Nitie Weche ma Sayans Ok Nyal Fwenyonwa

Kuom higni matin mosekalo, osego buge mathoth ma oting’o paro mag joma ok oyie kuom Nyasaye. Bugego osemako pach ji mang’eny ahinya kendo osekelo ywaruok mang’eny e kind joma oyie kodgi kod ma ok oyie kodgi. Wachno nomiyo jasayans moro miluongo ni David Eagleman ondiko kama: “Nitie joma sani paro ni josayans ong’eyo gik moko duto.” Kae to nomedo wacho kama: “Kata kamano, josayans mabeyo gin joma oikore rwako pach jomoko, kendo tijgi oriwo fwenyo gik manyien.”

Kuom higni mang’eny, josayans molony osefwenyo gik miwuoro mosebedo ka chando ji e wi pinywani kod kor lwasi. Kata kamano, moko kuomgi osemedo mana ketho weche sama gitimo nonro ma kamago. Isaac Newton ne en achiel kuom josayans ma nong’ere ahinya. Ne onyisowa kaka teko ma ywayo gik moko konyo mondo sulwe, piny, kod gik mamoko e kor lwasi kik tuomre kata lal. Ne ofwenyo yor goyo kwano miluongo ni calculus, ma sani itiyogo ahinya e loso kompyuta, e timo nonro e kor lwasi, kod e weche mag nyuklia. Kata kamano, Newton bende notemo tiyo gi yore mag juok kotemo nyiso ni inyalo lok chuma mondo obed dhahabu.

Higni 1,500 ka ndalo Newton podi, Ja-Grik moro molony e weche mag sulwe, ma ne iluongo ni Ptolemy ne onono kor polo gi wengene lilo. Ne oneno ka piny kaachiel gi mamoko lworo chieng’ gotieno, kendo nolony e loso map. Kata kamano, noyie ni piny e ma nie dier gik moko duto. Jasayans miluongo ni Carl Sagan ne ondiko e wi Ptolemy kowacho kama: “Kuom higni 1,500, ji noluwo yieneno, ni pinywani e ma ni e dier chuech duto, to mano paronwa ni kata ka ng’ato riek manade podi onyalo miyo ji oluw puonj moro ma ok kare.”

Weche ma kamago bende e ma yudo josayans ma kindegi. Be chieng’ moro gibiro yudo dwoko mag penjo duto ma ji nigo e wi kor lwasi? En adier ni josayans osetimo dongruok mathoth, kendo mano osekelonwa ber mang’eny, kata kamano ber mondo wang’e ni ok ginyal fwenyonwa weche duto. Jasayans moro miluongo ni Paul Davies nowacho niya: “Ok wanyal ng’eyo weche duto ma lero gik ma timore e pinywani kod kor lwasi.” Wechego jiwo adierani: Dhano ok nyal ng’eyo chuth gik ma timore e pinywani kod kor lwasi. Omiyo, sama wawinjo ka jomoko oramo ni sayans nyalo lero gimoro amora ma timore, ber bedo motang’ mondo kik wayie kata luwo weche duto ma josayans wacho.

Muma wacho kama e wi gik miwuoro e kor lwasi: ‘Neuru, magi nyiso matin tin yorene kaka obet; weche mwawinjo kuome chal gi weche mokuodh mos mos!’ (Ayub 26:14) Podi nitie weche mang’eny ahinya ma dhano ok nyalo fwenyo kata winjo tiendgi. Kuom adier, weche ma jaote Paulo nondiko higni 2,000 mosekalo pod gin adier, nondiko kama: “Yaye, mano kaka gueth mag Nyasaye ogundho, gi riekone, kendo ng’eyone tut miwuoro! To mano kaka buchene mong’ado fwenyo tek, kendo yorene tek nono chuth!”—Jo-Rumi 11:33.