela kuya kudi mama yindi hela tata yindi nakulomba wukwashu kulonda amuleji mwakwilila nakukala kunakumonayi hampinji yachidiyi kansi. Eñañi, mwana welukaña nindi wudi muchiswamu, hela chakwila mukaayi munenzali kukala.
4 Neyi anyana anakuli dehi, eñilaña mumaluwi nikuvwala anyanawu. Chishimu chimu chakuJapan chahosha nawu, “Muntu wanukaña mukudi wukwetiyi nawanvwali jindi neyi yekala namwanindi.” Anyana akula dehi amwekeshaña kusakilila nikukeña chikupu, kuhitila mukuzañalesha yisaka yawu, cheñi akamenaña anvwali jawu ashinakaja dehi, azañalalaña neyi adi nawezukulwawu.
5 Hadaha munakutoñojoka nenu: ‘Eña, nakeña chisaka chami, ilaña hichidi neyi chisaka chinalumbululiwuku. Ami nimwinikwami twazatilaña kumaluña ashiyashana nawa hitwavula kudimonaku. Twavula kuhosha nankashi hakukala kwamali.’ Indi kwiji mwahoshaña nenu: ‘Nyanami niezukulwami ashakamaña kumbaka yacheñi, nawa hinadimonaña nawuku’? Eña, kakavulu kudi yuma yakañanyaña kwila antu amuchisaka, nawa muyisaka yayivulu mwekalaña kukala. Hela chochu, amakwawu ashakamaña chiwahi muchisaka. Munjilanyi? Komana kwekala chuma chaletaña muzañalu muchisaka? Eñañi. Ilaña henohu kanda tuhanjeki hachuma chaletaña muzañalu muchisaka, twatela kwakula lwihu lwalema.
INDI CHISAKA HICHUMANYI?
6. Tukuhanjeka hayisaka yamuchidinyi muwunu mukanda?
6 Kumatuña akuputu, yisaka yayivulu yatuñewa, natata yawantu, mama yawantu, ninyana. Ankaka jawantu ashakamaña nkawawu neyi chakwila anakutwesha kushakama nkawawu. Hela chakwila kwekalaña kutiyañana nawantaña ashakamaña kwakulehi, hikwekalaña kuyakamena nankashuku. Ichi dichisaka chitukuhanjekahu muwunu mukanda. Ilaña, kudi yisaka yikwawu yinavuli muyaaka yamakonu, chisaka chawanvwali ajiki, chisaka chikweti antu akuwanamu, nichisaka chikweti anvwali abulaña kushakama hamu hamuloña wakukala kwashiyashana.
7. Indi yisaka yamumavumu acheñi hiyisaka yamuchidinyi?
7 Muyisemwa yikwawu mwavula kwikala antaña amumavumu acheñi. Muyisaka yamuchidiwu, ankaka jawantu ayihembaña kudi anyanawu, nawa anyana akwashaña cheñi antaña amumavumu acheñi. Chakutalilahu, antu amuchisaka anateli kukwasha, nikukulisha ehwa jawu niasonyi jawu nikuyifwetela mali kushikola, niantaña amumavumu acheñi. Yuma yikwawu yitukuhanjeka muwunu mukanda yinakundami cheñi nikuyisaka yamumavumu acheñi.
CHISAKA CHIDI MUKUKALA
8, 9. Kukalanyi kunakumwekana mumatuña amakwawu kunakumwekesha nawu chisaka chinakuhimpika?
8 Chawushona makonu yisaka yinakuhimpika chikupu. Chakutalilahu, mwituña daIndia, mumbanda nateli kushakama nawantaña janfumwindi nikuzataña nyidimu yahetala nikumutumaña kudi atuwuku twindi. Makonu, ambanda amuIndia ayaña nakwiñila nyidimu kwacheñi. Hela chochu, atela kuzata nyidimu yawu yahetala chikupu kwesekeja nachisemwa chawu. Mumatuña amavulu ehulaña nawu, Neyi mumwesekeja mumbanda wazataña nawantu amakwawu muchisaka, mumbanda watela kuzata nakushika hachipimwinyi hetala?
9 Mumatuña akuMusela, kunuñañana kwawantaña amumavumu acheñi dichisemwa chawu. Hela chochu, hamuloña wanshakaminu yawantu yashiyashana yawantu akuputu nikukala kwamali, wuntaña wamumavumu acheñi wunakujiya. Dichi, antu amavulu atoñojokaña nawu kuhemba antaña jawu ashinakaja dehi hichiteli henohu dimudimu watela kuzatawu. Anvwali amakwawu ashinakaja dehi ayikabishaña. Eñañi, makonu mumatuña amavulu atushinakaji anakuyimwesha ihuñu nikubula kuyakamena.
10, 11. Yumanyi yinakumwekesha nawu yisaka yinakuhimpika mumatuña amuEurope?
10 Antu anakudiseña nankashi. Yaaka yakunyima, naambala yawantu adiseñeleña mwituña daSpain yadiña mwishina, maluwi 1 hadi maluwi 100 amanineña. Ilaña makonu maluwi 12 hadi mawulu 100 anakudiseña. Chileji chinakumwekesha nawu muBritain, ituña damuEurope antu anakudiseña nankashi (maluwi 4 hakachi kamaluwi 10 anakudiseña), nawa yisaka yawanvwali ajiki yinavuliluku chikupu.
11 Antu amavulu muGermany anakuleka chisemwa chawu. Mu 1990 mapesenti 35 ayisaka yejima muGermany adiseñeli nawa mapesenti 31 diwu adiña mumaluwi. AkwaFrance niwena hiyavula kudisumbulaku, dichi owu asumbulaña hela kusumbuka avula kudiseña kubadika chichadiña kunyima. Antu amavulu akeñaña kushakama hohu hamu chakadi kudisumbula. Yililu yamuchidiwu yinakumwekana mukaayi kejima.
12. Indi anyana anakukabakana ñahi hamuloña wayuma yinakuhimpika muyisaka makonu?
12 Chumanyi chinakumwekana kudi anyana? MuUnited States nimumatuña amakwawu amavulu, nyana yayivulu yinakuvwalika chakadi atata jawu, amakwawu amama jawu hiyatwansi nankashi. Atunkaña amavulu akweti nyana yayivulu yikweti atata jawu amboka-mboka. Yileji yamukaayi kejima yashimunaña nawu anyana amavulu hiyakweti kwakushakamaku, akuminaña dakululuta munyikwakwa; amavulu atemukaña hamatala muloña wakuyikabisha hela kuyihaña kudi antaña jawu akañanyaña kuyihemba.
13. Kukalanyi kunatandi kunakuleta yinzeñeli muyisaka?
13 Eñañi, yisaka yidi mukukala. Kubombela hayuma yinatenuwu hewulu, kudikaña kwawanyana, kukabisha anyana, kudihumpula eyala namumbanda, wuchinwa walwa, nikukala kukwawu kunakuleta yinzeñeli muyisaka. Chineli anyana niakulumpi anavuli chikupu, muyisaka mwosi kuwunda.
14. (a) Kwesekeja nachahoshañawu antu amakwawu, yumanyi yinakuleta kukala muyisaka? (b) Indi ihaku wamunkulakaji yakusambila walumbulwili nindidi hayuma yinakumwekana makonu, nawa mazu wenawa anakushikijewa ñahi muyisaka?
14 Muloñadi yisaka chiyinakumwena kukala? Amakwawu ahoshaña nawu makonu muyisaka mudi kukala muloña ambanda niwena anakuzata. Amakwawu nawu yililu yinakutaminaku diyi yinakukojeja. Nawa ashimunaña kukala kukwawu. Kwakwihi namakombakaji ayedi ayaaka yinahituhu, ihaku waya mpuhu washimwineñahu dehi nindi kukala kwakuvulu kwakamwekenaña yisaka, wasonekeli nindi: “Kumafuku akukuminina kwakenza nyaka yakala. Antu akekala akwakudikeña, akwakufwila mali, akwakudisamba, akwakudinka wanta, akwakutukana; akekala antu abulaña kwovwahila anvwali jawu, abulaña kusakilila, abula kujila, abulaña kukeñañana mwasemwakenawu, oma muchima, akwakutuñula akwawu, abulaña kudihemba, asweja kuzuwa, abulaña kukeña yayiwahi, anfukeji, akwakuchinchika, akwakuditohesha, antu akeñaña yakuditiyisha aweni kuwaha, kukeña Nzambi nehi.” (2 Timotewu 3:1-4) Komana kudihu muntu wunateli kuhosha nindi iyi yuma hiyinakumwekana makonuku? Mwituña mudi yuma yamuchidiwu, komana tunateli kuhayama hakumona kukala kunakumwekana muyisaka yayivulu?
CHALEÑELAÑA MUCHISAKA MWIKALI MUZAÑALU
15-17. Muwunu mukanda, mukandanyi wukweti wuswa wukutenañawu wunateli kuleta muzañalu muchisaka?
15 Kufumba kwalejañawu yisaka chakwikala namuzañalu akuhanaña munjila yashiyashana. Akulumpi amavulu afumbaña yisaka kwesekeja natushidikilu twawu. Dichi kukala kudi kwakwila nawu aditadikishaña munfumbilu, kufumba kunateli kufumbawu lelu kumadiki kwakekala kwamukunkulwayi.
16 Hanu dinu, kudihi kutwatela kuwana kufumba kwakuwahi kukukwasha yisaka? Komana munateli kuzatisha kufumba kudi mumukanda wasonekeluwu yaaka 1,900 yinahituhu? Indi kwiji mukutoñojoka nenu mukanda wamuchidiwu wamukunkulwayi nawa hiwunateli kuzatikaku? Ilaña, chuma chaletaña muzañalu muchisaka chekala muniwu mukanda.
17 Mukanda weniwu hiBayibolu. Kwesekeja nawunsahu wejima, mukanda weniwu awoneneni kudi Nzambi yomweni. MuBayibolu mwekala mazu akwila nawu: “Nyikanda yajila yejima ayonena dehi kudi Nzambi; yawaha kuleja nachu, nikutanyisha nachu, nikwolola nachu, nikufumba nachu mwaloña.” (2 Timotewu 3:16) Muwunu mukanda tunayikoleshi kulonda mwiluki Bayibolu chiyatela kuyikwasha ‘kwolola yuma chiwahi’ hampinji yimunakumona kukala kunakumwekana makonu muyisaka.
18. Muloñadi chichawahila kuzatisha Bayibolu neyi mukanda wukweti wuswa wakufumba mumaluwi?
18 Neyi munakutoñojoka nenu Bayibolu hiyinateli kukwasha yisaka kwikala yamuzañaluku, toñojokenu hachumiche: Muntu woneneni Bayibolu diyi Watachikili maluwi. (Kutachika 2:18-25) Bayibolu yahoshaña nawu ijina dindi diyi Yehova. (Masamu 83:18) Diyi Nleñi “kwatambwila yisaka yejima ijina daTata.” (Aefwesesa 3:14, 15) Yehova wamonaña yisaka chiyahandaña kufuma tuhu haleñeliyi muntu watachi. Welukaña kukala kunateli kumwekana nawa wahana kufumba kwakumanishilamu iku kukala. Muchihandilu chawantu chejima, antu azatishaña kufumba kwamuBayibolu muyisaka azañalalaña chikupu.
19-21. Yakutalilahwinyi yamakonu yinakumwekesha nawu Bayibolu yikweti ñovu yakumanisha kukala mumaluwi?
19 Chakutalilahu, mumbanda wumu wamwituña daIndonesia halekeli kuhema yiselaku. Hadi yaaka yayivulu, hadiña nakwakamena nyanindi yisatuku nawa kakavulu wadiña nakubobola nanfumwindi. Kufumahu watachikili kudiza Bayibolu. Mukuhita kwampinji iwu mumbanda welukili yuma yahosha Bayibolu. Chatachikiliyi kuzatisha kufumba kwamuBayibolu, wekalili mumbanda walumbuluka. Chisaka chejima chazañaleli chadiziliyi nshimbi jamuBayibolu.
20 Mumbanda wamwituña daSpain wahosheli nindi: “Chitwadisumbwili mwahitili hohu chaaka chimu, twatachikili kumona kukala kweneni.” Yena ninfumwindi adiña nayililu yashiyashana, nawa hiyadiña nakutiyañana nankashiku chiña hohu neyi anakubobola. Hela chakwila adiña namwana wamumbanda, afukwiluhu kwambuka. Henohu kanda ambuki, ayilejeli kudiza Bayibolu. Adizili kufumba kwamuBayibolu kwahosha hamaluwi nawa atachikili kuzatisha kufumba kweniku. Chihashimbwili chanti, atachikili kutiyañana chiwahi, nawa chisaka chawu chanuñañeni.
21 Bayibolu yakwashaña cheñi akulumpi. Chakutalilahu, shinshikenu chakutalilahu chawantu adisumbula akwituña daJapan. Nfumwindi wadiña wakuma muchima nawa mpinji yikwawu wadiña wamadombu. Mwanawu wamumbanda diyi watachikili kudiza Bayibolu, hela chakwila anvwali jindi amukañesheleña. Kuhiñahu, tata yawantu niyena watachikili kudiza Bayibolu, ilaña iñodindi watwalekeluhu nakukaana. Chimwahitili yaaka, iñodindi wamweni chisaka chinakumwekesha yililu yayiwahi hamuloña wakuzatisha nshimbi jamuBayibolu. Anyanindi amuhembeleña chiwahi, nawa nfumwindi wafwomokeli. Iku kuhimpika kwaleñeleli mumbanda kudiza Bayibolu nawa niyena wahimpili. Iwu kashinakaji wamumbanda wahosheleña nindi: “Twatachikili kutiyañana chikupu mumaluwetu.”
22, 23. Indi Bayibolu yakwashaña ñahi antu akunyuza yejima kwikala namuzañalu muchisaka?
22 Antu wenawa adi hakachi kawantu amavulu anadizi yuma yaletaña muzañalu mumaluwi. Aneteji kufumba kwamuBayibolu nawa akuzatishaña. Eña, ashakamaña neyi chochashakamaña antu ejima mwituña mudi madombu, yililu yatama, nawa mudi kukala kwamali. Hela chakwila hiyawaninaku, ilaña ekalaña amuzañalu hakwila yuma yakeñaña yamweni Watachikili chisaka. Neyi chahosha Bayibolu, Yehova Nzambi diyi ‘wakulejaña mwakukuwahisha, diyi wakulombolaña njila yatela kuya eyi.’—Isaya 48:17.
23 Hela chakwila munahiti yaaka kwakwihi namakombakaji ayedi kufuma hasonekeluwu Bayibolu, nsañu yekalamu yichidi kuzatika. Cheñi ayisonekeleli antu ejima. Bayibolu hiyayisonekela anyitoka hohuku. Yehova “wafumishili kudi muntu wumu nyuza yawantu ejima,” nawa Weluka chekala muntu wejima. (Yililu 17:26) Nshimbi jamuBayibolu jakwashaña antu ejima. Neyi mujizatisha, ninenu mukwiluka chuma chaletaña muzañalu muchisaka.
MUNATELI KWAKULA AWA MALWIHU?
Chumanyi chinakumwekana muyisaka makonu?—2 Timotewu 3:1-4.
Hinyi watachikili chisaka? —Aefwesesa 3:14, 15.
Chumanyi chaleñelaña muchisaka mwikali muzañalu?—Isaya 48:17.
[Mwevulu wudi hefu dejima hefu 4]