Nonro mag Chenro mar Chokruok mar Ngimawa kod Tijwa
FEBRUAR 5-11
MWANDU MAYUDORE E WACH NYASAYE | MATHAYO 12-13
“Ngero mar Ngano gi Ogolo”
‘Neuru, An Kodu Ndalo Duto’
2 Gik matimore e puoth japurno nyiso kaka Yesu ne dhi choko ngano, ma gin Jokristo mowal ma ne dhi locho kode e Pinyruodhe, koda kinde ma ne odhi chokogie. Tij chwoyo kodhigo nochakore e Pentekost higa 33 E Ndalowa. Tij chokono biro rumo kinde ma Jokristo mowal mapod odong’ e piny e ndalo mag giko, iketonegi kido mogik mar Nyasaye mangima e lela wang’gi eka iterogi e polo. (Math. 24:31; Fwe. 7:1-4) Mana kaka ng’at mochung’ e wi got malo nyalo neno alwora mare e yo maber chuth, ngero mar ngano gi ogolo konyowa ng’iyo gik ma ne onego otimre kuom chiegni higini 2,000. Ka wachung’ e wi got e yor ranyisi, gin gik mage motudore gi wach Pinyruoth ma wanyalo neno ka timore? Ngerono wuoyo kuom kinde mag chwoyo, kinde ma ngano gi ogolo dongoe, koda kinde keyo. Sulani biro wuoyo mana kuom kinde mag keyo.
YESU NE DHI RITOGI
3 Chiegni higa mar 100, ‘ogolo nonenore.’ Magi ne gin Jokristo mag miriambo. (Math. 13:26) Chiegni higa mar 300, kwan mar Jokristo ma gin ogolo nomedore mohingo kwan mar Jokristo mowal. E ngerono, jotich nokwayo ruodhgi mondo oyienegi gipudh ogolo. (Math. 13:28) Ruodhgi nodwokogi nade?
‘Neuru, An Kodu Ndalo Duto’
4 Kowuoyo e wi ngano gi ogolo, Yesu nowacho kama: “Wegiuru gidongi giduto kaachiel nyaka chop ndalo keyo.” Chikni nyisowa ni chakre kinde Jokristo mokwongo nyaka chop kindegi, wasebedo gi moko kuom Jokristo mowal machalo gi ngano e pinyka. Wanyalo wacho kamano kaluwore gi gima Yesu nowacho ne jootene bang’e niya: ‘An kodu ndalo duto nyaka giko mar ndalo.’ (Math. 28:20) Omiyo Yesu ne dhi rito Jokristo mowal ndalo duto nyaka chop giko pinyni. Kata kamano, nikech kwan mar Jokristo ma nigi kit ogolo ne ng’eny maloyogi, ok wang’eyo ni gin jomage sie ma ne nie kweth mar ngano kuom kinde malachno duto. Kata kamano, chiegni higini 30 kapok kinde mag keyo ochakore, kweth mar ngano nonenore ayanga. Mano ne otimore e yo mane?
‘Neuru, An Kodu Ndalo Duto’
10 Mokwongo en, tij choko ogolo. Yesu nowacho niya: “E ndalo mar keyo anawach ni jokeyo ni, ‘Chokuru ogolo mondi, utuegi ndudi ndudi.’ ” Bang’ higa 1914, malaike nochako ‘choko’ ogolo matiende ni Jokristo mag miriambo ka gipogogi gi “nyithind Pinyruoth.”—Math. 13:30, 38, 41.
11 Kaka tij choko Jokristo ma gin ngano ne dhi nyime, pogruok ma ne nitie nomedo nenore maler. (Fwe. 18:1, 4) Chop higa mar 1919, ne nenore maler ni Babulon Maduong’ osepodho. En ang’o sie manyiso pogruok e kind Jokristo madier kod Jokristo mag miriambo? Tij lendo. Owete ma ne tayo riwruok mar oganda Jehova, nochako jiwo ahinya gimomiyo ne dwarore Jokristo madier ochak lando ne ji wach mar Pinyruoth, ka gilendo ne ng’ato achiel achiel. Kuom ranyisi, e higa mar 1919, ne ogo buk moro matin miluongo ni To Whom the Work Is Entrusted, mondo ojiw Jokristo duto mowal olend ot ka ot. Bugno ne wacho kama: “Tijno nenore ka gima en tich matek maok nyalre, kata kamano en tij Ruoth, kendo wabiro time kokalo kuom teko ma omiyowa. In gi thuolo majaber mar riwo tijno lwedo.” Owete norwako wachno nade? Gaset mar The Watch Tower mar higa 1922 nowacho ni chakre kindeno ka dhi nyime, owete nomedo kinda ma ne gitimo e tij lendo. Bang’ kinde matin, tij lendo ot ka ot nobedo ranyisi mifwenyogo Jokristo ma ne luwo chike Nyasaye—mana kaka pod timore e kindegi.
12 Mar ariyo en, choko ngano. Yesu golo chik ne malaikene kama: “To ngano chokuru ukan e decha.” (Math. 13:30) Kochakre higa mar 1919, osebed kichoko Jokristo mowal mondo odonj e kanyakla mosepwodhi. To nade Jokristo mowal mapod biro bedo ka ngima ka giko mar pinyni ochopo? Ibiro chokgi mogik e kinde ma gibiro yudo pok margi ma en ngima e polo.—Dan. 7:18, 22, 27.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 12:20
kitambi ma liel ma rachrach: Ute mang’eny ne nigi teyni mag nyangile mochue gi lowo ma ne liel gi mor zeituni. Kitambi ne ywayoga morno mondo taya oliel. Wach motigo e dho Grik ni “kitambi ma liel ma rachrach” inyalo tigo kiwuoyo kuom kitambi ma golo iro nikech chuk moko pod odong’ kuome to odhi kosim chuth. Janabi Isaya notiyo gi wechego e Isa 42:3 kokoro kaka Yesu ne dhi kecho ji; ne ok odhi timo gimoro amora ma ne nyalo simo joma chunygi nosenyosore.
Be ne Ing’eyo?
Be en adier ni e kinde machon ng’ato ne nyalo pidho ogolo e puoth ng’at machielo?
E MATHAYO 13:24-26, Yesu nowacho niya: “Inyalo pim Pinyruodh polo gi ng’at ma nochuoyo kodhi mabeyo e puothe. Kane ji nindo, jasike nobiro mochuoyo ogolo e kind ngano, kae to odhi. Kane it ngano odongo kendo onyago olemo, eka ogolo bende nosieko.” Jondiko mopogore opogore noketo kiawa kabe ranyisi ma Yesu nowachono en adier. Kata kamano, weche ma Jo-Rumi nondiko chon nyiso ni gima kamano ne nyalo timore.
Diksonari moro ma lero Muma nowacho niya: “Pidho ogolo e puoth ng’ato ka ichulogo kuor . . . ne en richo maduong’ kaluwore gi chike mag Jo-Rumi. Mondo mi ne ket chik, nyiso ni gima kamano ne timorega.” Jasomo moro miluongo ni Alastair Kerr mosomo weche chike nowacho ni e higa mar 533 jatend Jo-Rumi miluongo ni Justinian nondiko buk mar Digest. E bugno, nondiko chike mag Jo-Rumi kod weche moko ma joma nolony e chik nowacho e kind higa mar 100 nyaka higa mar 250 bang’ Kristo. Kaluwore gi bugno, Ulpian, ma ne en achiel kuom joma nolony e chik nowuoyo e wi kes moro ma notimore higni 1900 kama mosekalo. Nopidh ogolo e puoth ng’ato ma cham okethore te. Bugno nowuoyo e wi ratiro ma japur ne nigo mondo jasigucha ochule pesa ma ne romre gi cham mokethore.
Gik ma kamago ne timorega e piny Rumi machon ma nyiso ni ranyisi ma Yesu nowuoye nyalo bedo gima notimore adier.
FEBRUAR 12-18
MWANDU MAYUDORE E WACH NYASAYE | MATHAYO 14-15
“Pidho Ji Mang’eny Kokalo Kuom Joma Nok”
Pidho Ji Mang’eny Kokalo Kuom Joma Nok
2 Bang’ neno ogandano, Yesu kechogi ahinya, omiyo ochango joma tuwo man kanyo kendo opuonjogi gik mathoth e wi Pinyruodh Nyasaye. Sama piny yuso, jopuonjre Yesu kwaye mondo ogony ji odhi onyiew chiemo e gwenge man machiegni. Kata kamano, Yesu to nyiso jopuonjrene niya: “Migiuru chiemo un uwegi.” Wechego nyaka bed ni bwogo jopuonjrenego nikech chiemo ma gin-go tin miwuoro—mana makati abich kod rech ariyo matindo.
Pidho Ji Mang’eny Kokalo Kuom Joma Nok
3 Nikech Yesu kecho ogandano, otimo hono, kendo mani e hono mayudore e buge ang’wen duto mag Injili. (Mari. 6:35-44; Luka 9:10-17; Joh. 6:1-13) Yesu chiko jopuonjrene mondo onyis ji obed e lum ka gin e grube mag ji piero abich abich kod mia achiel achiel. Bang’ gwedho chiemo, ochako ng’ingo makati kendo pogogi rech. Kae to, kar miyo ji chiemo en owuon gi lwete, Yesu ‘miyo jopuonjrene chiemogo mondo gipog ji.’ En hono maduong’ ni chiemo ng’eny kendo oromo ji duto! Par ane wachno: Yesu opidho dhano alufe kotiyo gi joma nok—jopuonjrene.
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 14:21
ka ok okwan mon kod nyithindo matindo: Mathayo kende e ma wacho ni mon kod nyithindo ne nitie ka Yesu timo hononi. Nyalo bedo ni ji duto ma ne Yesu omiyo chiemo e yor hono chieng’no ne gin ji 15,000.
Pidho Ji Mang’eny Kokalo Kuom Joma Nok
TEM ane paro gik matimoregi. (Som Mathayo 14:14-21.) Gigi timore kodong’ ndalo matin to sap Pentekost chakore e higa 32 E Ndalowa. Oganda maduong’ moting’o chwo 5,000 kaok okwan mon gi nyithindo, ochokore kanyachiel gi Yesu kod jopuonjrene kamoro e thim machiegni gi Bethsaida, gweng’ man yo nyandwat mar Nam Galilee.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 15:7
joma wuondore: Wach motigo e dho Grik ni hy·po·kri·tesʹ nokwong tigo kiwuoyo kuom jotug drama ma Jo-Grik (bang’e ma Jo-Rumi) ma ne umo wengegi gi gik ma ne miyo dwondgi winjore matek sama giwuoyo. Bang’e ne oti gi wachno kiwuoyo kuom ng’ato ang’ata ma pando pache kata kite kotemo wuondo wang’ ji ni ober. Mano e momiyo Yesu ne oluongo jotend din mag Jo-Yahudi ni “joma wuondore.”—Mat 6:5, 16.
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 15:26
nyithindo, . . . guogi matindo: Nikech guogi ne ikwano kaka le ma ok ler ka luwore gi Chik Musa, kinde mang’eny Ndiko luongo joma timbegi richo ni guogi. (Law 11:27; Mat 7:6; Fil 3:2; Fwe 22:15) Kata kamano, ka luwore gi Injili mar Mariko (7:27) kod Mathayo, sama Yesu ne wuoyo gi miyono, notiyo gi wach mar “guogi matindo” ma bende inyalo lok ni “guogi ma ipidho e dala” mondo wachno kik wuog marach ahinya. Samoro wach ma Yesu notiyogono ne en wach ma joma ok Jo-Israel ne dendogo guogi ma ne gipidho. Bedo ni Yesu nopimo Jo-Israel gi “nyithindo” to joma ok Jo-Israel nopimo gi “guogi matindo,” nodwaro nyiso ni jomage ma nonego odew mokwongo. E ot ma ne nitie nyithindo to guogi be nopidhi, nyithindo e ma ne ikwongo mi chiemo e ka bang’e imiyo guogi.
FEBRUAR 19-25
MWANDU MAYUDORE E WACH NYASAYE | MATHAYO 16-17
“Iparo Paro mag Ng’a? ”
w07-SW 2/15 16 ¶17
Un Chwo, Beduru Kung’eyo ni Kristo e Wiu
17 Nitie chieng’ ma Yesu nonyiso jootene ni ne nyaka odhi Jerusalem kama ne odhi yudoe ‘sand mang’eny koa kuom jodongo, gi jodong-jodolo, kod jondiko, kendo ne idhi nege kae to e odiechieng’ mar adek ne idhi chiere.’ Ka ne Petro owinjo mano, noywayo Yesu tenge mokwere matek niya: “Kechri iwuon, Ruoth; mano ok bi timoreni ngang’.” Nenore maler ni Petro noweyo paro mobam e mochike. Ne nyaka rieye arieya. Omiyo, Yesu nonyise kama: “Dhi chien ka ng’eya, Satan! In gima kelona chwanyruok, nikech ok in gi paro mag Nyasaye, to mag dhano.”—Mathayo 16:21-23.
Bed Motang’—Satan Nyalo Ngami!
16 Satan nyalo kata wuondo jotich Jehova ma nigi kinda. Kuom ranyisi, ne ane gima ne otimore ka Yesu nonyiso jopuonjrene ni jowasigu ne chiegni nege. Onge kiawa ni Petro ne onge gi rach moro amora e chunye ka noywayo Yesu tenge mi onyise niya: “Kechri iwuon, Ruoth; mano ok bi timoreni ngang’.” Yesu nodwoke e yo motegno kama: “Dhi chien ka ng’eya, Satan! ” (Mat. 16:22, 23) Ang’o momiyo Yesu noluongo Petro ni “Satan”? Noluonge kamano nikech nong’eyo maler gima ne chiegni timore. Sa nosechopo mondo otho kochiwo ngimane obed rawar kendo nyiso ayanga ni Jachien en jamiriambo. Mano ne ok en kinde ma Yesu nonego ‘okechre’ owuon nimar thone ne dhi reso dhano duto. Satan dowinjo maber ahinya ka dine Yesu ok obedo motang’.
17 Kaka wamedo sudo e giko mar pinyni, e kaka gik moko medo bedo matek miwuoro. Satan dwaro ni wambek tol, ‘wakechre’ wawegi kuom manyo gige pinyni mi wiwa wil ni giko chiegni. Kik iwe gima kamano otimreni! Kar mano, ‘sik ka ineno’ kendo bed motang’. (Mat. 24:42) Kik iwe Satan omi ipar ni giko pod ni mabor kata ni giko ok nobi ngang’.
w06-SW 4/1 23 ¶9
‘Dhiuru Ulok Ji Obed Jopuonjrena Kubatisogi’
9 Luwo ranyisi mar Yesu sama watimo dwach Nyasaye oriwo timo ang’o? Yesu nonyiso jopuonjrene niya: “Ka ng’ato ang’ata dwaro luwa, to mondo okwerre owuon kendo oting’ yadh-sandne, kae to odhi nyime luwa.” (Mathayo 16:24) E ndikono, nowacho gik moko adek ma nyaka watim. Mokwongo, nyaka ‘wakwerre wawegi.’ Tiende ni nyaka watamre luwo gombowa wawegi, to wayie mana luwo puonj mag Nyasaye. Wach mar ariyo en ni nyaka ‘wating’ yadh-sand’ marwa. E ndalo Yesu, yadh-sand ne en ranyisi mar wich-kuot kod sand. Nikech wan jolup Kristo, wayie sandore nikech wach maber. (2 Timotheo 1:8) Kata obedo ni jopiny nyalo chayowa kata jarowa, mana kaka Kristo, ‘wachayo wich-kuot’ nikech wang’eyo ni wamoro Nyasaye. (Jo-Hibrania 12:2) Wach mar adek en ni ‘wadhi nyime luwo’ Yesu.—Zaburi 73:26; 119:44; 145:2.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 16:18
In Petro, kendo e wi lwandani: E dho Grik, peʹtros tiende en “lwanda kata kidi.” E ndikoni, oti kode kaka nying (Petro) ma tiende chalre gi nying ma Yesu noluongego ni Simon. (Joh 1:42) Wach machielo ma dwa chalo kode en peʹtra ma ilokoga ni “lwanda,” ma nyalo bedo bende kidi maduong’ ma ni e bwo lowo, kidi ma rabora, kata kidi ma radhai. Wachno otigo bende e Mat 7:24, 25; 27:60; Luk 6:48; 8:6; Rum 9:33; 1Ko 10:4; 1Pe 2:8. Petro ne ok oparo kata matin ni en e lwanda ma Yesu ne dhi geroe kanyaklane, nikech ka nondiko weche ma ni e 1Pe 2:4-8, nowacho ni Yesu e ma nosekor wachne chon ni ne odhi bedo “kidi moriwo kor ot,” kendo ma Nyasaye e ma noyiero. Jaote Paulo bende noluongo Yesu ni “mise” kod “lwanda mar chuny.” (1Ko 3:11; 10:4) Omiyo, gima Yesu ne temo wacho ne Petro en ni: ‘In ma ne aluongi ni Petro, tiende ni Lwanda, isefwenyo ni Kristo, ma e ‘lwanda’ ma wuoyo kodini, e ma biro bedo mise mar kanyakla mar Jokristo.’
kanyaklana: Kae e ma ohang tiyoe gi wach ma yudore e dho Grik ni ek·kle·siʹa milokoga ni kanyakla. Wachno olos gi weche ariyo ma yudore e dho Grik. Wechego gin, ek, ma tiende en ni “oko,” kod ka leʹo, ma tiende en ni “luongo.” Wachno itiyogo kiwuoyo kuom joma oluong kata mochok kanyachiel mondo gitim tich moro sie. E ndikoni, Yesu ne koro ni ne odhi chako kanyakla mar Jokristo moting’o Jokristo mowal ma e “kite mangima” ma ‘igero mondo obed ot kokalo kuom roho mar Nyasaye.’ (1Pe 2:4, 5) Wach ma yudore e dho Grikni, otigo nyading’eny e loko mar Septuagint kendo tiend wachno chalre gi wach ma yudore e dho Hibrania ma iloko ni “kanyakla” kata “chokruok” ma kinde mang’eny ne itiyogo kiwuoyo kuom oganda Nyasaye. (Rap 23:3; 31:30) E yo ma kamano, Jokristo ma ‘oluong kigolo e mudho’ kod ‘ma oseyier koa e piny’ iluongo ni “kanyakla mar Nyasaye.”—1Pe 2:9; Joh 15:19; 1Ko 1:2.
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 16:19
ofungu mag Pinyruodh polo: E Muma, miyo ng’ato ofungu en gima nyiso ni omiye teko mar timo gimoro. (1We 9:26, 27; Isa 22:20-22) Omiyo, mosmos wach mar “ofungu” nochako bedo kaka ranyisi mar teko kata migawo ma ng’ato nigo mar timo gimoro. Petro notiyo gi “ofungu” ma ne omiye mondo oyaw ne Jo-Yahudi (Tic 2:22-41), Jo-Samaria (Tic 8:14-17), kod joma ne ok gin Jo-Yahudi (Tic 10:34-38) thuolo mar yudo roho maler mondo gikone gidonj e Pinyruodh polo.
FEBRUAR 26–MACH 4
MWANDU MAYUDORE E WACH NYASAYE | MATHAYO 18-19
“Tem Kik Ikchwanyri Kendo Kik Ichwany Jomoko Be”
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 18:6, 7
kidi mar pong’, kaka mirundo gi punda: Kata “kidi maduong’ mar pong’.” Kidi ma kamano lachne ne ni e kind mita 1.2 gi 1.5, to ne opek ma punda kende e ma ne nyalo runde.
gik ma kelo chwanyruok: Nenore ni wach motigo e dho Grik ni skanʹda·lon ne itiyogo kiwuoyo kuom obadho kata obeto. Jomoko bende wacho ni ne en kede ma ne ichwoye chiemo ma idwa makgo le moro. Bang’e noduog oti gi wachno kiwuoyo kuom gimoro amora ma ne nyalo miyo ng’ato ochwany tiende kata opodhi. Itiyo kode e yor ranyisi kiwuoyo kuom tim kata chal moro amora ma nyalo miyo ng’ato ochak timo gik ma ok kare kata olwar e richo. E Mat 18:8, 9, nitie nyawadgi miluongo ni skan·da·liʹzo, ma olok ni “miyo ichwanyori,” ma bende inyalo lok ni “bedo ne ng’ato obadho” kata “miyo ng’ato donjo e richo.”
nwtsty picha Kidi mar Pong’
Kite mag pong’ ne itiyogo e rego cham kata biyo kothe mag zeituni mondo ogol mo. Moko ne tindo ma ne inyalo rund gi lwedo, to moko ne dongo ma nyaka ne rund mana gi le. Nyalo bedo ni kidi maduong’ mar pong’ e ma ne ochun-go Samson mondo orund ne Jo-Filistia. (Bur 16:21) Kidi mar pong’ mirundo gi le ne yudore e alwora mang’eny ma Rumi ne lochee to ok mana e Israel kende.
Kidi mar Pong’ ma Malo gi ma Piny
Kidi maduong’ mar pong’ kaka ma waneno kae ne inyalo mana rund gi le mag pacho kaka punda, mondo oreg cham kata obi koth zeituni. Kidi mar pong’ ma malo lachne ne nyalo romo mita 1.5 kendo ne inyalo runde e wi kidi maduong’ ma ne ni piny.
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 18:9
Gehena: Wachni ogol e wach ma yudore e dho Hibrainia ni geh hin·nomʹ, ma tiende en “hoho mar Hinom,” ma ne yudore Jerusalem yo imbo gi yo milambo. E ndalo Yesu, hohono ne obedo kar wang’o yugi, omiyo, “Gehena” ne en wach mowinjore otigo kiwuoyo kuom kethruok ma nyaka chieng’.
nwtsty Glosari Gehena
En nying ma yudore e dho Grik miluongogo Hoho mar Hinom, ma ne yudore Jerusalem yo imbo kod milambo. (Yer 7:31) Ne osekor chon ni hohono ne dhi bedo kama iwitee ringre jomotho. (Yer 7:32; 19:6) Onge gimoro amora ma nyiso ni dhano kata le ne iwito e Gehena mondo owang’gi kata osandgi ka pod gingima. Omiyo, Gehena ok ochung’ ne kamoro ma ok nyal ne gi wang’ ma isandoe chunje mag dhano e mach nyaka chieng’. Kar mano, Yesu gi jopuonjrene ne otiyo gi wach mar Gehena ka giwuoyo kuom kum ma nyaka chieng’ ma en “tho mar ariyo,” tiende ni kethruok ma nyaka chieng’.—Fwe 20:14; Mat 5:22; 10:28.
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 18:10
neno wang’ Wuora manie polo: Nikech chuech mag roho nyaloga dhi e nyim Nyasaye, gin kendgi e ma ginyalo neno wang’ Nyasaye.—Wu 33:20.
Kaka Malaike Konyowa Koda Kaka Jochiende Hinyowa
Yesu nonyiso ni omi malaike ting’ mar konyo jotich Nyasaye osik ka winjruokgi gi Nyasaye otegno. Omiyo, kane Yesu siemo jolupne mondo kik chwany jowetegi, nowacho niya: “Neuru ni kik ucha achiel kuom jo matindogi, nikech awachonu ni, e polo malaika maggi neno wang’ Wuora me polo ndalo duto.” (Mathayo 18:10) Wechego ok nyis ni Yesu ne wacho ni moro ka moro kuom jolupne ne nigi malaikane ma rite. To Yesu nonyiso ni malaike matiyo kanyachiel gi Nyasaye dewo ahinya jokanyo manie kanyakla Jokristo.
Nono Puonj Manie Wach Nyasaye
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 18:22
nyadi 77: Wach ma yudore e dho Grikni inyalo winj e yore ariyo. Jomoko nyalo winje ni “nyadi 70 kod 7” (nyadi 77) kata ni “70 nyadi 7” (nyadi 490). Wechego bende yudore e loko mar Septuagint e Cha 4:24 e dho Hibrania ni “nyadi 77” ma riwo lwedo paro ma yudore e Mat 18:22. Bedo ni jomoko winje e yo mane, nwoyo namba abiriyo nochung’ ne gima “onge giko.” Ka ne Yesu onyiso Petro ni nyadi 77 to ok nyadi 7, ne onyiso jolupne ni giwe ne jowetegi richogi ma ok gikwano. Mopogore gi mano, Babylonian Talmud (Yoma 86b) wacho niya: “Ka ng’ato ochwanyi dichiel, diriyo, kod didek, inyalo ng’wonone, to ka ochwanyi ding’wen to kik ing’wonne.”
nwtsty weche mag timo nonro e Mat 19:7
barua mar ketho kend: Chik ne dwaro ni ng’at ma dichwo ma ne dwaro ketho kendne chuth ondik barua kendo samoro ne nyalo dwarore ni owuo gi jodongo. Kuom timo kamano, Chik ne miye thuolo moromo mar paro matut ka pok okawo okang’ maduong’ kamano. Gima kamano ne yudore e Chik mondo ogeng’ ji kik keth kend ao yaye kendo mondo joma mine oyud arita maber. (Rap 24:1) Kata kamano, e ndalo Yesu, jotend dinde nomiyo ketho kend obedo gima yot ahinya. Ja histori miluongo ni Josephus, ma ne en Ja-Farisai ma noketho kendne, nowacho ni ji ne nyalo ketho kend “kuom wach moro amora (to joma chwo e ma ne nigi weche matindo tindo mathoth mag ketho kend).”
nwtsty picha
Barua mar Ketho Kend
Barup ketho kend monyis kae nenore ni nondik e higa mar 71 kata 72 B.K. gi dho Aram. Ne oyude e hoho miluongo ni Murabbaat, ma en aora motwo ma yudore e thim mar Judea. Baruano wacho ni e higa mar auchiel bang’ ka Jo-Yahudi nosechako ng’anyo ne Jo-Rumi, Joseph wuod Naqsan noketho kend gi Miriam, ma ne en nyar Jonathan ma nodak e taon mar Masada.