“Dhi Mana Nyime gi Yalo Kendo Kik Iling’”

1-3. Ang’o momiyo jaote Paulo nodhi Korintho, to noyudo chandruoge mage?

HIGA mar 50 B.K. dhi ka rumo. Jaote Paulo ni Korintho, ma en taon ma omewo moting’o Jo-Grik, Jo-Rumi, kod Jo-Yahudi mang’eny.a Paulo ok obiro kae mondo ong’iew kata ous gimoro, kata ni mondo omany tich. Obiro Korintho mondo otim tich moro maber ahinya ma en chiwo neno e wi Pinyruodh Nyasaye. Kata kamano, Paulo nyaka yud kama onyalo dakie, en mana ni ong’ado ni ok odwa bedo ting’ mapek ne jomoko. Ok odwar ni ji opar ni onego gikonye nikech olando wach Nyasaye. Ang’o ma obiro timo?

² Paulo olony e tij twang’o hema. Twang’o hema ok en tich mayot, kata kamano, oikore tiyo gi lwetene mondo oyud kaka onyalo konyore. Be odhi yudo tich e taon modich ahinyano? Be odhi yudo kama ber ma onyalo dakie? Kata obedo ni en gi chandruoge mang’eny, wi Paulo pok owil gi tich maduong’ monego otim mar lando wach Nyasaye.

³ Paulo nodak Korintho kuom kinde kendo noyudo nyak mang’eny e tij lendo. Ang’o ma wanyalo puonjore e wi tije ma ne Paulo otimo ka en Korintho ma nyalo konyowa chiwo neno e okang’ mong’ith e wi Pinyruodh Nyasaye e alworawa?

“Ne Gin Jotwang’ Hema” (Tich Joote Joote 18:1-4)

4, 5. (a) Paulo nodak kanye ka nodhi Korintho, to notimo tich mane? (b) Nyalo bedo ni Paulo nopuonjore loso hema nade?

⁴ Kinde moro bang’ chopo Korintho, Paulo noromo gi joot moro ma jochiwo ma ne gin Jo-Yahudi, ma nyinggi Akula kod jaode Priskila, kata Priska. Akula gi Priskila nodar modhi Korintho bang’ ka jatend Jo-Rumi miluongo ni Klaudio nogolo chik ni “Jo-Yahudi duto owuog Rumi.” (Tich 18:1, 2) Akula gi Priskila norwako Paulo e odgi kendo e ohandgi. Ndiko wacho niya: “Nikech tijgi ne chalre, [Paulo] nodak e dalagi kendo notiyo kodgi nimar ne gin jotwang’ hema.” (Tich 18:3) Kinde duto ma ne Paulo lendo Korintho, ne odak e od Akula gi Priskila. Ka ne odak gi Akula gi Priskila, nyaka bed ni kindeno e ma nondikoe barupe moko ma bang’e ne oket e Muma.b

⁵ Ere kaka Paulo, jal ma ne otieg “e tiend Gamaliel,” ne nyalo ng’eyo twang’o hema? (Tich 22:3) Nenore ni Jo-Yahudi ma ne odak e kinde Jokristo mokwongo ne ok ne wich-kuot moro amora puonjo nyithindgi ohala kata tije mag lwedo, kata obedo ni samoro nyithindogo ne oyudo somo moko momedore. Nikech thurgi ne en Tarso ma Kilikia, ma ne en alwora ma ne ilosoe law miluongo ni cilicium ma ne itiyogo e loso hembe, nyalo bedo ni Paulo nopuonjore tijno ka ne pod en rawera. Ere kaka ne ilosoga hema? Nyaka bed ni tijno noriwo loso kata ng’ado law matek milosogo hema kendo twang’o lawno mondo obed hema. Tijno ne ok yot.

6, 7. (a) Paulo ne neno nade tij loso hema, to ang’o ma nyiso ni Akula gi Priskila be ne nigi paro kaka mar Paulo? (b) Ere kaka Jokristo ma kindegi luwo ranyisi mar Paulo, Akula, gi Priskila?

⁶ Paulo ne ok ne tij twang’o hema kaka tich maduong’ e ngimane. Notiyo mana tijno mondo oyud kaka okonyore, sama nolando wach maber “nono” ma onge chudo. (2 Kor. 11:7) Akula gi Priskila ne neno nade tijgi mar loso hema? Nikech ne gin Jokristo, onge kiawa ni ne gineno tijno mana kaka Paulo ne nene. Mano e momiyo ka ne Paulo odar Korintho e higa mar 52 B.K., Akula gi Priskila nodhi kode Efeso, kendo odgi e ma ne kanyakla tiyogo kaka kar lamo. (1 Kor. 16:19) Bang’e, ne giduogo Rumi, kae to ne gichak gidok Efeso. Joot ma jokindagi ne oketo weche mag Pinyruoth motelo e ngimagi kendo ne giikore konyo jomamoko gi chunygi duto, to mano e momiyo “kanyakla duto mag ji moa e ogendni mamoko” ne goyonegiga erokamano.​—Rumi 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Jokristo ma kindegi luwo ranyisi mar Paulo, Akula, kod Priskila. Jolendo ma jokinda tiyoga matek ‘mondo kik giket ting’ mapek’ ne jomoko. (1 The. 2:9) Jolendo mag Pinyruoth ma tiyo ne Nyasaye kuom thuologi duto, timoga tije moko mondo giyud kaka ginyalo konyore e tijgi mar lendo, kendo owinjore opwogi ahinya. Mana kaka Akula gi Priskila notimo, jotich Jehova mang’eny rwakoga jorit-alwora e utegi. Joma ‘rwakoga welo’ ong’eyo kaka timo kamano jiwogiga kendo tegogi.​—Rumi 12:13.

“Thoth Jo-Korintho . . . Nochako Rwako Yie” (Tich Joote 18:5-8)

8, 9. Paulo notimo ang’o ka ne Jo-Yahudi ma ne olendone ochako kwede, to bang’ mano nodhi lendo kanye?

⁸ Paro ma Paulo ne nigo e wi tij loso hema, ma en yo ma nonyalo yudogo kaka okonyore e tije mar lendo ne onenore ayanga ka ne Sila gi Timotheo ochopo gi mich mang’eny ka gia Makedonia. (2 Kor. 11:9) Mapiyo, Paulo “nochako bedo modich ahinya gi yalo wach Nyasaye [“nochiwore ni yalo kende,” The Bible in Luo, 1968].” (Tich 18:5) Kata kamano, Jo-Yahudi ma ne olendonegi nochako kwede. Ka ne gitamore rwako ote ma reso ngima ji ma ne olando, Paulo noteng’o lepe kendo nyiso Jo-Yahudi ma ne kwede niya: “Rembu mondo obed e wiu uwegi. An to aler. Chakre sani, abiro dhi ir jo ogendni mamoko.”​—Tich 18:6; Eze. 3:18, 19.

⁹ Koro Paulo ne dhi lendo kanye? Ng’at moro ma ne iluongo ni Tito Justo, ma nenore ni ne olokore ma odonjo e din mar Jo-Yahudi, kendo ma ode ne omakore gi sunagogi, ne orwako Paulo e dalane. Omiyo, Paulo nowuok e sunagogi mi odhi e od Justo. (Tich 18:7) Paulo pod nodhi nyime dak e od Akula gi Priskila ka ne en Korintho, kata kamano, kinde mang’eny ka ne olando wach maber, nodak e od Justo.

10. Ang’o ma nyiso ni Paulo ne ok oramo ni odhi lendo ne ogendni mamoko kende?

¹⁰ Ka ne Paulo owacho ni odhi lendo ne ogendni mamoko, be mano koro nyiso ni nowere chuth gi Jo-Yahudi kod joma ne olokore ma odonjo e din mar Jo-Yahudi, moriwo nyaka joma ne orwako wach? Ooyo, ok notimo kamano. Kuom ranyisi, “Krispo ma ne en jatelo ma tayo e sunagogi ne oyie kuom Ruoth kaachiel gi joode duto.” Nenore ni moko kuom joma ne nie sunagogi noriwore gi Krispo, nikech Muma wacho niya: “Thoth Jo-Korintho ma nowinjo wach nochako rwako yie mi ne obatisgi.” (Tich 18:8) Omiyo, kanyakla manyien mar Jokristo ma nochak Korintho, ne romoga e od Tito Justo. Ka po ni weche ma yudore e bug Tich Joote notimore kaluwore gi kaka Luka ne ochanogi, tiende ni kaka ne gitimore, mano nyiso ni Jo-Yahudi kata ogendni mamoko ne olokore ma obedo Jokristo bang’ ka Paulo noseteng’o lepe. Ka en kamano, gik ma notimorego nyiso maler ni jaoteno noikore timo lokruok kaluwore gi chal mopogore opogore.

11. Ere kaka Joneno mag Jehova luwo ranyisi mar Paulo sama gitemo konyo joma nie dinde ma luongore ni Jokristo?

¹¹ E pinje mang’eny, dinde ma luongore ni Jokristo onya ahinya kendo gin e ma gichiko gik ma jokanisegi timo. E pinje moko, jomisonari mag dinde ma luongore ni Jokristo oseloko ji mang’eny mondo obed jolupgi. Kinde mang’eny, joma luongore ni Jokristo omakore gi timbe mag oganda, mana kaka Jo-Yahudi ma ne ni Korintho e kinde Jokristo mokwongo notimo. Kata kamano, mana kaka Paulo, wan kaka Joneno mag Jehova watemoga ahinya mondo wakonygi, mondo gimed winjo tiend Ndiko e yo maler. Chunywa ok nyosrega sama gikwedowa kata sama jotendgi sandowa. Nitie joma ‘tiyo ne Nyasaye gi kinda to ok kaluwore gi ng’eyo malong’o.’ E kindgi kanyo, nyalo bedo ni nitie joma muol ma onego wamany kendo wayud.​—Rumi 10:2.

“An gi Ji Mang’eny e Dalani” (Tich Joote 18:9-17)

12. En singo mane ma ne Paulo oyudo e fweny?

¹² Ka dipo ni Paulo ne nigi kiawa ka be nonego odhi nyime lendo e taon mar Korintho, kiawano norumo e otieno ma ne Ruoth Yesu ofwenyorene monyise niya: “Kik iluor, to dhi mana nyime gi yalo kendo kik iling’, nimar an kodi kendo onge ng’at ma biro monji mondo ohinyi; nikech an gi ji mang’eny e dalani.” (Tich 18:9, 10) Fwenyno nojiwo Paulo ahinya! Ruoth owuon e ma nosingo ne Paulo ni nodhi rite mondo gimoro amora kik hinye kendo ni ne nitie ji mang’eny ma chunygi ni kare e taondno. Paulo notimo ang’o bang’ yudo fwenyno? Ndiko wacho niya: “Nobedo kanyo kuom higa gi dweche auchiel kopuonjo wach Nyasaye e diergi.”​—Tich 18:11.

13. Dibed ni Paulo ne paro ang’o sama ne osudo machiegni gi kom-bura, to ang’o ma nomiyo obedo gadier ni mano ne ok dhi timorene?

¹³ Bang’ bedo Korintho kuom higa achiel, Paulo noyudo weche mamoko ma ne nyiso ni Ruoth ni kode. Ndiko wacho kama: “Jo-Yahudi noriwore e monjo Paulo kendo ne gitere e kom-bura,” miluongo ni beʹma. (Tich 18:12) Beʹma ma jomoko wacho ni en ndiri ma nobuk gi rangi ma rambulu kod rachar kendo ma ne odus gi gik moko, nyalo bedo ni ne ni machiegni gi chiro ma ne ni Korintho. Laru ma ne nie nyim beʹma ne duong’ moromo ma ji mang’eny ne nyalo betie. Gik machon mokuny nyiso ni samoro kom-bura ne chiegni gi sunagogi, to ka en kamano, mano nyiso ni ne en machiegni gi od Justo. Sama Paulo sudo machiegni gi beʹma, nyaka bed ni noparo kaka nogo Stefano gi kite. Seche moko iwachoga ni Stefano e Jakristo ma ne okwong neg nikech yie mare. Paulo, ma kindeno nong’ere kaka Saulo, noyie gi “nekne.” (Tich 8:1) Be ne idhi neg Paulo kaka noneg Stefano? Ooyo, nikech nosingne kama: “Onge ng’at ma biro monji mondo ohinyi.”​—Tich 18:10.

14, 15. (a) Jo-Yahudi ne odonjo ne Paulo gi ketho mane, to ang’o momiyo Galio nowito oko kesno? (b) Ang’o ma ne otimore ne Sosthene, to samoro mano ne okonye nade?

¹⁴ Ang’o ma notimore ka ne Paulo ochopo e nyim kom-bura? Jang’ad bura ma ne obet e komno ne en jatelo mar Akaya miluongo ni Galio, ma ne en owadgi Seneca maduong’. Seneca ne olony gi puonj mag Jo-Rumi. Jo-Yahudi ne odonjo ne Paulo ka giwacho niya: “Ng’atni semo ji mondo gilam Nyasaye e yo mopogore gi chik.” (Tich 18:13) Jo-Yahudi ne wacho ni Paulo ne loko ji mondo odonj e din mar Jokristo e yo ma chik ok opwodho. Kata kamano, Galio noyudo ni onge gimoro “ma ok kare” ma Paulo notimo kendo ni ne oonge “ketho moro maduong’.” (Tich 18:14) Galio ne ok dwar donjoree e ywaruok mag Jo-Yahudi. Galio nowito kesno oko, kata ka Paulo ne pok owuoyo! Joma ne odonjo ne Paulo igi ne owang’ matek. Ne giolo mirimbgi kuom Sosthene, ma nenore ni nokawo kar Krispo kaka jatend sunagogi. Ne gimako Sosthene “mi gichako goye e nyim kom-bura.”​—Tich 18:17.

¹⁵ Ang’o momiyo Galio ne ok ogeng’o ogandano mondo kik gigo Sosthene? Samoro Galio ne paro ni Sosthene e ma ne osiayo oganda ma nomonjo Paulo, omiyo sama ne igoye, Galio ne neno ni noyudo mana kum mowinjore kode. Bed ni ne en kamano kata ooyo, gima ne otimoreno nokelo ber moko. Higni moko bang’e, e barua mokwongo ma ne Paulo ondiko ne kanyakla ma Korintho, noluongo Sosthene moro ni owadgi. (1 Kor. 1:1, 2) Be dibed ni mano e Sosthene ma ne ji ogoyo Korintho? Ka en kamano, to mano nyiso ni gima notimoreno nokonyo Sosthene mi obedo Jakristo.

16. Weche Ruoth ma wacho ni, “Dhi mana nyime gi yalo kendo kik iling’, nimar an kodi,” miyo waneno nade tij lendo?

¹⁶ Par ni bang’ ka Jo-Yahudi ne osekwedo Paulo, Ruoth Yesu nojiwe ka nyise niya: “Kik iluor, to dhi mana nyime gi yalo kendo kik iling’, nimar an kodi.” (Tich 18:9, 10) Kik wiwa wil gi wechego, to ahinya ahinya sama ji kwedo wach ma walando. Bende, wiyi kik wil ngang’ ni Jehova somo chuny ji kendo oywayo joma chunygi ni kare ire. (1 Sa. 16:7; Joh. 6:44) Mano doko wach ma jiwowa mondo wadhi nyime bedo modich e tij lendo! Higa ka higa itisoga ji alufe mang’eny, to mano nyiso ni itiso ji miche mang’eny pile ka pile. Yesu singo ne joma luwo chik ma wacho ni “ulok ji obed jopuonjrena,” kowacho kama: “An kodu kinde duto nyaka e giko mar ndalo.”​—Mat. 28:19, 20.

“Ka Jehova Oyie” (Tich Joote 18:18-22)

17, 18. Nyalo bedo ni Paulo ne paro ang’o sama ne en e yo kodhi Efeso?

¹⁷ Ok wang’eyo ka paro ma Galio ne nigo kuom joma ne odonjo ne Paulo e ma nomiyo kanyakla manyien mar Jokristo ma ne ni Korintho obedo gi kuwe kuom kinde. Kata kamano, Paulo nobedo kuno “kuom kinde momedore” ka pok ogoyo oriti ne owete ma ne ni Korintho. E higa mar 52 B.K., Paulo noidho meli kowuok e dho wath ma Kenkrea kochomo Siria, ma ne en kilomita 11 yo wuok chieng’ mar Korintho. Kata kamano, ka ne Paulo pok owuok Kenkrea, “noselielo wiye . . . , nikech noyudo osetimo singruok.”c (Tich 18:18) Bang’e, ne okawo Akula gi Priskila mi ging’ado Nam Aegea nyaka Efeso ma ne ni Asia Minor.

¹⁸ Sama ne Paulo wuok Kenkrea, samoro noparo kaka ngimane ne chal ka ne en Korintho. Ne en gi gik mabeyo mang’eny ma ne onyalo paro ma ne miye mor ahinya. Dweche 18 ma ne olendogo kuno nokelo nyak mabeyo. Nochak kanyakla mokwongo Korintho, kendo jokanyaklano ne romo e od Justo. Justo, Krispo kod joode, kaachiel gi ji mamoko mang’eny ne orwako adiera. Paulo nohero ahinya joma nyien ma ne orwako yie, nikech ne okonyogi mi gibedo Jokristo. Bang’e, nowacho ni jogo e ma ne chalo kaka barupe mag pwoch ma ne ondik e chunye. Wan be wabedoga gi winjruok maber gi joma wakonyo mi orwako lamo madier. Mano kaka wamor neno ‘barupe ma ipwoyowago’ kaka mago!​—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Paulo notimo ang’o ka ne ochopo Efeso, to ang’o ma wapuonjore kuome e wi yo ma ne ochopogo chenro mag tiyo ne Nyasaye?

¹⁹ Ka ne Paulo ochopo Efeso, nodonjo e tich achiel kachiel. “Nodonjo e sunagogi kendo nochako twak gi Jo-Yahudi.” (Tich 18:19) Paulo ok nobudho Efeso. Kata obedo ni ne gikwaye mondo odhi nyime bedo Efeso, “ne ok oyie.” Sama ne ogone Jo-Efeso oriti, nonyisogi niya: “Abiro duogo iru kendo ka Jehova oyie.” (Tich 18:20, 21) Onge kiawa ni Paulo nong’eyo ni tij lendo ne pod dwarore Efeso. Nochano dok Efeso, kata kamano, noweyo weche duto e lwet Jehova. Donge mano ranyisi maber ahinya monego waluw? Onego waket gik ma wachano timo e tij Nyasaye obed mokwongo e ngimawa. Kata kamano, nyaka wagen kuom Jehova kinde duto kendo timo gik moko kaluwore gi dwache.​—Jak. 4:15.

²⁰ Paulo noweyo Akula gi Priskila Efeso, mi oidho meli nyaka Kaisaria. Samoro “nodhi” nyaka Jerusalem mondo omos kanyakla ma ne ni kuno. (Weche mag timo nonro e Tich 18:22 nwtsty-E.) Kae to Paulo nodhi e ode ma ne ni Antiokia ma Siria. Notieko maber wuodhe mar ariyo mar misonari. Ang’o ma koro norite e wuodhe mogik mar misonari?