Ang’o ma Wanyalo Puonjore Kuom Chuech?
“Kuyie, nonuru le, to gibiro puonjou; kata winy me kor polo, to gibiro nyisou. Ng’iuru gik manie piny, to gibiro puonjou; kata rech manie nam to gibiro nyisou.”—AYUB 12:7, 8.
MACHIEGNINI, josayans kod joinjinia osepuonjore gik mathoth kuom gik ma nochue moriwo gik ma twi e lowo kod le. Gisebedo ka ginono kendo kopo gik mopogore opogore ma nochue mondo gilosgo masinde manyien kata bero ma gin-go. Nono kendo kopo gik moko e yo ma kamano iluongo ni biomimetics. Sama inono ranyisi mag moko kuom chuech ma luwogi, penjri ane kama: ‘En ng’ano monego oyud pak kuom chuech ma ji osekopogo?’
Gima Inyalo Puonjori Kuom Thuok Rech Miluongo ni Whale
En ang’o ma jolos ndege nyalo puonjore kuom rech miluongo ni humpback whale? Ginyalo puonjore gik mang’eny. Humpback maduong’ nyalo romo kilo 30,000, ma romre gi pek mar lori mopang mopong’. Dende ojing’ kendo en gi thuok ma chalo kaka buombene. Bor rechni en mita 12 kama, kendo onyalo ringo matek ahinya e pi. Kuom ranyisi, sama rechno dwa chiemo, onyalo lworore matek e wi chiemo ma odwa chamono bed ni gin crustaceans kata rech moko matindo, kendo golo buoyo mang’eny. Buoyogo chokoga rech matindo tindogo e wi pi kae to rechno chamogi.
Gima nomako dho jotim nonro en kaka rech ma dende ojing’no nyalo lworore kama tin kendo mapiyo ahinya. Ne gifwenyo ni thuoke mag rechno ma chalo kaka buombene e ma miyo onyalo lworore kamano. Giko thuokenego ok oyuore mayom kaka bad ndege, kendo gin gi gik matindo tindo miluongo ni tubercles ma chalo bamps.
Sama rechno mol e pi, tubercles konye ting’ore malo ma pi ok ogeng’e. Ere kaka mano nyalore? Gaset moro mar Natural History lero ni tubercles konye mondo omwom pi sama olworore kata sama ochikore malo ka oriere tir. Ka po ni thuokenego di ne oyuore, rechno di ne ok onyalo lworore e pi mapiyo kamano, kata chikore malo ka ochung’ tir e wi pi.
En ang’o ma oselosi minyalo pim gi thuoke rechno? Ka po ni inyalo los bede ndege e yo machal kamano, mano nyalo konyo ahinya ndege mondo ofu mayot ma yamo ok ochape. Bede ndege machal kamano nyalo geng’o masira kendo rite bende yot. Jatim nonro moro miluongo ni John Long wacho ni machiegnini “wabiro neno ka ndeke mang’eny nigi bede molos kaka thuok mag rechno.”
Kopo Buomb Winyo Moro Miluongo ni Seagull
En adier ni bede ndege ilosoga kikopo buombe winy mopogore opogore. Kata kamano, jo injinia mang’eny osetimo dongruok e yo ma gikopogo buombe winy. Gaset mar New Scientist wacho ni jotim nonro e “University of Florida oseloso masin moro miluongo ni drone minyalo chik gi rimot ma nyalo diedo e kor yamo, fuyo matek kodhi piny kata kodhi malo mana kaka winj seagull nyalo timo.”
Seagull nigi nyalo mar fuyo kamano sama gimbeko buombegi. Gasedno nomedo wacho ni “drone ma lachne romo inj 24 olos e yo ma chumbe mag bedene inyalo mbek kamano.” Bedego miyo masindno nyalo fuyo e kind ute moger ma boyo. Migawo mar U.S. Air Force gombo loso masin machal kamano ma nyalo konyogi manyo chemical kata gige lweny ma nyalo hinyo dhano e taonde madongo.
Loso Gik Moko Kikopo Tiende Olele
Nitie gik mathoth ma ji nyalo puonjore ka ginono le mamoko bende. Kuom ranyisi, olele nigi nyalo mar lak e kor ot moidh modhi e wi ceiling kendo moko kanyo ka wiye ochomo piny. Nyalo ma olele nigono nong’ere kata e kinde ma ne indiko Muma. (Ngeche 30:28) En ang’o ma konyega moko e yo ma kamano?
Olele nigi nyalo mar wuotho kuonde ma poth kaka e wi kio, nikech en gi gik moko moumo tiendene ma chalo gi yier. Lith tiendege onge gi gam, kar mano gin gi teko moro makende. Teko manie tiendenego kod ma ni kama onyono riwore kendo miyo omoko nikech teko moro miluongo ni van der Waals. Kinde mang’eny, teko mag gravity oloyoga teko ma kamago, kendo mano e momiyo dhano ok nyal idho kor ot mana kuom mako kor ot gi lwete kaka olele jatimo. Gik ma chalo gi yier manie tiend olelego nyalo miyo onyon kama lach. Sama gigo oriwore, mano konyega moko motegno e kor ot.
Nonrono nyalo konyowa nade? Inyalo kop yo molosgo tiende olele mondo olosgo gimoro moro minyalo tigo kar Velcro.a Gaset moro miluongo ni The Economist nowuoyo kuom jatim nonro moro ma nowacho ni gik “molos kikopo tiende olele inyalo tigo mondo okony e weche mag thieth to ahinya-ahinya kama ok dwa tiye gi gam mar thieth.”
Ng’ano Mowinjore Oyud Pak?
Sani National Aeronautics and Space Administration loso robot moro ma nigi tielo mang’eny ma nyalo wuotho kaka thomoni, kendo injinia man Finland oseloso tinga moro ma nigi tielo auchiel ma nyalo idho kuonde moting’ore malo mana kaka kute modak e lowo nyalo timo. Jotim nonro oseloso lewni moko ma nyalo yawore to lorore ka gikopo yo ma yiend pinecone yaworego kendo lororego. Jolos mtokni osechako loso mtoka moro ka gikopo rech moro miluongo ni boxfish. Jotim nonro moko to kopo kaka olos od kamnie moro miluongo ni abalone mondo gilos law moro motegno kendo mayot ma ng’ato nyalo rwako.
Nitie gik mang’eny ma dhano oseloso ka gikopo gik mochue, kendo jotim nonro oseloso program moro moting’o gik ma nochue ma ginyalo kopo sama giloso gik mopogore opogore. Josayans timoga nonro ka gitiyo gi programni, kendo gaset moro miliongo ni The Economist wacho ni “gijatiyoga kode mondo gilogo pek ma giromogago sama gikopo gimoro.” Gik ma gikopo kuom chuech ma giketo e programno iluongo ni “biological patents.” Kambi kata ng’at mokwongo loso gimoro kata mokwongo bedo gi paro e wi kaka inyalo los gimoro iluongoga ni “patent holder.” Obedoga patent holder bang’ kosemiye laisens mar gima olosono. Gaset mar The Economist wuoyo e wi programno kolero kama: “Sama jotim nonro luongo program ma gitiyogo e kopo gik mokono ni ‘biological patents,’ gima gitemo jiwo en ni gima konyogi fwenyo paro kata gik manyien ma giloso ok a kuomgi giwegi, to gia kuom chuech.”
En ng’ano ma noloso chuech e yo mariek kamano? Jotim nonro mang’eny wacho ni rieko ma waneno kuom chuech mopogore opogore nosieko asieka kende. Jotim nonro mamoko to nigi paro mopogore. Jasayans moro miluongo ni Michael Behe nondiko kama e gaset moro mar The New York Times ma higa 2005: “Yo molosgo gik mopogore opogore ma waneno e piny gi polo miyo wabedo gadieri moro ma ok wanyal tamore: Ka di po ni le moro ywak kendo wuotho kaka atudo, mano nyiso ni leno ne en atudo chakre chon nikech onge gima nyiso ni chon ne en le machielo ma koro olokore obedo atudo.” Behe nong’ado paro mane mogik? Owacho kama: “Yo ma nolosgo gik moko mochanore kamano, ok en gima onego wafwa afwaya.”
En adier ni injinia ma nofwenyo kaka inyalo los bad ndege ma tiyo e yo maber onego oyud pak kuom tich maber ma notimono. Bende, ng’ama notimo nonro mofwenyo kaka inyalo los gimoro kaka bandej minyalo tigo e yore mopogore opogore, kata ma nofwenyo kaka inyalo los law mayom kendo ma rwako yot, kata ma nofwenyo kaka inyalo los mtoka maberie moloyo, onego oyud pak kuom tich maber ma notimono. Kendo en adier ni ka ng’ato oloso gimoro ka okopo gima nyawadgi nosegaloso, to ok omiyo nyawadgino pak, inyalo kwane kaka ng’ama oketho chik.
Be en gima owinjore mondo jotim nonro kendo joma olony e kopo chuech ka gilosogo gik mamoko owach ni chuech ma gikopogo gin gik ma nosieko kendgi? Ka di po ni gik miloso kikopo kuom gik mamoko e ma nyaka los gi joma olony, to nade ng’ama noloso gik ma dhano osebedo ka kopogo? Donge mano nyiso ni ng’at ma noloso gik mikopogo nigi lony moloyo? Kuom adier, ng’ano monego oyud pak, ng’ama nohango loso gimoro koso japuonjre ma loso gimoro kokopo gima noselosi?
Paro Mowinjore Monego Wabedgo
Ji mathoth mosetimo nonro kendo oseneno rieko ma chuech nyiso oseyie gi weche moko ma jandik zaburi nowacho ni: “A Jehova, to mano kaka gik michueyo ng’eny miwuoro! Ne ichueyogi gi rieko miwuoro. Piny opong’ gi gik michueyo.” (Zaburi 104:24) Jandik Muma moro miluongo ni Paulo bende ne nigi paro ma kamano. Nondiko kama: “Nimar [kit Nyasaye] ma en-go ma dhano ok nyal neno, tiende ni, tekone mochwere kod duong’ ma en-go kaka Nyasaye, osebedo ka nyisore maler chakre chuech piny ka dhi nyime, nimar ginenore e gik ma nochueyo.”—Jo-Rumi 1:19, 20.
Kata kamano, nitie joma omiyo Muma luor kendo moyie kuom Nyasaye ma nyalo wacho ni samoro Nyasaye nomiyo gik moko osieko asieka kendgi. Ang’o ma Muma puonjo e wi wachno?
[Weche moler piny]
a Velcro en gimoro man gi gik moko ariyo ma koriw to nyalo moko kuom nyawadgi matek kendo nolose kikopo yien moro matin ma chal gi onyiego.
[Blab]
En ng’ano ma nochueyo gik moko e yo mariek?
[Blab]
En ng’ano ma nokwongo obedo gi paro mar chueyo gik moko (pantent holder)?
[Sanduku/Picha]
Ka di po ni gik miloso kikopo kuom gik mamoko e ma nyaka los gi joma olony, to nade ng’ama noloso gik ma dhano osebedo ka kopogo?
Bad ndegeni olos kikopo winyo moro miluongo ni “seagull”
Tiende olele ok bedga mochido, kama onyono be ok dong’-ga kochido, kendo onyalo liero kamoro amora mak mana e plastik moro molos gi “Teflon.” Onyalo mol kendo choro tiendege ma ok otiyo gi teko mang’eny. Jotim nonro loso gik moko ka gikopo kaka olos tiende olele.
Mtokani olos kikopo rech moro miluongo ni “boxfish”
[Credit Lines]
Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA
[Sanduku/Picha]
JOWUOTH MA TIYO GI RIEKO MA NOKET KUOMGI
Chuech mang’eny tiyoga gi ‘rieko’ ma ne oket kuomgi sama giwuotho koni gi koni e piny. (Ngeche 30:24, 25) Ne ane ranyisi ariyo ma luwogi.
◼ Ochunglo Ng’eyoga Nade Yorgi? Ere kaka ochunglo modhi manyo chiemo ng’eyoga yo ma dwokogi e burgi? Jotim nonro ma wuok e piny United Kingdom, nofwenyo ni mopogore gi tik ma ochunglo weyoga kama gikaloe, nitie ochunglo moko ma weyoga alama kuonde ma giwuothoe mondo okonygi sama gidok e burgi. Kuom ranyisi, gaset mar New Scientist nowacho ni ochunglo moko miluongo ni farao “weyoga lainde ma rieny kuonde ma gikaloe, kendo bor laindego nyalo bedo digri 50 kata 60.” Ang’o momiyo wachno en wach makende? En wach makende nikech kata sama ochunglo moro dok e burgi kae to olal e kor yo, pod kodhi koracham kata korachwich obiro mana chopo e burgi.” Gasedno nodhi nyime lero ni: “Alamago konyoga ochunglo mondo kik gilal, kendo kik giti gi teko mang’eny sama gimanyo yo ma gidokgo e burgi.”
◼ Kompas mar Winy Winy mang’eny ong’eyoga maber kuonde ma gidwaro dhiye kata sama kor lwasi ok ber. Ging’eyoga nade yorgi? Jotim nonro osefwenyo ni winy nigi nyalo mar fwenyo teko mar gravity. Gaset mar Science wacho ni, “lainde mag teko mar gravity opogore opogore ka luwore gi alwora, kendo thothne laindego ok ochomoga nyandwat chuth. Kare, ang’o ma konyoga winy mondo kik girweny yo sama gifuyo? Winyo ka winyo lokoga kompas mare ka luwore gi kaka chieng’ podho. Nikech chieng’ podhoga e seche mopogore opogore ka luwore gi alwora kod kinde, gaset mar Science wacho ni jotim nonro paroni nyaka bed ni winy nigi nyalo mar timo lokruok “ka gitiyo gi sa moket e igi ma konyogiga ng’eyo kinde mopogore opogore e higa.”
En ng’ano ma nomiyo ochunglo rieko mar keto alama kuonde ma owuothoe? En ng’ano ma nomiyo winy kompas, sa e igi, kod obwongo mar konyogi sama gifuyo? Dibed ni gigo nosieko asieka kendgi? Koso nitie Jachuech ma nigi rieko ma nochueyogi?
[Credit Line]
© E.J.H. Robinson 2004