CIPANDE 25

“Namatwala Umulandu Kuli Kaisale!”

Paulo walangilile ningo vino tungacita pa kucingilila ilyasi lisuma

1, 2. (a) I vyani ivikucitikila Paulo? (b) A mauzyo ci yano yakuzya Paulo lino watwala umulandu kuli Kaisale?

LINO Paulo ali umu Kesaliya, asilika iyatwalilila ukumulinda. Imyaka iili uku cisila lino Paulo waswilile uku Yudeya, Ayuda yezizye pa miku itatu ala yakulonda ukuti yamukome. (Mili. 21:27-36; 23:10, 12-15, 27) Nanti cakuti alwani yakwe Paulo iyafilwa ukumukoma, lelo yatatoovwike. Lino Paulo walola ukuti limwi alwani yakwe yamakwanisya ukumukoma, wanena Fesitasi Kateeka uwa ina Loma ati: “Namatwala umulandu kuli Kaisale!”−Mili. 25:11.

² Uzye Yeova amazumilizya vino Paulo amapingulapo ukutwala umulandu kuli kateeka wa ina Loma? Icasuko ukwi iuzyo lii, icicindama sana kuli sweswe swe yano tukasimikila sana pa Wene wakwe Leza umu manda yaa akusyalikizya. Tulinzile ukumanya ndi cakuti vino Paulo wacisile vingatwazwa naswe “umu kupoka insambu zya kusimikila ilyasi lisuma.”—Filipi 1:7.

“Inimilila pa Cilimba ca Upinguzi” (Mili. 25:1-12)

3, 4. (a) U mulandu ci uno Ayuda yalondelanga ukuti Paulo yamutwale uku Yelusalemu, nupya cali uli pakuti apusuke? (b) Uzye Yeova akakomelezya uli aomvi yakwe ndakai wakwe vino wakomelizye Paulo?

³ Lino papisile sile manda yatatu ukufuma pano Fesitasi wayelile kateeka wa ina Loma umu Yudeya, waile uku Yelusalemu.a Lino wali kuuku, uvwile kuno ya simapepo akalamba pamwi ni ntunguluzi zya Yayuda yapeelanga Paulo imilandu ikalamba. Yamanyile ukuti kateeka wii umupya walondekwanga ukuombesya pakuti alenge ya simapepo pamwi ni ntunguluzi zya Yayuda alino na Ayuda yonsi yaye pa mutende. Fwandi yalenzile Fesitasi iyati: Leta Paulo uku Yelusalemu. Nomba icalenzile ukuti yalenge Fesitasi vii, a pa mulandu wakuti yakweti ipange ilipe ilya kukoma Paulo lino akufuma uku Kesaliya akuya uku Yelusalemu. Lelo Fesitasi wayakanyizye lino walanzile ati: “Fwandi lekini tupitile [uku Kesaliya] pamwi ni ntunguluzi zinu pakuti zikalande ndi cakuti ica cumi wacita cimwi iciipe.” (Mili. 25:5) Na cii calenzile ukuti Paulo apusuke umuku na uze.

⁴ Lyonsi lino Paulo wakwatanga intazi, Yeova wamwazwanga ukuzizimizya ukupitila umu Mwene Yesu Klistu. Iusyini ukuti umu cilolwa, Yesu wanenyile umutumwa wii ukuti: “Sipa!” (Mili. 23:11) Na ndakai kwene aomvi yakwe Leza yakakwata intazi. Yeova asitucingilila uku ntazi zyonsi, lelo akatupeela amano na maka yano tukulondekwa pakuti tuzizimizye. Fwandi tungataila ukuti Leza witu uwaya nu kutemwa alatupeela “amaka acila maka ya yantu.”—2 Kol. 4:7.

5. Uzye Fesitasi walanzilepo vyani pa mulandu wakwe Paulo?

⁵ Lino papisile manda yamwi, Fesitasi “wikazile pa cilimba ca upinguzi” umu Kesaliya.b Paulo pamwi na aamupeelanga imilandu yimilile pa nkoleelo yakwe Fesitasi. Lino Paulo wasukanga uku milandu ino yamupeezile watiile: “Ntayembukila Masunde ya Yayuda nanti ukuyembukila itempele nanti ukuyembukila Kaisale.” Umutumwa Paulo atakweti umulandu uli onsi nupya walinzile ukuya umuntungwa. Uzye Fesitasi wali nu kupingulapo uli? Pa mulandu wakuti walondanga Ayuda ukuti yamutemwe, uzizye Paulo ukuti: “Uzye ukulonda ukuya uku Yelusalemu akuno nkakupingwile pa milandu yii?” (Mili. 25:6-9) Iuzyo lino wamuzizye lyali i lyauwelewele. Ndi cakuti Paulo iyamutwala uku Yelusalemu ukuti akuno yakamupingwile, ale alwani yakwe aliyo yali nu kumupingula nupya wali nu kukomwa. Vino Fesitasi wacisile walondanga sile ukuti antu yamutemwe ukucila ukupingula umulandu kulingana na vino calinzile ukuya. Nupya vino wacisile vyakoline na vino kateeka uwaliko uku cisila Ponti Pilato wacisile lino yapingulanga Yesu. (Yoa. 19:12-16) Na ndakai kwene, insita zimwi antu yangalenga ukuti ya kapingula yafilwe ukupingula ningo pa milandu ikumile ya kapepa yakwe Leza. Fwandi ali mulandu uno tutalinzile ukuzungukila ndi cakuti amu vilye yapingula vipusaneko pa milandu ikumile ya kapepa yakwe Leza.

6, 7. U mulandu ci uno Paulo watwalile umulandu kuli Kaisale, nupya i vyani vino aina Klistu acumi yangasambililako ndakai?

⁶ Vino Fesitasi walondanga ukuti Ayuda yamutemwe nga vyalenzile ukuti Paulo yamukome. Fwandi vino Paulo wali u mwina Loma waomvizye insambu zino wakweti. Wanenyile Fesitasi ukuti: “Inimilila pa cilimba ca upinguzi cakwe Kaisale pano ndinzile ukupingwilwa. Ntacita iciipe icili consi uku Yayuda wakwe vino nawe kwene wamanya. . . . Namatwala umulandu kuli Kaisale!” Kutaali uwali nu kusenula vino Paulo wapingwilepo. Fesitasi nawe walanzilepo nu kuti: “Watulenga kuti utwale umulandu kuli Kaisale, fwandi kuli Kaisale kwene akuno ulaya.” (Mili. 25:10-12) Vino Paulo watwazile umulandu uku cilye icikalamba, vikalangilila vino Aina Klistu acumi ndakai yalinzile ukucita. Ndi cakuti aakakaanya Ya Nte Yakwe Yeova yafyenga ya Nte lino yakuyapingula, ya Nte yakaomvya insambu zino yakwata pakuti yacingilile ilyasi lisuma.c—Masa. 94:20.

⁷ Pa cisila ca kwikala umu cifungo pa myaka iili pa mulandu ni milandu ya ufi ino atacisile, Paulo yamupeezile isyuko ilyakuti akaivwangile uku Loma. Nomba lino atatala wapita, kateeka na muze walondanga ukuti yalolane nawe.

Antu yali umu cilye nupya yakulanda ivipusanepusane ukulozya kuli vino icilye icipingula. Umwina, aakumulandilako, na aina yauze aingi ali umwi iumba iyasoka sana. Asi ya Nte yali ni nsansa nupya yakutaizyanya pali vino iyapingula umwina. — Tukatwala imilandu uku vilye vikalamba ndi cakuti yatapingwile ningo

“Ntaasuuzileko Sile” (Mili. 25:13–26:23)

8, 9. U mulandu ci uno Umwene Agilipa wailile uku Kesaliya?

⁸ Lino papisile manda anono ukufuma pano Fesitasi uvwile ukuti Paulo atatwala umulandu kuli Kaisale, Umwene Agilipa na kaci wakwe Benise “yafisile umu Kesaliya uku kulamuka” kateeka umupya.d Pa nsita iya lino aina Loma yateekanga, lwali u lutambi uku yalasi ukutandalila kateeka umupya uwatasontwa. Vino Fesitasi wataizye Agilipa pali vino wasonsilwe ukuya kateeka, vyalangilile ukuti walondanga ukuti yaye ivyuza nu kuti yatwalilile ukulauvwana.—Mili. 25:13.

KUTWALA IMILANDU UKU VILYE IVIKALAMBA PA KUCINGILILA UKUPEPA KWA CUMI

Ya Nte Yakwe Yeova yakatwala imilandu uku vilye vikalamba pakuti yayazumilizye ukulasimikila ilyasi lisuma pa Wene wakwe Leza. Imilandu iili ino yatwazile uku vilye aeyi.

Pa 28 Maaci umu 1938, Icilye Cikalamba ica U.S. cakanyile vino amu cilye cuze yapingwile ukuti ya Nte yakweti umulandu pali vino yapeelanga antu impapulo izikalanda pali Baibo umu Griffin, mu Georgia uku U.S.A. Uu wali ali muku wa kutandikilapo uno ya Nte yatwazile umulandu uku cilye cii cikalamba pakuti yangayavwangilako pa nsambu zino yakweti izya kusimikila ilyasi lisuma.g

Umulandu na uze u wa mwina Minos Kokkinakis uwa ku Greece. Pa myaka ukucila pali 48, umwina wii yamulemile ukucila pa miku 60 pano yamupeelanga umulandu wakuti walenganga antu ukufuma ku mipepele yuze nu kuya ya Nte. Nupya pa miku 18, yamucuzizye umu cilye. Wikazile imyaka iingi umu cifungo nupya yamwisile wenga uku vilila vya kuli Yemba wa Aegean. Pa cisila ca kumupeela umulandu umu 1986, umwina Kokkinakis atacimvyanga umu vilye vikalamba ivya mu Greece kuno watwalanga umulandu. Fwandi walenzile uwazwilizyo ukupitila umu cilye cikalamba ica European Court of Human Rights (ECHR). Pa 25 Mei umu 1993, Icilye capingwile ukuti ivilye ivya mu Greece vitapingwile ningo pa nsambu zino umwina Kokkinakis wakweti izya kupepa.

Ya Nte Yakwe Yeova yatwala imilandu iingi sana uku cilye ca ECHR, nupya yacimvya imilandu iingi pali iyo. Kutaya akaungwe kali konsi nanti kaungwe ka mipepele akatwalapo imilandu ya kucingilila insambu zya yantu uku cilye cikalamba ica ECHR nu kucimvya.

Uzye vino ya Nte Yakwe Yeova yakacimvya imilandu umu vilye, vikalenga uli ivintu ukuzipila na antu yauze? Umonsi uwi zina lyakuti Charles C. Haynes uwasambilila sana pali Baibo walanzile ukuti: “Swensi kwene tulinzile ukulataizya ya Nte Yakwe Yeova pali vino yakaombesya. Asi mulandu ni miku uwingi ino yakayapontela, ukuutukila uku ncende zyuze nanti sile ukuyazanza, yakatwalilila ukulenga ukuti yayapeele insambu zya kupepa. Nupya nga yacimvya, ala naswe kwene itucimvya.”

g Pakuti mumanyilepo na vyuze pali vino Icilye Cikalamba ica U.S. capingwile, lolini cipande icali muli Zyukini wakwe Januwale 8, 2003, pa mafwa 3-11.

⁹ Fesitasi wanenyile umwene pali Paulo, nupya Agilipa walondesyanga ukuvwa kuli Paulo. Uwanda uwalondelilepo, ya kateeka yaili ikazile pa cilimba ca upinguzi pakuti yapingule pa mulandu. Nanti cakuti ya kateeka yaa yakweti amaka, vino umufungwa wali nu kulanda vyakweti sana maka ukucila vino yali nu kucita alino nu kulanda.—Mili. 25:22-27.

10, 11. Uzye Paulo walangilile uli ukuti wacindike Agilipa, nupya i vyani vino umutumwa wanenyile umwene pali vino vyamucitikile?

¹⁰ Umu mucinzi, Paulo wataizye Umwene Agilipa pali vino wamupeezile isyuko ilya kuilandila, pano wamanyile ukuti Umwene wamanyile intambi zyonsi izya Yayuda na muli vino Ayuda yapusine. Lyene Paulo walondolwile vino umi wakwe wali uku cisila lino watiile: “Nali umwi umba lya Yafaliseo, yene yakomya sana masunde ukucila Ayuda yauze asyala.” (Mili. 26:5) Pa mulandu wakuti Paulo wali u Mufaliseo, wataile ukuti Mesiya wali nu kwiza. Nomba lino wizile aya umwina Klistu, alino wamanyile ukuti Yesu Klistu ali Mesiya wino antu yaloleelanga pa myaka iingi sana. Vino Paulo wazumiilemo ali vino na antu aamupeelanga imilandu yazumiile, kuli kuti upaalilo uwakuti Leza wali nu kufikilizya ulayo uno walavile ivikolwe vyao, nupya ukwene ali mulandu uno yapingwilangapo Paulo. Vino Paulo walondolwile vyalenzile ukuti Agilipa alondesya ukuvwa kuli vino wali nu kulanda.e

¹¹ Lino Paulo wiwisye vino wacuzyanga Aina Klistu uku cisila, walanzile ati: “Nemo namanyile ukuti ndinzile ukucita ivili vyonsi pakuti ndwisye izina lyakwe Yesu uwa ku Nazaleti. . . . Vino nayasokiile sana [alondezi yakwe Klistu], nayakonkelanga nu mu misumba yuze iya kutali uku kuyacuzya.” (Mili. 26:9-11) Vino Paulo walandanga vyali i vya cumi. Antu aingi yamanyile vino wacuzyanga Aina Klistu. (Gala. 1:13, 23) Agilipa afwile wazungwike nu kwelenganya ukuti: ‘I cani calenzile umuntu wii kusenuka?’

12, 13. (a) Uzye Paulo walondolwile uli vino cali pakuti asenuke? (b) Uzye Paulo waipantolanga uli wa “ng’ombe ino ikupantola uku citunkwilo”?

¹² Lyene Paulo waswike umu mazwi alondelilepo lino watiile: “Lino nayanga uku Damasika ala ya simapepo akalamba iyampeela amaka ni nsambu, musanya pakasi naweni uluswepo Mwene, lwaengesanga ukucila uluswepo lwa musanya nupya lwanzingulwike pamwi na yano nali nayo. Nupya lino swensi twaponyile pansi, nuvwile izwi likunena umu Ciebele likuti: ‘Saulo, Saulo, u mulandu ci uno ukuncuzizya? Ukuicisa wemwineco vino ukuipantola wa ng’ombe ino ikupantola uku citunkwilo.’ Lelo nuzizye inti: ‘Wewe weni Mwene?’ Nawe Umwene wangaswike ati: ‘Nene Yesu, wino ukucuzya.’”f—Mili. 26:12-15.

¹³ Lino Paulo atatala walola icilolwa cii, wali kwati i “ng’ombe ino ikupantola uku citunkwilo.” Wakwe vino ukwaula ukumanya icinyama cingaicisa ukucitunkwilo icikalipe, ali vino na Paulo waicisanga muli vyakwe Leza pa mulandu wakuti atalondanga ukucita ukulonda kwakwe Leza. Vino Yesu walolekile kuli Paulo, lino Paulo wayanga uku Damasika calenzile ukuti umonsi wii umucincile lelo atalondanga ukutungululwa asenuke muli vino welenganyanga.—Yoa. 16:1, 2.

14, 15. I vyani vino Paulo walanzile pali vino wasenwike umu umi wakwe?

¹⁴ Umu cumi Paulo wasenwike sana umu umi wakwe. Lino walandanga na Agilipa walanzile ati: “Ntaasuuzileko sile uku cilolwa cino naweni ukufuma ukwi yulu, lelo natandikilepo ukusimikila umu Damasika alino inja uku Yelusalemu, ni ncende zyonsi izya mu Yudeya, alino nu ku yantu ya mu nko, nayanenanga ukuti yafwile ukulapila nu kuwela kuli Leza ukupitila umu kuomba imilimo ikalangilila ukulapila.” (Mili. 26:19, 20) Pa myaka iingi, Paulo wafikilizyanga umulimo uno Yesu Klistu wamupeezile umusanya pakasi umu cilolwa. I vyani vyafumilemo? Antu auvwilile ukwi lyasi lisuma lino Paulo wayasimikilanga yalapile uku miyele yao iipe nu kutandika ukupepa Leza. Nupya antu asenwike izile yaya antu asuma, na cii calenzile ukuti yauvwila masunde nu kuyacindika.

¹⁵ Lelo ivisuma vyonsi ivyacitikanga pa mulandu ni lyasi lisuma lino Paulo wasimikilanga, vitalenzile Ayuda ali alwani yakwe Paulo ukuvwa ningo. Paulo watiile: “Ukwene uli mulandu uno Ayuda yandemiile umwi tempele nupya yalondanga ukunkoma. Lelo pa mulandu wakuti Leza wangavwanga, natwalilila ukufika na ndakai ukusimikila uku yapiina na akankala.”—Mili. 26:21, 22.

16. Tungakolanya uli Paulo lino tukulondolola pali vino twazumilamo kuli ya kapingula ni ntunguluzi?

¹⁶ Vino sweswe ina Klistu ya cumi, tulinzile ‘lyonsi ukuya aipekanye’ ukwasuka wensi uwatuzya pa utailo witu. (1 Pet. 3:15) Icingatwazwa sana lino tukulondolola pali vino twazumilamo kuli ya kapingula ni ntunguluzi, u kukolanya vino Paulo wacisile lino walandanga kuli Agilipa alino na kuli Fesitasi. Ndi cakuti tuli nu mucinzi lino tukuyalondolwela vino icumi ca mu Baibo cikalenga umi wa yantu ukuzipa, wakwe vino Baibo yatwazwa ukusenuka umu umi na vino yazwa antu yauze akalondela vino tukuyasimikila, kungalenga ukuti tuyafike pa mwenzo.

“Nga Wandenga Ukuya Umwina Klistu” (Mili. 26:24-32)

17. I miyele ci ino Fesitasi walangizye lino Paulo walandanga pa utailo wakwe, nupya i miyele ci ikoline na ino Fesitasi wakweti iyayako ndakai?

¹⁷ Lino ya kateeka yaili yakutikanga kuli vino Paulo walandanga calenzile ukuti viyafike sana pa mwenzo. Uvwini ivyacitiike, ilyasi likalanda ukuti: “Lyene lino Paulo acili akuvwanga, Fesitasi wapunzile ati: ‘Paulo watupena! Kusambilila sana iikukupenya!’” (Mili. 26:24) Vino Fesitasi wacisile vikalangilila imiyele iyayako na ndakai. Antu aingi ndakai yakalola antu aakasambilizya ivya muli Baibo ukuti yavulungana. Nupya antu aingi umu nsi cikayatalila ukuzumila vino Baibo ikasambilizya ukuti afwe yalatuutululwa.

18. I vyani vino Paulo waswike Fesitasi, nupya vino Paulo waswike vyalenzile Agilipa alandepo uli?

¹⁸ Paulo waswike kateeka ati: “Ntapenyile, musambazi Fesitasi, vino nkulanda i vya cumi nupya i vya mano. Pano umwene wino nkulandako ukwaula intete wamanya ningo ivintu vii vyonsi. . . . Mwene Agilipa, uzye wazumila muli vino ya Kasesema yalemvile? Manyile ukuti wazumila.” Lelo Agilipa nawe watiile: “Umu nsita sile inono nga wandenga ukuya Umwina Klistu.” (Mili. 26:25-28) Ciye amazwi yano umwene walanzile yali aacumi nanti foo, vino Paulo walanzile vyazwile sana umwene.

19. Uzye Fesitasi na Agilipa yapingwile uli umulandu wakwe Paulo?

¹⁹ Lyene Agilipa na Fesitasi imilile nu kunena antu ukuti umulandu wasila. “Lelo lino yafumanga, yatandike ukulanzyanya iyati: ‘Umuntu wii pasi cino akucita cino angafwilapo nanti ukunyepelwapo umu maceni.’ Lyene Agilipa wanenyile Fesitasi ati: ‘Umuntu wii akana ukutwala umulandu kuli Kaisale nga wasapulwa.’” (Mili. 26:31, 32) Yamanyile ukuti umonsi wino yapingulanga ataakweti umulandu. Na cii calenzile ukuti yatandike ukwelenganya ivisuma pa Ina Klistu.

20. I vyani ivyacitiike pa mulandu na vino Paulo wasimikiile kuli ya kateeka?

²⁰ Ya kateeka yonsi amaka alumbulwa umwi lyasi lii pasi uwalangilile ukuti walondanga ukuvwa ukwi lyasi lisuma ilya Wene wakwe Leza. Uzye cali sile ningo vino mutumwa Paulo wapingwilepo ukuyalanda na aonsi yaa? Ee, cali sile ningo. Pano vino yatwazile Paulo kuli “ya mwene na kuli ya kateeka” ali umu Yudeya, calenzile ukuti asimikile kuli ya kateeka aina Loma yano limwi yatali nu kusimikilwa. (Luka 21:12, 13) Nupya ivyamucitikiile na vino watwalilile ukuya uwa cisinka lino wakweti intazi, calenzile ukuti utailo wa ina na ya nkazi ukomeleko.—Filipi 1:12-14.

21. I visuma ci ivingacitika nga twatwalilila ukuomba umulimo wa Wene?

²¹ Vikwene i vikacitika na ndakai. Ndi cakuti tukutwalilila ukuomba umulimo wa Wene asi mulandu ni ntazi nanti ukucuziwa, cingalenga ukuti twalola ivisuma ivingi ivikafumamo. Tungasimikila nu ku yalasi yano limwi cingatutalila ukuyasimikila. Ndi cakuti tukuzizimizya, cingalenga ukuti aina itu na ya nkazi yakomeleziwe nu kutwalilila ukuya asipe lino yakusimikila sana pa Wene wakwe Leza.

POLOKIYA FESITASI, KATEEKA WA INA LOMA

Ilyasi ilikalanda pali Polokiya Fesitasi ilyatwalilila ukuyako na ndakai likazanwa sile umu Milimo ya Yatumwa alino nu mu vyalembwa vyakwe Flavius Josephus. Uku ma 58 C.E., Fesitasi wapyanyile Felikisi pali ukateeka umu Yudeya nupya wizile afwa pa cisila ca kuteeka pa myaka iili nanti itatu.

Cikaloleka ukuti Fesitasi wakweti sana mano nupya walingine ukuya kateeka pano wene wapusineko na Felikisi wino wapyanyile, nupya wapusine nu monsi uwi zina lyakuti Albinus uwizile amupyana. Lino Fesitasi watandike ukuteeka, umu Yudeya mwali ivipondo ivingi sana. Nomba Josephus walemvile ukulozya kuli Fesitasi ukuti, “walondanga ukufumya antu yonsi aacitanga ivimvulunganya umu musumba. Fwandi walemile ivipondo ivingi umu musumba nu kuvikoma.” Lino wateekanga, Ayuda yakuuzile iciumba pakuti Umwene Agilipa atalola ivyacitikanga apa ncende apayelile itempele. Fesitasi wanenyile antu ukuti yacomoole. Lelo Ayuda yalenzile ukuti yatwale umulandu uu kuli Kateeka Mukalamba Umwina Loma Nero, nupya nawe wayazumilizye.

Cikaloleka ukuti Fesitasi wafululanga sana ivipondo. Lelo pa mulandu wakuti walondanga ukuti Ayuda yamutemwe, walesile ukuya nu mulinganya, sana sana lino wapingulanga umutumwa Paulo.

UMWENE HELODI AGILIPA 2

Agilipa uwalandwapo umu cipande 25 umwi buku lya Milimo, u Mwene Helodi Agilipa 2, umwana wa mwizikulu wakwe Helodi Mukalamba nupya umwana wakwe Helodi uwazanzile icilongano icali umu Yelusalemu imyaka 14 uku cisila. (Mili. 12:1) Agilipa u wali kateeka wa kusyalikizyako umu lupwa lwakwe Helodi.

Lino isi wakwe Agilipa wafwile umu 44 C.E., ala Agilipa ali ni myaka 17 nupya ala akaikala umu Loma kuno wasambiliziwe ukwi sano lyakwe Klaudi Kateeka wa ina Loma. Ya mpandamano yakwe kateeka yaweni ukuti Agilipa wali umwance uwakuti angapyana isi pa wene, fwandi yasoolwile kateeka umwina Loma ukuti aliwe apyane. Nanti cali vivyo, Flavius Josephus walanzile ukuti lino Agilipa wali uku Loma, wazwanga Ayuda nu kuyavwangilako.

Uku ma 50 C.E., Klaudi wasonsile Agilipa ukulateeka icitungu ca Chalcis nupya umu 53 C.E., wamusonsile ukulateeka icitungu ca Itulia, Tulakoniti, alino ni citungu ca Abilene. Nupya Agilipa wapeezilwe umulimo wa kwangalila itempele ilyali umu Yelusalemu alino na maka akusonta ya simapepo yakalamba Ayuda. Nero u wizile apyana Klaudi wapeezile Agilipa incende na zyuze izya kuteeka izyayelile umu Galili nu mu Peleya. Lino Agilipa waloline na Paulo, Agilipa wali na kaci wakwe Benise, wino wafumile kuli iya, uwali umwene wa ku Kilikiya.—Mili. 25:13.

Umu 66 C.E., lino Agilipa wafizilwe ukulesya Ayuda aakatukilanga Aina Loma, ivipondo vizile ivimukatukila, fwandi wali nu kusoololapo ukuilunda uku Ina Loma. Pa cisila lino ucipondoka wa ya Yayuda wasizile, kateeka umupya Vespasian wapeezile Agilipa icilambu kuli kuti incende na zyuze izya kuteeka.

a Lolini kambokosi akakuti “Polokiya Fesitasi, Kateeka wa Ina Loma,”.

b “Cilimba ca upinguzi” cayelile apatumpuke. Vino isile icilimba ca upinguzi apatumpuke vyalangililanga ukuti vino kapingula watapingula, antu yonsi yalinzile ukuvilondela nupya yalinzile ukuvicindika. Pilato wali pa cilimba ca upinguzi lino wapingulanga imilandu ino yapeezile Yesu.

c Lolini kambokosi akakuti “Kutwala Imilandu Uku Vilye Ivikalamba pa Kucingilila Ukupepa Kwa Cumi,”.

d Lolini kambokosi akakuti “Umwene Helodi Agilipa 2,”.

e Pa mulandu wakuti Paulo wali umwina Klistu wazumiile ukuti Yesu ali Mesiya. Ayuda aakanyile Yesu yalolanga Paulo ukuti wali umusangu.—Mili. 21:21, 27, 28.

f Ukulozya uku mazwi yano Paulo walanzile akuti wapitanga “musanya pakasi,” umwi uwasambilila sana pali Baibo walanzile ati: “Ndi cakuti umuntu ali pa ulendo atapamviwa atapuzanga nanti cakuti kuli umusanya nupya ikukaya. Fwandi Paulo waombisye sana pa nsita yii lino yamucuzyanga.”