Mukanda wamuBayibolu Naambala 56—Titusa
Nsoneki: Pawulu
Awisonekeleli: kuMasidoniya (?)
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 61–64 C.E.
“AMI PAWULU, nduñu yaNzambi, kapostolu kaYesu Kristu . . . eyi Titusa mwanami walala mukwitiya kwakukuhwelela kwokumu.” (Tit. 1:1, 4) Dichatachikayi Pawulu mukanda windi wasonekeleliyi Titusa mukwawu nkoñi nawa wadikundiliyi nindi hampinji yayilehi, washiliyi hachitutu chaKereta nakuloñesha chachiwahi chipompelu. Titusa wadiña namudimu weneni chikupu. Ichi chitutu achiteneneña nawu dihashakamineña “atata jawanzambi niantu,” dihu hiyahosheleña chishimu chakwila nawu, “muKereta Akereta,” chayamukwila nawu “kudimba chipwapoki.”a Hamuloña wamakudi awantu ahanichi chitutu dichayiteneneñawu muchishimu, dihafumini Pawulu kusoneka mazu amwinawu kaprofwetu akwila nawu: “Akereta hiyantwambi mafuku ejima, hiyanyama atama, hiyankopi afwa hakudya.” (1:12) Akereta amumafuku aPawulu anayilumbululi cheñi nawu: “Yililu yawantu yadiña yaheña, yamakudi, adiña nantadi; asweja lwisu, wuvumbi, kutwamba, nikusheta, aswejeli kutama; niaYudeya adiña mukachi kawu aswejeli kwikala nayililu yatama kubadika eniituña.”b Mwiluña damuchidiwu dimwatuñiluwu yipompelu yamuKereta; dichi dinu akakwitiya ateleleli kuleka chikupu ‘kusekesha Nzambi, nikufwila yatama yampata yamunu mwishina, nakushakama nakuwundisha mumesu, nikuloña nikwakama Nzambi,’ neyi chakonkomweneniyi Pawulu.—2:12.
2 Mukanda waTitusa washimuna hohu nsañu yantesha yakudikunda kwaPawulu naTitusa. Hela chochu, tunateli kwiluka nsañu yayivulu, munyikanda yikwawu yaPawulu yahosha hadi Titusa. Titusa, wadiña kaGriki, kakavulu wamutwalileñaku Pawulu, mpinji yimu wayili nindi kuYerusalema (Ŋal. 2:1-5). Pawulu wamuteneni nindi “diyi mukwetu nadikwashaña nindi mudimu.” Titusa diyi atemesheluwu kudi Pawulu kuKorinda hanyima yakuyisonekela aKorinda mukanda windi wamuchimu muEfwesesa. Hampinji yadiñayi muKorinda, Titusa amwinkeli mudimu wakutambula yawaana yakukwasha amana kwetu muYerusalema, kufumahu amutemesheli cheñi kudi Pawulu kuya nakutambula yawaana yejima. Hampinji yafuntileñayi kuKorinda kufuma kuMasidoniya kwabulakeneniyi naPawulu Titusa wasendeli mukanda waPawulu wamuchiyedi nakuyitwalila aKorinda.—2 Kor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7.
3 Hanyima yakumufumisha katachi mukaleya muRoma, Pawulu watachikili cheñi kwenda hamu naTimotewu niTitusa muyaaka yakukumishaku yamudimu windi. Chinamwekeni neyi azatilili muKereta, Greece, nimuMasidoniya. Nkumininaku, Pawulu amushimuna nawu wayili kuNikopoli, kumujika waGreece, kuyamukwatilili nakumutwala kuRoma nakumukasa kakukumishaku nikumujaha. Hampinji yayiliyi kuKereta Pawulu wamushili Titusa kweniku kulonda ‘yaloñeshi yuma yasheli . . . nikukunjika akulumpi kumudimu wakutala akwawu munyikala yejima,’ kwesekeja nanshimbi yamwinkeliyi Titusa. Mukanda waPawulu wunamwekani neyi awusonekeli kuMasidoniya hanyima yakumushiya Titusa muKereta. (Tit. 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13, 20) Chinamwekani neyi wadiña nankeñelu yoyimu nayina yamukanda Wamuchimu waTimotewu, yakukolesha ibwambu daPawulu nikumukwasha munyidimu yindi.
4 Pawulu watela wasonekeli iwu mukanda hafuminiyi katachi mukaleya nawa henohu kanda amukasi kamuchiyedi muRoma, hela kwakwihi na 61 ni 64 C.E. Kulema kwawunsahu wakumwekesha walala wamukanda wuyamusonekeleli Titusa wunesekani nanyikanda yamusonekeleluwu Timotewu, iyi nyikanda yisatu yamuBayibolu ayitenaña nawu “nyikanda yakapostolu.” Nsonekelu yadifwana. Irenaeus niOrigen wejima wawu asoneka mazu ekala mumukanda waTitusa, nianyuli akushankulu niwena etejeli chikupu nawu iwu mukanda wekala handandanda. Wekala muManyusikiliputi yaSinaitic niAlexandrine. Mulayibulali yaJohn Rylands mwekala yikunku yapapyrus, P32, mudi mukanda wayaaka nkulakaji yamuchisatu C.E. mwekala mukanda waTitusa 1:11-15 ni 2:3-8.c Kwosi kujinooka nawu iwu mukanda walala nawa wekala hakachi kaNyikanda yonenawu.
CHIWAWAHILA
8 EniKristu amuKereta ashakamineña mwiluña mwadiña makudi, majika kanwa, nilwisu. Komana ateleleli kulondela antu amavulu? Tahindi adi kudambula chikupu kulonda kukalakala neyi antu adihana kudi Yehova Nzambi? Hakuyileja kuhitila mudi Titusa nawu aKereta atela ‘kusha muchima hakwila nyidimu yayiwahi,’ Pawulu wahosheli nindi: “Yumiyi yayiwahi yakwashaña antu.” Makonu yumiyi ‘yayiwahi nawa yakwashaña’ mwituña dinenzali nakutwamba niwupwapoki, nawa eniKristu alala atela ‘kudiza kulemesha nyidimu yayiwahi,’ nikusoña nyikabu mumudimu waNzambi. (3:8, 14) Yililu yatama yejima yahishiliyi Pawulu ninshidi yatamisheleña yipompelu yamuKereta yatusoñamishaña makonu chineli ‘luwi lwaNzambi lwatufumbaña nawu tuleki kusekesha Nzambi, nikufwila yatama yampata yamunu mwishina, tushakami nyaka yinu nakuwundisha mumesu, nikuloña nikwakama Nzambi.’ Cheñi eniKristu atela ‘kunyakala kwila nyidimu yayiwahi yejima’ yakwovwahila nfulumendi, nikwikala nachinleji chachiwahi.—2:11, 12; 3:1.
9 Titusa 1:5-9 wawejelañahu hamazu ekala ha 1 Timotewu 3:2-7 hakushimuna yuma yakeñaña spiritu yajila mudi ankoñi. Ichi chinakukonkomwena ankoñi ‘kukakela kumazu atela kwitiya’ nikwikala ntañishi muchipompelu. Yumiyi yakeñekaña hakukwasha ejima kushika hakupama. Mumukanda wamusonekeleluwu Titusa anakonkomwenumu nankashi nsañu yakutañisha chiwahi. Pawulu wamukonkomweneni Titusa nindi ‘lejaku nsañu jatelela kuleja kwakoleshaña.’ Akulumpi awambanda niwena atela kwikala “akwakuleja akwawu yuma yayiwahi,” anduñu niwena atela ‘kuwahisha kuleja kwaNzambi, Chamwinu chawu, muyuma yejima.’ (Tit. 1:9; 2:1, 3, 10) Pawulu wamukonkomweneni Titusa hamu neyi nkoñi kwikala wakola nawa wakadi woma muntañishilu yindi nindi: “Lejaku yumiyi nakukonkomwena nakukonkolola nañovu yejima.” Kutalisha hadi antu abulileña kwovwahila, wahosheli nindi: “Yikonkololi nañovu hansañu oyu, kulonda akoli mukwitiya kwakukuhwelela.” Dichi, mukanda waPawulu wasonekeleluwu Titusa ‘wawaha kuleja nachu, nikutanyisha nachu, nikwolola nachu, nikufumba nachu mwaloña.’—Tit. 2:15; 1:13; 2 Tim. 3:16.
10 Mukanda wamusonekeleluwu Titusa watuleteshaña kuhameka luwi lwaNzambi nawa watukoleshaña kufuma kuyuma yatama yamukaayi hampinji ‘yitunakutalila kuchiñeja kwatiyishaña kuwaha, nichakamwekana lubanji lwakulema kwaNzambi muneni, Chamwinu chetu Yesu Kristu.’ Neyi ela mwenimu, antu atenawu kuloña mudi Kristu Yesu anekali “answana amwaya kuchiñeja wumi wahaya nyaka” muWanta waNzambi.—Tit. 2:13; 3:7.
[Tumazu twaheshina]
a McClintock niStrong’s Cyclopedia, 1981 reprint, Vol. II, ifu 564; The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1958, Vol. III, ifu 306.
b McClintock niStrong’s Cyclopedia, 1981 reprint, Vol. X, ifu 442.
c The Text of the New Testament, wasonekeliwu kudi Kurt niBarbara Aland, wabalumwinuwu kudi E. F. Rhodes, 1987, ifu 98.