Onge buk moro amora mar din minyalo pim gi Muma. Onge buk ma ji oseyie kuome kuom kinde malach ahinya moloyo Muma. Bende, onge buk ma osenon kendo ma osekwed moloyo Muma.

Kuom ranyisi, josomo moko nigi kiawa ka be mumbni ma nitie sani nolok koa e Muma ma nokwong ndik. Profesa moro molony e nono weche din wacho kama: “Ok wanyal bedo gi adier ni oseyud weche duto monego obed e Muma. Wan mana gi kopi moko ma makosa opong’o igi, kendo nondikgi higni mang’eny bang’ ka nosendik kopi mokwongo. Weche manie Muma sani opogore gi kopi mokwongo mag Muma e yore mang’eny.”

Jomoko oseketo kiawa ka be Muma ni kare nikech gineno ni puonj manie iye opogore gi mag dindegi. Kuom ranyisi, joodgi Faizal ma ok gin Jokristo nopuonje ni Muma en buk maler en mana ni weche manie iye e ma osegueny. Faizal wacho niya: “Mano ne miyo ok abed thuolo sama ng’ato dwaro goyo koda mbaka mag Muma. Onge kaka ng’ato nyalo puonja Muma to en owuon oonge gi Muma ma nokwong ndik. Muma osegueny!”

Bed ni osegueny weche manie Muma kata ooyo, be mano onego obadhwa? Non ane penjo ma luwogi: Be digen gik ma Muma wacho ni biro timore e kinde mabiro ka po ni ikia ka be wechego yudore e Muma ma nokwong ndik? (Jo-Rumi 15:4) Be inyalo bukori ni itiyo gi puonj manie Muma e timo yiero madongo e ngima kaka manyo tich, ngima mar joot, kata weche mag lamo ka Muma en mana buk mopong’ gi puonj mag dhano?

Kata obedo ni Muma ma nokwong ndik tinde ok yudre mayot, pod wanyalo yudo wechene e kitepe moko machon. Ere kaka kitepego osedak nyaka sani ma ok gitow? Ere kaka ne gitony e bwo akwede? To ere kaka weche manie igi ne ok ogueny? Bedo ni Muma osedak kuom hignigo duto nyalo konyowa nade bedo gadier ni Muma ma wan-go sani oting’o weche Nyasaye? Ne dwoko mag penjogi e sula maluwo.

GIMA NE NYALO MIYO OKETHRE: Kalatese molos gi togo kod pien e ma ne jondiko mag Muma hinyo tiyogo. (2 Timotheo 4:13) Ere kaka kalatese ma ne itiyogo kindego ne nyalo miyo Muma kik dag aming’a?

Kalatas molos gi togo yiechne yot, rangine be lokore, kendo obedo mayom yom mapiyo. Josomo moko miluongo ni Richard Parkinson kod Stephen Quirke wacho kama: “Kalatas nyalo tow ma lokre yugi kata buru. Ka okan kalatese modol aming’a, ginyalo pur kata tow ka ng’ich omakogi, kendo oyieyo kata biye nyalo chamogi, to moloyo kapo ni oyikgi kamoro.” Nitie buge moko molos gi togo ma noyud kuonde ma nokan-gie, kae to nogolgi mi oketgi kama ng’ich ahinya kata kama nitie ler mang’eny. Mano nomiyo gikethore mapiyo ahinya.

Pien dak aming’a moloyo togo, kata kamano en be onyalo kethore kokete kama liet, kama ng’ich, kata kama ler ng’enyie.a Bende, nitie kute mohero chamo pien. Mano e momiyo buk miluongo ni Everyday Writing in the Graeco-Roman East wacho niya: “Buge ma ne dak aming’a ne tin ahinya kopim gi ma ne tow kata ma ne kethore.” Ka dine kalatese ma nondikie Muma tow, ote manie igi bende dine olal alala kamano.

KAKA MUMA NOTONY: Chik Jo-Yahudi ne dwaro ni ruodhi duto ‘ondik weche duto mag Chik e kitabu,’ tiende ni nonego gikop buge abich mokwongo mag Muma. (Rapar mar Chik 17:18) E wi mano, higni mia achiel kama Bang’ Kristo, jondiko moko molony nokopo weche mag Muma, kendo weche ma ne gikopogo ne yudore e sunagoke ma Israel kod ma Makedonia. (Luka 4:16, 17; Tich Joote 17:11) Ere kaka moko kuom buge ma ne ondik chon-go notony ma ok otow nyaka chil kawuono?

Jasomo moro miluongo ni Philip W. Comfort wacho niya: “Jo-Yahudi ne nigi tim mar kano buge modol moting’o weche mag Muma e agulni mondo bugego kik kethre mapiyo.” Nenore ni Jokristo bende nodhi nyime timo kamano. Nikech mano, moko kuom kitepe machon moting’o weche Muma oseyudore e agulni, e udi matindo ma nikanoe gik moko, e rogni, kod alwora moko motwo ahinya.

BER MOSEYUDORE: Nyaka chop sani, oseyud kalatese alufe modhuro mondikie weche mag Muma. Moko kuom kalatesego osedak kuom higni ma nyalo romo 2,000 kama. Onge buk moro machielo machon ma oseyud wechene kendo ma osedak kuom higni mang’eny kamano.

GIMA NE NYALO MIYO OKETHRE: Josiasa kod jotend din mogwaro nochano mar kwedo puonj manie Muma. Kinde mang’eny, ne gitemo tiyo gi loch ma ne gin-go e tamo ji bedo gi Muma kendo geng’ogi kik gilos kopi mag Muma kata loke e dhok mamoko. Ne ane ranyisi ariyogi:

• Higa mar 167 kama, Ka Kristo Podi: Ruoth ma ne a e anyuola mar Seleuko (Seleucid) miluongo ni Antiochus Epiphanes ma notemo chuno Jo-Yahudi mondo oluw kit lamo mar Jo-Grik nogolo chik mondo keth Ndiko duto mag Dho-Hibrania. Heinrich Graetz molony e weche histori nondiko ni, jotij ruodhno “noyiecho kendo wang’o buge ma noting’o Chike ma ne tayo Jo-yahudi kamoro amora ma ne giyudogie, kendo ne ginego joma ne temo geng’ogi.”

• Higni mag 450-1,500 Bang’ Kristo: Moko kuom jotend din ne wacho ni jo kanisagi moko ne yalo ne ji gik ma Muma puonjo kar nyisogi gik ma kanisa mar Katholik puonjo. Ng’ato ang’ata ma ne nigi buge mag Muma mopogore gi Zaburi mar dho Latin ne ikwano kaka ng’ama nono ahinya. Komiti moro mar kanisa nogolo chik kowacho ni chwo manie kanisano “otim kinda e goyo peksen e ot ka ot ka gimanyo joma ne ikwano ka joma nonogo. . . . Ot moro amora ma ne oyudie ng’at ma kamano ne iketho.”

Ka dine dwach joma ne kwedo Muma chop kare, weche manie Muma dine olal alala kamano.

KAKA MUMA NOTONY: Kata obedo ni Ruoth Antiochus noketo pache ahinya e alwora mag Jo-Yahudi kende, ne nitie Jo-Yahudi moko ma ne odak e pinje mamoko. Ka luwore gi josomo, wachore ni higni mia achiel Bang’ Kristo, chiegni pasent 60 mag Jo-Yahudi nodak oko mar Israel. Kendo Jo-Yahudi nokano kopi moko mag Ndiko Maler e sunagogi maggi—Ndikogo e ma jomamoko noduogo otiyogo bang’e, moriwo nyaka Jokristo.—Tich Joote 15:21.

E higni mag 450-1,500 Bang’ Kristo, joma nohero Muma ahinya nong’ado mar loko Muma e dhok mamoko kata obedo ni mano ne nyalo kelonegi tho. E dier higni mag 1,400 Muma ne nyalo yudore e dhok ma dirom 33 kama, kata ka ne pok olos masinde mag goyo buge! Bang’e, noduog olok Muma e dhok mang’eny kendo nolose mang’eny e okang’ ma pok nolosego nyaka nene.

BER MOSEYUDORE: Kata obedo ni Muma oseyudo akwede mager koa kuom ruodhi ma tekregi ng’eny kod jotend din, en e buk mosepog e okang’ malach ahinya kendo moselok e dhok mogwaro kopim gi buge mamoko. Pinje moko osekata tiyo gi Muma e rieyo chikegi kod dhok ma giwacho, kendo e konyo ngima ji tara gi tara.

GIMA NE NYALO MIYO OKETHRE: Mana kaka waseneno, tow kata akwede ne ok omono Muma bedo nyaka sani. Kata kamano, moko kuom joma ne kopo Muma kod joma ne loke e dhok mamoko notemo guenyo weche manie iye. Gisekata temo loko weche manie Muma mondo owinjre gi gik ma gipuonjo kar mondo gilok gik ma gipuonjo e ma owinjre gi Muma. Ne ane ranyisi moko:

• Kuonde lamo: E kind higni mag 400-200 Ka Kristo Podi, joma nondiko Samaritan Pentateucha nosoyo weche moko e giko Wuok 20:17. Wechego gin magi: “E Aargaareezem. Kanyo e ma unugerie altar.” Jo-Samaria ne dwaro ni Ndiko osir tijgi mar gero hekalu e wi “Aargaareezem,” kata Got Gerizim.

• Puonj mar Nyadidek (Trinity): Higni ma tin ne 300 bang’ ka nosetiek ndik Muma te, jandiko moro moyie kuom puonj mar Nyadidek nomedo weche moko bang’ weche manie 1 Johana 5:7. Wechego gin magi: “E polo nitie Wuoro, Wach, kod Roho Maler: to gik moko adekgo gin gimoro achiel.” Wechego onge e i kitepe ma nokwong ndik. Bruce Metzger ma janon weche Muma nowacho kama: “Chakre higni mag 500 Bang’ Kristo, weche momedgo nochako yudore nyading’eny e kitepe mong’ere kaka Old Latin kod [Latin] Vulgate.”

• Nying Nyasaye: Ng’eny joloko mag Muma nogolo nying Nyasaye e Muma ka giluwo tim mar Jo-Yahudi mar tamruok luongo nying Nyasaye ma en Jehova. Ne giwilo nyingno gi nyinge kaka “Nyasaye” kata “Ruoth,” ma gin nying mag telo ma ojatigo bende kiwuoyo kuom dhano, gik ma ji lamo, kata mana Satan, to ok mana Jachuech kende.—Johana 10:34, 35; 1 Jo-Korintho 8:5, 6; 2 Jo-Korintho 4:4.b

KAKA MUMA NOTONY: Mokwongo, kata obedo ni jomoko ma ne kopo weche Muma ne guenyo weche moko goyiem, nitie moko kuomgi mang’eny ma ne nigi lony kendo ne gikope e wang’e kak ma onge kama oguenyore. Kuom ranyisi, jo Masora (Masoretes) nokopo Ndiko mag Dho-Hibrania e kind higni mag 500 nyaka 1,000 Bang’ Kristo. Ndiko ma ne gikopogo e mong’ere sani kaka Masoretic text. Wachore ni ne gikwano weche duto kod nyukta te mondo gine ni onge makosa e i wechego. Ka ne giyudo gima chalo makosa e Ndiko ma ne gikopo, ne gindikogi e bath pej. Jo Masora ne ok oyie mondo gigueny wach moro amora e Muma. Profesa ma nyinge Moshe Goshen-Gottstein nondiko niya: “Guenyo weche manie i Muma goyiem en richo maduong’ moloyo.”

Mar ariyo, nikech kitepe machon moting’o weche Muma tinde yudore mang’eny, mano osekonyo jonon Muma e fwenyo kuonde ma nitie makosa. Kuom ranyisi, jotend dinde moko ne opuonjo ji kuom kinde malach ka giwacho ni Mumbnigi mag dho Latin e moting’o weche Muma kaka gin. To e ma pod e 1 Johana 5:7, gin bende ne gimedo weche ma osewuo kuomgi moteloka e Mumbnigi mag dho Latin. Makosago noduog oket nyaka e King James Version mar dho Kisungu! Kata kamano, ka ne oyud kitepe mamoko machon, ang’o ma ne jotim nonro ofwenyo? Bruce Metzger nondiko kama: “Weche momed [e 1 Johana 5:7] ok yudre e kitepe duto machon (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), mak mana e kitepe mag Latin kende.” Nikech mano, Muma moko mag King James Version ma yudore sani kaachiel gi loko mamoko oserucho weche ma nomedgo.

Be kitepe machon nyiso ni weche manie Muma oserit maber? Ka ne oyud Dead Sea Scrolls e higa mar 1947, josomo koro ne nyalo pimo weche manie Masoretic text mar Dho-Hibrania gi weche manie kitepe machon mag Muma ma nondik higni aluf gi wiye motelo. Achiel kuom joma ne nie grup ma ne nono kitepe mag Dead Sea Scrolls nong’ado ni kitepego “nyiso ma onge kiawa ni weche mag Muma ma jondiko mag Jo-Yahudi nokopo higni mokalo aluf achiel motelo ne nikare kendo gin adier.”

E Chester Beatty Library ma ni Dublin, Ireland, nitie kitepe molos gi togo moting’o chiegni buge duto manie Ndiko mag Dho-Grik (Muma Manyien), moriwo nyaka kitepe ma nondik higni 100 bang’ ka nosetiek ndik Muma te. The Anchor Bible Dictionary wacho kama: “Kata obedo ni kitepe molos gi togogo fwenyonwa weche moko ma pok ne wang’eyo, ginyiso bende ni jokopo moko notemo ahinya ndiko weche Muma e yo makare kuom hignigo duto.”

BER MOSEYUDORE: Bedo ni nitie kitepe machon mag Muma kendo gisedak kuom higni mang’eny osekonyo ahinya e miyo Muma obed gi weche makare moloyo. Jasomo miluongo ni Sir Frederic Kenyon nowuoyo e wi Ndiko mag Dho-Grik kopime gi kitepe mamoko machon. Nowacho niya: “Onge buk moro amora machielo machon ma jotim nonro oseyudo gik ma thoth ma nyiso ni wechene ni kare [kopim gi Ndiko mag Dho-Grik], kendo onge jasomo moro amora mong’eyo tije e yo malong’o ma nyalo wacho ni wechego ok gin kare.” William Henry Green bende nowuoyo e wi Ndiko mag Dho-Hibrania (Muma Machon) kowacho kama: “Wanyalo wacho ka wan gadier ni onge buk machielo machon ma wechene pod wan-go kaka ne gin.”

Muma osetony kuom higni duto ma ok okethe. Mano e momiyo ng’ato ang’ata sani nyalo yudo Muma mi osome. To ka inyalo yudo loko maber mar Muma, inyalo bedo gadier ni isomo Wach Nyasaye kaka nokwong ndikgi.a Kata kamano, ang’o momiyo Muma osedak nyaka sani kata obedo ni ne nitie gik ma ne nyalo miyo otow, ne ikwede, kendo jomoko notemo guenyo weche manie iye? Ang’o momiyo Muma en buk makende ahinya?

Ji mang’eny mohero puonjore Muma osebedo gi paro kaka mar jaote Paulo ma nowacho niya: “Ndiko duto okudh gi much Nyasaye.” (2 Timotheo 3:16) Giyie ni gimomiyo Muma osedak aming’a ma ok okethe en nikech oting’o Wach Nyasaye kendo Nyasaye e ma osebedo ka rite nyaka chil kawuono. Faizal, ma owuo kuome e sula mokwongo nong’ado mar timo nonro owuon kuom puonjore Muma. Gik ma nofwenyo nomako dhoge. Nofwenyo ni Muma ok oting’o puonj mag miriambo ma yudore e dinde ma luongore ni Jokristo. E wi mano, nomor ahinya ng’eyo gimomiyo Nyasaye nochueyo piny.

Owacho niya: “Koro an gadier ni Muma ma an-go en mich mowuok kuom Nyasaye. Kuom adier, ka Nyasaye ne nyalo loso piny e yo machalo kama, donge mano nyiso ni en gi teko mar rito Muma? Ka anyalo wacho ni Nyasaye ok nyal rito Muma, mano chalo ka gima akwedo teko ma Nyasaye nigo. To kuom adier, an dakwed teko Nyasaye nade?”—Isaiah 40:8.