Biñanda bya Kushongo
1. Mbambilone Wakama Iya?
Tuzibuka bati ngwetu Mbambilone Wakama emanena bulombelo bwoshe bwa makuli? (Kujombolola 17:5) Tusimutwiyeni ha bukaleho bunatako:
Najalakana kaye koshe. Mbimbiliya imwesa ngwayo Mbambilone Wakama natumbama ha ‘banu na mafuti.’ Ali na “kuswana bimyene ba hano hasi.”—Kujombolola 17:15, 18.
Kasa kupwa ciyulo ca bupolitiki nambe muka-kutwamenena mingoso. “Bimyene ba hano hasi” na “baka-kulandulula” bakoboka mubakamunyongesa.—Kujombolola 18:9, 15.
Ali na kubiisa Njambi lizina. Banamutumbula ngwabo cikwizi mwafwa nalikwatasana na bifulumende mu kushaka ngwendi bimwaneko bimbongo nambe kumulinga mwamubwa mu ngila yeka. (Kujombolola 17:1, 2) Ali na kungumuna banu babangi. Co lalo natsiisa banu babangi.—Kujombolola 18:23, 24.
Ilukeni ha cilongesa 13 simpi 6
2. Mesiya Wapandele Kwija Mwaka Uka?
Mbimbiliya yapolofwetele ngwayo kukaita byalumingo 69 asinoni Mesiya akaija.—Tandeni Ndanyele 9:25.
Byalumingo 69 byashangumukile mwaka uka? Mu mwaka wa 455 B.C.E. Ha simbu ei, hakeho hetelele Ngubulu Nehemiya mu nganda ya Yelusalema kwa ‘kuitungulula.’—Ndanyele 9:25; Nehemiya 2:1, 5-8.
Byalumingo 69 byapwile simbu ya kupwa hali? Mu Mbimbiliya, litangwa linasa kwimanena mwaka. (Kulava 14:34; Ezekiyele 4:6) Ngeci, calumingo na calumingo cimanena myaka 7. Co kwesekesa nobu bupolofweto, byalumingo 69 binapu myaka 483 (byalumingo 69 x matangwa 7).
Byalumingo 69 byahwile mwaka uka? Kutanda myaka 483 kushangumukila mu mwaka wa 455 B.C.E., kutunena mu mwaka wa 29 C.E.a Co mwaka wa 29 C.E. ukewo ubambwitikile Yesu, co wapwile Mesiya.—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Ilukeni ha cilongesa 15 simpi 5
3. Kwangula Sakesi Yaibwa Nga Kutondeka Maninga
Sakesi imo yapwa ya kupangesa maninga a munu ibasaka. Cakumwenako, banu bamo bakana baka-cipatela maninga abo mangana bawapangese nga kuli bamo bawatonda nambe kuwatulika mangana bakawapangese ha simbu ibakabatabula. Sakesi ya cifwa eci kuyapandele kuli baka-Kilistu.—Kwituluka mu Mashiko 15:23.
Oloni sakesi imo inasa kupwa yaibwa. Ei inambateselela kupima maninga a munu, sakesi ya hemodialysis na ya hemodilution nambe sakesi ya kupangesa cell-salvage nambe likina libatumbula ngwabo heart-lung bypass machine. Muka-Kilistu woshe napande kulyangwila mubakapangesela maninga endi ha simbu ibakamutabula, kumupima, nambe kumusaka mu ngila yeka. Ndotolo na ndotolo nasa kulinga ebi byuma mu ngila ya kulisezako kamandondo. Ngeci, simbu kanda muka-Kilistu atabe kumutabula nambe kumusaka mu ngila yoshe-yoshe, napande tahi kuzibuka mubapangesela maninga endi. Tusimutwiyeni ha bihula binatako:
Batico nga maninga ange bawetisa mu byuma bimo oku eluka lalo mu mubila wange, co alitepa ha simbu yaindondo? Kuma citakutaku cange cinjitabesa ngwaco bawelwise mu mubila wange, indi ‘bawetile hasi’?—Kwituluka mu Mashiko 12:23, 24.
Batico nga ha simbu ya kunjisaka, maninga ange amo bawatundisa mu mubila, bawajelesa na kuwelwisila mu mubila wange? Kwesekesa nebi binjinalilongesa mu Mbimbiliya, kuma citakutaku cange cinjitabesa kunjisaka mu ngila ei ndi?
Ilukeni ha cilongesa 39 simpi 3
4. Kulitepa
Mbimbiliya kuishongangeya baje banalyambata balitepe. Inamwesa ngwayo nga balitepa, kubasa kulyambata na munu weka. (1 Kolinte 7:10, 11) Oloni kuli byuma bimo binasa kulingisa baka-Kilistu bamo balitepe.
Kubyana kukwasa naanga: Nga munalume abyana kukwasa baka-naanga yendi ku mubila, co bonowa kuwana byuma bya kulikwasesa.—1 Timateo 5:8.
Munu ayandesa muka-limbo lyendi: Nga munu apupa muka-limbo lyendi na kumulingisa abinje nambe kwaka buyoye bwendi mu bushonde.—Ngalatiya 5:19-21.
Munu alingisa muka-limbo lyendi alikele kulemesa Yehova: Nga munalume nambe munakazi akaluwisa byuma mangana muka-limbo lyendi alikele kupangela Yehova.—Vilinga 5:29.
5. Bilika na Matangwa a Kuhwima
Baka-Kilistu kubesi kulinga bilika bije kubizibisa Yehova kubwaha. Oloni muka-Kilistu woshe napande kukabangeya citakutaku cendi cije canalongesa mwamubwa mangana angule mwamubwa byakulinga nga bakwabo balinga bilika bya cifwa eci. Tusimutwiyeni ha byakumwenako bimo.
Nga munu amishungwiya kulikuwa cilika cije kucapandele. Mwasa kukumbulula lika ngweni, “Njakandelelako.” Nga ashaka kuzibuka byabingi, mwasa kumulumbunwina bimilingisa mujeneke kulinga oco cilika.
Nga muka-limbo lyeni uje kapwile Mukaleho amilanya ngwendi mukalye byakulya na babushoko ku cilika cije kucapandele. Nga citakutaku ceni cimitabesa kuya, lekeleni cimweja muka-limbo lyeni ngweni nga kukakala byuma bimo bije kubilitombola nebi biyendeka Mbimbiliya, co kumukalikwatasana nabo mu kulinga obyo byuma.
Nga mukulunu weni wa bipangi amyana bwana ha simbu ya cilika cije kucapandele. Kuma munapande kuzambwila kububyana ndi? Embwe. Zibukeni byashakela kumyana obwo bwana. Kuma mukulunu weni wa bipangi ashaka kumyana obwo bwana mwafwa ya cilika, indi ashaka lika kukandelela kuli yeni mwafwa ya kupanga na nzili?
Nga munu umo amyana bwana ha simbu ya cilika cije kucapandele. Owo amyana obwo bwana nasa kwendeka ngwendi: “Njizibuka ngwange kumwesi kulinga eci cilika, oloni njishaka lika kumyana obu bwana.” Hamo owo munu ali lika na mbunge ya kwana. Oloni munapande kunanguka indi ashaka lika kweseka likulahelo lyeni nambe kumilingisa mulikobelese omwo mu cilika. Co mwasa kutambula obwo bwana nambe kububyana. Nameme ngoco, mu byuma byoshe bitwangula kulinga, tushaka kukala na citakutaku cacibwa na kupwa ba kulongwa kuli Yehova.—Vilinga 23:1.
Ilukeni ha cilongesa 44 simpi 1
6. Mishongo ya Kulitambwisa
Tukalingi mwoshe mutukasela mangana keti tutambwise bakwetu mishongo mwafwa twabazema. Ngeci, nga tuli na kubinja mushongo wa kulitambwisa nambe nga tusinganyeka ngwetu hamo tuli nawo, tukalingi mwoshe mutukasela mangana keti tushambwisile bakwetu. Tukalingi ngoco mwafwa Mbimbiliya inatunangula ngwayo: “Zema mukweni ngwe muwalizema yobe babenya.”—Loma 13:8-10.
Munu uje ali na kubinja mushongo wa kulitambwisa asa kumwesa bati ngwendi wazema bakwabo? Kapandele kubabumbateya nambe kubatsemba mu kushaka kubamwesa cizemo. Kapandele kulubala nga kuli bamo kubamulanya ku binjibo byabo mwafwa ya kushaka kunyungilila binaanga byabo. Co lalo simbu kanda bamumbwitike, napande kuleka muka-kukwatasanesa cibunga ca bakulunu bya mushongo wendi mangana bakulunu bawaneko ngila ya kunyungililamo bakwabo baje babakambwitika. Munu uje asinganyeka ngwendi hamo ali na mushongo wa kulitambwisa napande kuya ku cipatela bakamupime, simbu kanda ayongole bya kulyambata na munu umo. Nga mulinga ebi byuma, co mumwesa ngweni mwaka bakweni mbunge mwafwa mushakezeka bibashaka bakweni, keti bimushaka lika yeni.—Filipu 2:4.
Ilukeni ha cilongesa 56 simpi 2
7. Mingoso na Biñanda bya Mashiko
Nga tusoneka byoshe bitulizibasana na bakwetu kutalesa ku bimbongo nambe mingoso, co twasa kwonowesa bukalu bunasa kwija mwafwa ya kujeneka kulinga ngoco. Tunapande kulinga ngoco nameme nga itulizibasana nendi mukwetu muka-Kilistu. (Njelemiya 32:9-12) Nameme ngoco, bisimbu bimo baka-Kilistu banasa kulipyakana mu biñanda bya mingoso nambe byuma byeka. Oloni banapande kumanesa bukalu bwabo bwasi-bwasi kwabo lika.
Mulinga bati nga mukweni muka-Kilistu naminyanyamena nambe kumibiisa lizina? (Tandeni Mateo 18:15-17.) Yesu watulekele byuma bitatu bitunapande kulinga:
Esekeni kumanesa bukalu bweni mukati keni.—Taleni vesi 15.
Nga munonowa kubumanesa, co saneniko umo nambe babali ba kukola ku sipilitu mu cikungulukilo mangana bamikwase.—Taleni vesi 16.
Nga bukalu bweni kubwahwile, co mwasa kubwetesa ku bakulunu.—Taleni vesi 17.
Kutwapandele kushatukila kutwala bandolome na bandokazi betu ku nkuta mwafwa kulinga ngoco kwasa kushawisa lizina lya Yehova na cikungulukilo. (1 Kolinte 6:1-8) Oloni kuli biñanda bimo bitunasa kutwala ku nkuta. Ebi biñanda binambateselela kutsiya bulo, kuwana iya napande kunyunga bana, kwana bukwasi kuli munalume nambe munakazi munima ya kulikondola, nga mutonda ngweni baka-insurance bamilwisile byuma byeni binabihya, nga mutonda ngweni kampani imifwete bimbongo byeni, nambe kumwesa lipapelo lya mwakutepela byuma byanaseze mutsi. Muka-Kilistu kajomboka cinangulo ca mu Mbimbiliya nga atwala biñanda bya cifwa eci ku nkuta na kubimanesa mu kwoloka.
Co lalo nga kunasholoka bukalu bwakama bwa kufwa ngwe kupika munakazi, kulinga mwamubi mwanike, kubulumuna munu, kwiba bufuko bwa munu, nambe kutsiya munu, muka-Kilistu uje ambulula milonga ya cifwa eci ku polisi, kajombokele cinangulo ca mu Mbimbiliya.
a Kutunda mu mwaka wa 455 B.C.E. kweta mu mwaka wa 1 B.C.E., kwetile myaka 454. Co kutunda mu mwaka wa 1 B.C.E. kweta mu mwaka wa 1 C.E., kwetile mwaka umo. Co lalo kutunda mu mwaka wa 1 C.E. kweta mu mwaka wa 29 C.E., kwetile myaka 28. Ngeci, myaka yoshe yetilemo yapwile 483.