Buk Miluongo ni Peshitta ma Nondik e Dho Suria Konyowa Ng’eyo Kaka Loko Machon mag Muma ne Chalo
E higa mar 1892, nyimine ma rude miluongo ni Agnes Smith Lewis kod Margaret Dunlop Gibson nomako wuoth mar ndalo ochiko gi ngamia ka gikalo e thim mondo gichop kama iluongo ni St. Catherine’s Monastery, ma ne en kamoro ma noyang ne joma ne owalore ne Nyasaye mondo odagie, ma ne nitie e tie Got Sinai. Ang’o ma ne nyalo miyo nyiminego ma hikgi ne hawo 50 odhi e wuoth ma kamano e kinde ma wuotho e thim ne ok yot? Dwoko mar penjono biro tego yie mari e wi adiera mag weche manie Muma.
Agnes Smith Lewis kod kama iluongo ni St. Catherine’s Monastery
KA NE Yesu chiegni dok e polo, nochiko jopuonjrene mondo gibed jonenone “e Jerusalem, gi Judea duto, gi Samaria, kendo nyaka tung’ piny.” (Tich Joote 1:8) Jopuonjrego ne olando wachno gi kinda kod chir. Kata kamano, tijgi mar lando wach Nyasaye nomiyo giyudo akwede mager ahinya e dala mar Jerusalem, kendo Stefano noneg nikech tijno. Ng’eny jopuonjre Yesu noringo modhi e taon mar Antiokia man Suria, ma ne en achiel kuom taonde madongo e kinde Loch mar Rumi, ma en kilomita 550 kiwuok Jerusalem.—Tich Joote 11:19.
Jopuonjrego nodhi nyime gi lando “Wach Maber” e wi Yesu ne joma nodak Antiokia, kendo ji mang’eny ma ok Jo-Yahudi nobedo Jokristo. (Tich Joote 11:20, 21) Kata obedo ni dho Grik ema ne itiyogo ahinya e taon mar Antiokia, alworane ji ne tiyo ahinya gi dho Suria.
LOKO WACH MABER E DHO SURIA
E higni mag 100 kama bang’ Yesu, ne dwarore ahinya ni olok wach maber e dho Suria nikech kwan mar Jokristo ma wacho dho Suria ne medore ahinya. Omiyo, nenore ni Ndiko moko mag Dho-Grik mag Jokristo nokwong lok e dho Suria, to ok dho Latin.
Chiegni e higa mar 170 E Ndalowa, jandiko moro ma Ja-Suria miluongo ni Tatian, ma nodak chiegni higni mag 120 nyaka 173 E Ndalowa, noriwo buge ang’wen mag Injili e buk achiel molokogi e dho Grik kata e dho Suria, bugno iluongo gi dho Grik ni Diatessaron ma tiende en “mowuok e buge ang’wen [mag Injili].” Bang’e, jal moro ma Ja-Suria miluongo ni Ephraem, ma nodak chiegni higni mag 310 nyaka 373 E Ndalowa, nondiko weche moko e wi Diatessaron, kowacho ni mano e loko ma Jokristo ma Jo-Suria ne tiyogo ahinya.
Ber nono buk mar Diatessaron. Nikech ang’o? Chiegni higni 200 mosekalo, josomo moko ma nono Muma ne wacho ni buge mag Injili ne ondik e kind higni mag 130 nyaka 170 E Ndalowa, omiyo bugego ne ok oting’o weche madier e wi ngima Yesu. Kata kamano, buk machon mar Diatessaron ma ne ofwenyno nyiso maler ni buge mag Injili moting’o Mathayo, Mariko, Luka, kod Johana noyudo itiyogo e kar higni mag 150 E Ndalowa. Kuom mano, nyaka bed ni bugego ne ondik motelo ne hignigo. E wi mano, nikech Tatian ne otiyo ahinya gi buge ang’wen mag Injili kinde ma ne oloso Diatessaron, mano nyiso maler ni buge mamoko mag injili moting’o sigendni mochuogi ne ok kwan kaka buge migeno kendo madier.
Muma mar Peshitta e dho Suria, moting’o buge abich mokwongo mag Muma, ma nondik e higa 464 E Ndalowa, en ie loko mar ariyo mar Muma machonie moloyo
E chak higni mag 400, ji ne tiyo ahinya gi Muma molok e dho Suria e masawa mar Mesopotamia. Nyalo bedo ni lokono ne otim e kind higni mag 100 nyaka 300 E Ndalowa, lokono oting’o chiegni buge duto mag Muma mak mana buge mag Petro Mokwongo, Johana mar Ariyo kod mar Adek, Juda, kod Fweny. Lokono iluongo ni Peshitta, tiende ni loko “Mayot” kata “Mawinjore.” Peshitta en achiel kuom loko machon makonyo ahinya ng’eyo kaka chon ne itimo loko mag weche manie Muma.
Wach machielo en ni achiel kuom kitepe mag Peshitta nigi tarik ma ochung’ne higa mar 459/460 E Ndalowa, mano e bug Muma machonie mogik ma nigi tarik e iye. Chiegni higa mar 508 E Ndalowa, ne olos loko manyien mar bug Peshitta moriwo nyaka buge abich mag Muma ma ne onge e iyeka. Bang’e ne olok nyinge ni Philoxenian Version.
OYUD BUGE MAMOKO MAG DHO SURIA
Chop higni 200 mosekalo, chiegni ni Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo ma ne yudore e dho Grik, ne gin ma ne ondik chakre higni mag 400 E Ndalowa kata bang’e. Mano e momiyo, josomo ma nono Muma ne ohero nono loko machon ahinya kaka loko mar dho Latin miluongo ni Vulgate kod mar dho Suria miluongo ni Peshitta. Kindeno ji ne paro ni loko mar Peshitta ne en Muma ma ne olok koa e loko moro machon mar dho Suria. Kata kamano, ne pok ofweny loko ma kamano. Nikech Muma mar dho Suria mokwongo ne olok e higni mag 100 E Ndalowa, lokono nyalo konyowa ng’eyo kaka weche mag loko machon mag Muma ne chalo, kendo mago nyalo konyo ahinya josomo ma nono Muma! Be adier ne nitie loko moro machon mar dho Suria? Be onyalo yudore?
Bug miluongo ni Sinaitic Syriac. Weche ma miri miri manie bath bugno gin moko kuom weche mag Injili ma ne oruch
Ee, ne nitie! Noyud loko ariyo migeno mag dho Suria. Mokwongo en moro ma ne ondik higni mag 400 E Ndalowa. Noyude e kind buge mamoko mag dho Suria ma nogol kamoro ma noyang ne joma ne owalore ne Nyasaye e thim mar Nitrian Desert e piny Misri e higa mar 1842, ma okan-gi kama ikanoe gik machon e piny Britain. Iluongo lokono ni Curetonian Syriac, nying moa kuom William Cureton, ma ne en jalup jarit marito kar kano buge machon-go. Buk makendeno oting’o buge ang’wen mag Injili ma ochan kochakore gi Mathayo, Mariko, Johana, kae to Luka.
Loko mar ariyo ma nitiere kata sani en miluongo ni Sinaitic Syriac. Sigand nyimine ariyo ma rude ma ne owuo kuomgi motelo, otudore gi wach fwenyo loko mar ariyoni. Kata obedo ni Agnes ne onge digri mar univasiti, nopuonjore dhok aboro ma achiel kuomgi ne en dho Suria. E higa mar 1892, Agnes nofwenyo gimoro miwuoro ahinya ka ne odhi St. Catherine’s Monastery e piny Misri.
Noyudo buk moro machon mar dho Suria e i kabat kama otimo mudho. Agnes nowacho kama, “bugno ne olil ahinya ma ne ok inyal gombo ng’iye nyadiriyo, kendo kalatesene ne omakore nikech ne osebudho aming’a kapok ng’ato oele” kuom higni mogwaro. Ne en buk ma weche ma ne ondik kuome mokwongo noruch ma ondikie weche moko manyien e dho Suria ma wuoyo kuom jotakatifu ma mon. Kata kamano, Agnes noneno moko kuom weche ma ne oruchgo kod weche ma wacho ni “mag Mathayo,” “mag Mariko,” kata “mag Luka” kondik e ite mag bugno. Buk ma noting’o e lweteno ne nigi chiegni buge ang’wen duto mag Injili e dho Suria! Josomo ma nono Muma oyie ni bugno ne ondik e giko higni mag 300 E Ndalowa.
Bug Sinaitic Syriac en achiel kuom buge machon mag Muma moseyud ma konyo ahinya, kaachiel gi buge mamoko machon mag dho Grik kaka Codex Sinaiticus kod Codex Vaticanus. Sani koro ji oyie ni buge machon mag Curetonian Syriac kod Sinaitic Syriac moting’o Injili e dho Suria, ma nolok e higni mag 100 ka rumo kata chak higni mag 200 E Ndalowa, gin buge ma pod yudore nyaka sani.
“WACH NYASACHWA NOSIKI NYAKA CHIENG’”
Be buge machon-go nyalo konyo jopuonjore Muma e ndalowagi? Ee, ginyalo! Kaw ane ranyisi mar weche maluwo bug Injili mar Mariko 16:8 mayudore e Mumbe mamoko. Wechego yudore e bug dho Grik miluongo ni Codex Alexandrinus mar higni mag 400 E Ndalowa, e bug Latin miluongo ni Vulgate, kod kuonde mamoko. Kata kamano, buge ariyo machon mag dho Grik, Codex Sinaiticus kod Codex Vaticanus, ma nondik e higni mag 300 E Ndalowa, rumo gi Mariko 16:8. Buk mar Sinaitic Syriac bende onge gi wechego, manyiso ayanga ni wechego ne omed kendo ne gionge e Injili mar Mariko.
Ne ane ranyisi machielo. Higni 200 mokalo, chiegni ni Mumbe duto ne nigi weche momedi maok adier moting’o puonj mar Didek, mayudore e 1 Johana 5:7. Kata kamano, buge machon mag dho Grik ne onge wechego. Kata mana buk mar Peshitta ne onge gi weche momed e 1 Johana 5:7, to mano nyiso ni weche momedgo gin weche monjawo adiera manie Muma.
Jehova Nyasaye oserito Muma gadier, mana kaka nosesingo. Muma singonwa kama: “Lum otuwo, maua oner, to wach Nyasachwa nosiki nyaka chieng’.” (Isaiah 40:8; 1 Petro 1:25) Loko miluongo ni Peshitta konyo kama duong’ ahinya e tij loko ote mar Muma ne ji duto.