LYASI LYAKUTANDIKILAKO | UZYE BAIBO YALANDAPO ULI PA UMI NI MFWA?

Vino Baibo Yalanda Apa Umi ni Mfwa

Ukuwelenga pali vino uumbo watandike umwi buku lya Utandiko muli Baibo, tukasambilila ukuti, Leza wanenyile Adamu ati: “Cumi kwene ungalya iviseekwa vya ku miti yonsi ya mu calo, lelo utakalye iviseekwa vya ku muti uno ukapeela amano ya kumanya visuma ni viipe. Pano uwanda kwene uno ulalyako, ulafwa.” (Utandiko 2:16, 17) Ukulingana na mazwi yaa, tungati, Adamu auvwila vino Leza wamunenyile nga atafwile nupya ndi watwaliliile ukuya uwa umi umu calo ca Edeni.

Adamu na Eva yali mu calo ca Edeni ala aakote

Icaulanda icakuti Adamu atuvwilile vino Leza wamunenyile, asuula ni sunde lino wamupeezile ilya kukanalya ku cizao cino wamulesizye. Waliile lino umuci, Eva wamuletiileko ukuti alye. (Utandiko 3:1-6) Na ndakai kwene twaya ni ntazi pa mulandu wakuti Adamu atuvwilile Leza. Umutumwa Paulo walondolola ukuti: “Iifyo lingile muno nsi pa mulandu wa muntu wenga, nga ni iifyo lyakwe i lyaleta imfwa. Caleka, imfwa nayo yasalangine mu antu yonsi pano antu yonsi iifizye.” (Loma 5:12) “Muntu wenga” wino Baibo yalanda paa, a Adamu. Nomba vwilini, uzye iifyo lyatandike uli, nupya u mulandu ci uno iifyo lyaleta imfwa?

Vino Adamu watamile isunde lyakwe Leza, lyali iifyo. (1 Yoane 3:4) Nupya malipilo iifyo, imfwa; kulingana na vino Leza wanenyile Adamu. Ndi cakuti Adamu na ana aali nu kwiza vyalwa, iyatwalilila kuya ni cuvwila kuli Leza, ngano yatakweti iifyo ilili lyonsi nupya ndi yatamanyile ni imfwa. Leza ataumvile antunze kuti yafwa, lelo wayaumvile ukuti yaikalilila amanda pe.

Fwandi tutanga tutwisike icalenga ukuti ‘imfwa isalangane mu antu yonsi’ ndi vino Baibo yalanda. Nomba uzye umu mwili witu mwaya cimwi icikasyala icipuma umuntu ndi wafwa? Aingi yangasuka ukuti ee. Lelo, kulanda kuuko kwalenga aingi sana ukutandika ukwelenganya ukuti Leza wasomvile Adamu. I cani cino twalandila vivyo? Pano ndi cakuti twakwata icintu cimwi icikatwalilila kuya nu umi mu mupasi lino umuntu wafwa, ale tungati imfwa asi malipilo iifyo. Baibo ikaati: ‘Leza atanga atumpoke.’ (Ayebulai 6:18) Nomba Satana wene wasomvile apa kuneena Eva ati: “Mutalafwa awe.”—Utandiko 3:4.

Ndi cakuti cisambilizyo cakuti mu mwili mwaya icisifwa i ca ufi, tunguzya tuti: Uzye lyene ivyani ivikacitika lino muntu wafwa?

BAIBO IKALUNGIKA

Ibuku lya Utandiko lyalanda pa uumbo ukuti: “Lyene Yeova Leza atoola ivu ukufuma ku musili nga apanga umuntu. Alino aputa umupu ukapeela umi mu mpuno yakwe, nga umuntu aya nu umi.” Amazwi aakuti “umuntu aya nu umi” yasenulwa kufuma ukwi zwi lya Ciyebulai ilyakuti ne’phesh, ilikasenula ukuti “ciumbwa ca umi.”—Utandiko 2:7.

Fwandi Baibo ikalanda ningo sana ukuti antunze yataumvilwe ni cintu cimwi umu mwili icikasyala ica umi umuntu ndi wafwa. Lelo, umuntu wenga na wenga waya nu “umi.” Fwandi nanti mungezya uli ukuwelenga Baibo, mutalatala muzane pano yalanda ukuti umu mwili mwaya cimwi icisifwa lino muntu wafwa.

Uzye lyene vino Baibo italanda ukuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa lino umuntu wafwa, u mulandu ci uno ya simapepo amu mipepele ingi yakasambilizya vino Baibo italandapo? Pakumanya icasuko, tumatala tulande pali vino vyacitikanga mpiti mu Eguputo.

VISAMBILIZYO VYA UFI VYAVULA

Umuntu umwi Mugliki uwizina lyakuti Helodotasi, uwaliko umu 1500 B.C.E., walanzile pa ina Eguputo ukuti; “Aali yantu yano yatandikiilepo ukucingilila cisambilizyo cakuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa umuntu ndi wafwa.” Na ina Babiloni kwene yatandike kuzumila mu cisambilizyo kwene cii. Apa nsita lino Alekizanda Mukulu wacimvizye icitungu ca Middle East umu 332 B.C.E., ala Agliki asambilila amano auntunze yasalanganya sana icisambilizyo kwene cii, nu mu uteeko uno Agliki yateekanga.

Mutalazana pali ponsi muli Baibo pano yalanda ukuti kwaya cimwi icisifwa ndi cakuti umuntu wafwa

Umu nsita ya Ina Klistu ya kutandikilako, ya cilolo Ayuda, Ayesene na Afaliseo, yasambilizyanga ukuti kwaya cimwi umu mwili icisifwa muntu ndi wafwa. Ibuku limwi (The Jewish Encyclopedia) likalanda ukuti: “Icizumilo cakuti mu mwili mwaya cimwi icisifwa catandike mu Yayuda kufuma ku Agliki maka maka ku muntu uwasambilile amano ya untunze Pilato.” Nu mu nsita ya Ina Klistu yakutandikilako, kwali Umuyuda Josephus uwasalanginye cisambilizyo kwene ciico, cisi ca mu Malembelo ya Muzilo, lelo kulingana na vino “Agliki yazumiilemo,” vino waweni ukuti a malyasi ya yantu akapanga sile malyasi ya ufi.

Lino intambi zya Agliki zyatandike ukuvula, amanyikwe ukuti Aina Klistu nayo yatandike ukulondela intambi kwene zizyo. Kulingana na vino umuntu wa mpiti Jona Lendering walanzile, “Pilato welenganyanga ukuti cintu icisifwa ndi umuntu wafwa calipo uku ncende isuma nupya ndakai caya umu nsi iipe fwandi cii cikalenga ukuti amano yakwe Pilato yauvwana na vino aina Klistu yakalola.” Fwandi icisambilizyo cakuti kwaya icisifwa mu muntu cizile cimanyikwa nu ku macalici a Ina Klistu nupya cizile iciya pa vizumilo vyao.

“ICUMI CILAMUKULULA”

Mu nsita ya atumwa, mutumwa Paulo wacelwile ukuti: ‘Umupasi wa muzilo ukalanda paswe ukuti mu manda yampela antu yamwi yalafutatila utailo. Yene yalayela mazwi kufuma ku mipasi yantumpu, nga nu kulondela masambilizyo kufuma ku mipasi yankota.’ (1 Timoti 4:1) Ala amazwi yaa acumi! Cisambilizyo cakuti kwaya icisifwa umu muntu a “masambilizyo kufuma ku mipasi yankota.” Baibo yene italandapo pa cisambilizyo cii, fwandi cafuma sile ku mipepele ya ufi nu ku mano ya untunze.

Swemo twasyuka, Yesu watile: “Mulamanya cumi ca pali Leza, nga ni cumi cilamukulula.” (Yoane 8:32) Kumanya ningo vino Baibo ikasambilizya, kwalenga tukululwe ukufuma ku visambilizyo vya ufi visicindika Leza vino amu mipepele yakasambilizya. Na cuze icakuti, icumi ca muli Baibo cikatukulula ku ntambi nu ku vintu vyuze vino antu yacindikisya sana pa mfwa.—Lolini kambokosi akakuti “Uzye Afwe Yaaya Kwi?”

Kaumba witu atalondanga ukuti antu yaikala sile imyaka 70 nanti 80 umu nsi ii nupya iyaya umukwikala amanda pee uku ncende yuze. Kulonda kwakwe ukwakuti antu yaikala amanda pee wa yana yakwe umu nsi kwene ii ndi cakuti yakumuvwila. Kulonda kuu kukalanga sile vino Yeova watemwa antu, nupya kutalasenuka. (Malaki 3:6) Nupya cuze icikatupeela upalilo, a mazwi yakwe kalemba wa masamu aakuti: “Antu aololoke yalikala umutende umu mpanga, nu kuipyana umuyayaya.”—Masamu 37:29.

Nga mukulonda ukumanyilapo na vyuze pali vino Baibo ikasambilizya pa umi ni mfwa, muwelenge umu cipande 6 mwi buku lyakuti Uzye Baibo Ikatusambilizya Vyani? Lyalembwa na Ya Nte Yakwe Yeova. Lyaya na pa webusaiti ya www.pr418.com, nanti mungacita sikani ka kodi kaa.

Uzye Antu Yangaya nu Umi wa Manda Pee?

Imyaka sile inono iyatipitapo, aakalondelezya pa vintu yazanyile ivimelwa vimwi pansi yakwe yemba, vino yatangi vyati vikala imyaka iingi sana; limwi ukuluta pa vya umi vyonsi ivyaya pano nsi. Ivimelwa kwene vii, vino yakati Posidonia ivyaya wa masote, vyavimbilizya pansi yakwe yemba mukalamba wa Mediterranean pakasi ka mpanga ya Spain na Cyprus.

Uzye vwilini ndi cakuti vimelwa vingikala imyaka iingi, nga antu yene? Ya sayansi akasambilila pa myaka ino vintu vikaikala yakamanya imyaka ino cintu cimwi cingikala ku nkoleelo. Ibuku ilikalanda pi lyasi lii, lyalanda pali vino ya sayansi yalondelezya ningo ningo imyaka ino ivintu vikaikala. Nomba, nanti cakuti ya sayansi yakaombesya ukumanya vino vintu vikaikala, tukailolela imyaka ino antu yakaikala.

Lelo ukulanda sile icumi, ya sayansi asi aliyo yangatunena ndi tungikala amanda pee. Baibo ikalanda pali Kaumba witu Yeova Leza, ikaati: “Intendekelo ya umi yaya kunuli.” (Masamu 36:9) Fwandi icalenzile na Yesu Klistu ukulanda umwipepo ukuti: “Umi wa pe u wakuti antu yamanye wewe, Leza wenga sile uwa cumi, nga nu kumanya Yesu Klistu wino watumile.” (Yoane 17:3) Icumi kwene, ukuombesya kwitu kwakuti tumanye Yeova Leza nu mwanakwe, Yesu Klistu, u kulalenga tukapokelele icilambu cakuya nu umi wa manda pe.

Aakalondelezya pa vintu yazumila ukuti isote lii ilyamela pansi yakwe yemba, liikala imyaka aingi

Ivingatwavwa Ukuzumila Vino Baibo Yalanda

Tungataila sana ukuti vino Baibo ikalanda i vya cumi sana. U mulandu ci? Lolini vii ivili apisika:

Baibo Yalemvilwe Munzila Iiyeele: Muli Baibo mwaya mabuku 66 aalemvilwe na aonsi 40 ukuluta pa myaka 1600, kutandika umu 1513 B.C.E. kwizafika ku ma 98 C.E. Nomba, ivyalembwamo vikaumvwana nupya vyalembwa ningo sana. Fwandi cikalanga sile apaswe ukuti umwineco wakwe Baibo, a Leza wa maka yonsi. Wapeezile ivyeo vyakulemba uku yonsi kuti yalembe.
Pa Vintu Ivyacitike Mpiti: Ivyalembwa muli Baibo vikaumvwana sana ni vintu ivyacitiike mpiti. Ibuku limwi (A Lawyer Examines the Bible) lyalanda ukuti: “Utulai nu usininkizyo wa ufi vikaalanga ivyacitikanga mpiti mu ncende zimwi na pa nsita zimwi, . . . Baibo nayo kwene ikatunena ningo sana insita ni ncende lino vintu vyacitiike kulingana na vino cali pa nsita kwene lino vyacitikanga.”
Baibo Ikalanda Ivya Cumi Pali Vyakwe Sayansi: Ukuya kwene, Baibo asi buku lyakwe sayansi. Lelo ndi yalanda pali vyakwe sayansi, ikalungika. Wakwe vino tukazana umwi buku lya Ina Levi vipande 13 na 14, mwaya masunde yano Leza wapeezile aina Izlaeli pa kuicingilila ku ndwala, ala na antu yatali yamanye na vino yangaicingilila ku tuziizi utukaleta indwala. Nupya pa nsita lino antu aingi yatali yamanye vino insi iikala, ala Baibo yene yaalanda mpiti ukuti insi iikala apa lwelele.—Yobo 26:7; Ezaya 40:22.

Vino twalanda paa avimwi vimwi sile ivikakomya icisinka cakuti: “Mazwi yonsi amu malembelo yene yafuma kuli Leza nupya yakaomviwa mu kusambilizya cumi, kukanya kuluvyanya, kulungika kuluvyanya.” —2 Timoti 3:16.