Kutaaya ibuku lya mapepo ilingalingana na Baibo nanti lino lyasenula antu aingi wakwe cimwi apa myaka iingi wakwe Baibo. Nupya kutaaya ibuku pano nsi lino antu aingi sana yakalwisya nu kulondelezyamo intazi.

Na likwene, antu yamwi aasambilila sana yakatwisika ngi cakuti Mabaibo aayako ndakai yalingana ni vyeo ivyalimo pa kutandika. Umuntu umwi uwasambilila sana pa vya mipepele, walanzile ati: “Tutanga tusininkizye ngi cakuti ivyalembwamo vyalingana ningo ni vyeo ivya pa kutandika. Twakwata sile Mabaibo umwazuula impuso nupya Mabaibo kwene yaa aaliko ndakai yapanzilwe ala papita myaka iingi sana, nupya yapusana umu nzila izingi cuze.”

Yauze nayo yakatwisika ngi cakuti Baibo i ya cumi pa mulandu na kuno yakapepa. Vikwene avino cali na kuli Faizal, ya lupwa aasi Aina Klistu yamusambilizye ukuti, Baibo i buku lya muzilo nomba lyasenuka. Faizal watiile: “Cikwene i calenganga natwisika lino antu yalondanga ukunsimikila ivya muli Baibo. Pano yatakweti na Baibo iyalemvilwe apa kutandika. Baibo yasenuka!”

Uzye cifwile ukumusakamika ngi cakuti Baibo yasenuka nanti foo? Tala elenganyini apa mauzyo yaa: Uzye mungataila malayo aya muli Baibo ndi mutamanya ningo ngi cakuti malayo yaayo amuno yaali mu vyalembwa vya kutandikilako? (Loma 15:4) Uzye mungaomvya ivyalembwa muli Baibo nga mukulonda ukupingulapo apa ncito ino mungaomba, imilandu ya mu lupwa, nanti kuno mungaaya umu kupepa ngi cakuti muli Baibo mwazuula sile impuso izyalembwa na antunze?

Nandi cakuti mabuku amu Baibo alemvilwe pa kutandika yalowa, tungalola umu vyalembwa vya mpiti sana pakuti tusininkizye ngi cakuti ivyalembwamo i vya cumi. Uzye ivyalembwa vya mpiti vyafika uli na ndakai ukwaula ukuti vilowe, ukwaula ukuti vyononwe uku yalwani, nupya ukwaula ukuti ivyeo visenulwe? Uzye vino ivyeo vivyo vyatwalilila ukuyako ukufika na ndakai, cingalenga uli ukuti tutaile ivyeo ivyaaya umu Mabaibo yano twakwata ndakai? Yuvwilini amasuko umu lyasi ililondelilepo pali vino Baibo yatwalilila ukuyako ukufika na ndakai.

UWAVYA UWALIPO:Pano yalembanga ivyeo vya muli Baibo a pa mpapa alino na pa vintu ivyalolekanga kwati amapepala yano yapangilanga ni vimelwa. (2 Timoti 4:13) Uzye ivintu vii vino yalembangapo vyalenzile uli ukuti citale sana ukusungilila Baibo kufika na ndakai?

Ivyakozile mapepala vikalepuka zuwa, kucucuka nupya vitakoma. Antu yamwi asambilila sana (Richard Parkinson na Stephen Quirke) yalanzile iyati: “Mapepala yaayo umu kuya kwa nsita yaolanga nupya yatandikanga nu kuvungoka. Nga mwasunga mapepala kwene yaayo yavuvumanga nanti ukuola nupya imbeya ni vizizi ivili wa wonyi, vyalyanga nga mwayaziika.” Mapepala yano yapangilanga uku vimelwa yononike zuwa pano yayiisile apa musanya nu mu munyezi.

Impapa yakoma ukuluta mapepala aomviwanga mpiti, lelo nayo kwene ikaononeka nga itasunzilwe ningo nanti nga yiikwa apakavile sana, apali umunyezi, nanti luswepo.a Nupya ivizizi vyatemwa sana impapa. Fwandi pakuti ivyalembwa vyampiti vifikeko na ndakai, ibuku limwi likati ‘i syuko sile.’ (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) Ndi cakuti mapepala alemvilwepo amazwi amuli Baibo yaozile, ale na ndakai kwene nga kutaya amazwi amu Baibo.

VINO BAIBO YAPUSWIKE: Umwene wensi uwa Izlaeli walinzile ukulondela isunde lya Ayuda ilya ‘kwambulwila masunde kufuma mu lupapulo lwankolelo,’ ali kuti mabuku 5 akutampilapo muli Baibo. (Malango 17:18) Nupya antu asambilile nu kumanyikisya kukopolola ivyeo vya mu Baibo yalemvile ivyeo ivingi sana cakuti mu manda ya atumwa, Malembelo yayiikanga umu mang’anda ya kupepelamo umu mpanga ya Izlaeli yonsi kumwi nu ku Makedoniya! (Luka 4:16, 17; Milimo 17:11) Uzye i cani calenga kuti ivyeo ivyalemvilwe mpiti vifike na ndakai?

Umuntu umwi uwasambilila sana ilyasi lya Cipangano Cipya (Philip W. Comfort) watiile: “Ayuda yatemilwe ukwiika impapulo zya Malembelo umu nyungu pakuti malembelo yatoononeka. Cikaloleka kwati na Ina Klistu kwene ali vino yacitanga. Fwandi icalenga nu kuti antu yazana ivyalembwa vya mpiti umu viya iviumbe ni ivu, mu miputule umusiingila sana luswepo alino nu muninga nu mu vifulo umutaaya amanzi.

IVYACITIKA: Kwaya ivyalembwa ivingi sana ivya malembelo a muli Baibo ivya mpiti ivyayako ndakai nupya vimwi vyalemvilwe imyaka 2,000 iyapitapo. Kutaaya ibuku na lyuze ilyakwata ivyalembwa vya mpiti ndi vino Baibo yaaya.

UWAVYA UWALIPO: Yakateeka aingi na ya simapepo yakweti mapange aapusane ni vyalembwa muli Baibo. Ilingi yaomvyanga amaka yano yakweti kulesya antu ukukwata, ukupanga, nanti sile kusenula Baibo. Uvwini ivyacitike:

• Mu Mwaka wa 167 B.C.E.: Umwene umwi (Antiochus Epiphanes), uwalondanga ukupatikizya Ayuda kuti yapepa uku mipepele ya Agliki, wanenyile antu ukuti yonoone Mabaibo yonsi a Ciyebulai. Umuntu umwi uwamanya ilyasi lya mpiti (Heinrich Graetz) watiile, aomvi ya Mwene wii “yalepoolanga nu kooca impapulo zya Masunde konsi kuno yazizananga, nupya yonsi awelenganga Baibo kuti yakomeleziwe nu kutekeziwa yayakomanga.”

• Imyaka Pakasi Kakwe 1000 na 1400: Intunguluzi zimwi zyakwe Yakatolika, zitatemilwe ukulola kuno antu yakusimikila yauze masambililo a muli Baibo kucila ukusambilizya masunde ayi calici lya Katolika; zyapingulanga antu yayo ukuti acipondoka pa mulandu wa kukwata mabuuku a muli Baibo yauze ukucila pali Masamu iya mu Cilatini. Lino icalici limwi lyalongiine capamwi, lyakomizye isunde nu kunena antu yamwi ukuti “yaalondelezya umu mang’anda yonsi, nupya yatalinzile ukusyako ing’anda nanti imwi, alino yalinzile ukulalondelezya incende zyonsi zino yakutunganya ukuti mungaya mabuku amuli Baibo. . . . Ing’anda yonsi umwazanwa umuntu uwapondoka ifwile ukononwa.”

Ngi cakuti alwani yalovya Baibo, ivyeo ivyayamo nga vitamanyikwa.

VINO BAIBO YAPUSWIKE: Nanti i cakuti Umwene Antiochus wisile sana amano uku konoona mabuku aali umu Izlaeli, kwali Ayuda aikalanga umu ncende izingi uku mpanga zyuze. Nupya yamwi aasambilila yakati nalimwi umu manda ya yatumwa, Ayuda ukucila pali citika yatiikalanga umu Izlaeli. Ayuda yasunganga Malembelo umu mang’anda ya mapepo yao kuuku kwene kuno iikalanga, nupya ali Malembelo yano Ayuda ayalondelilepo yatwalilile ukuwelenga, kumwi na Ina Klistu kwene.—Milimo 15:21.

Umu myaka iya pakasi kakwe 1000 na 1400, antu aatemilwe Baibo yatatiile ukusenula nu kukopolola Malembelo nanti cakuti yayazunyanga. Lino imyaka yafisile apakasi kakwe ya 1400 ala Baibo yasenulwa umu ndimi 33, ala papo kutaali na ya masyini aakupulintila impapulo! Lyene pa cisila Baibo yasenwilwe nu kupangwa zuwa sana ukuluta vino cali mpiti.

IVYACITIKA: Nanti kwali ivintiinya ukufuma kuli yamwene ni ntunguluzi zya mapepo, Baibo yasalangana konsi nupya kutaaya ibuku lya mpiti pano nsi lino yasenula umu ndimi izingi ndi vino Baibo yasenulwa. Masunde aaya umu mpanga zimwi yakauvwana ni vyalembwa muli Baibo, nupya yavwa antu aingi wakwe cimwi ukusenuka.

UWAVYA UWALIPO: Baibo italowa nanti cakuti ivyeo vyalemvilwe pa vintu ivikaola zuwa nupya kwali na alwani alondanga ukoonona Baibo. Nomba ya kalemba yamwi na ya kasenula yalondanga ukwalula mazwi amuli Baibo. Insita zimwi yalondanga ivyeo ivyaaya muli Baibo vilingane ni visambilizyo vyao pakuti yatalondela masambilizyo alembwa muli Baibo. Uvwini vimwi-vimwi vino yacisile:

• Cifulo ca kupepelapo: Pakasi ka myaka yakwe 100 na 300 lino Yesu atatala wiza pano nsi, aalembanga mabuku aakutampilapo 5 umu lulimi lwa ina Samaliya yalunzilepo amazwi yamwi pa mpela yakwe Kufuma 20:17 aakuti “ku Mwamba wa Gelizimu. Nupya kuko kwene ali kuno ulakuula kavuwa.” Aina Samaliya yacisile vii pano yalondanga Malembelo yayatungilila pakuti yakuule ing’anda ya kupepelamo apa “Mwamba wa Gelizimu.”

• Cisambilizyo cakuti muli Leza wenga mwaya aeneco yatatu: Lino ni myaka 300 itacili isile kufuma pano Baibo yasiliile ukulembwa, kwali kalemba umwi uwazumiile umu cisambilizyo cii uwalunzileko mazwi pali 1 Yoane 5:7 aakuti “kwi yulu, Tata, Izwi, na Mupasi Mutakatifu: na antu yaa yatatu yaya wenga.” Amazwi yaa yataalimo mu vyalembwa vya kutandikilapo. Umuntu umwi uwasambilila sana pali Baibo (Bruce Metzger) walanzile ati amazwi yaa yatandike ukuzanwa muli Baibo “kutandika mu myaka yakwe ya 500 ukuya inkoleelo nupya yalolekelanga sana umu vyalembwa vya Cilatini ca mpiti na muli Baibo wa Cilatini uwa kuti Vulgate.”

• Izina lyakwe Leza: Ya kasenula aingi yakwe Baibo yapingwilepo ukuti yafumyemo izina lyakwe Leza mu Malembelo pano yalondelanga lutambi lwa Yayuda. Yapyanikizyepo na mazina ya mucinzi wakwe yaa; “Leza” nanti “Umwene;” mazina kwene yaa amucinzi muli Baibo yasiyaomvya sile kukwamilako Kaumba, lelo nu ku antu kwene, ku viluwi alino na Ciwa.—Yoane 10:34, 35; 1 Kolinto 8:5, 6; 2 Kolinto 4:4.a

VINO BAIBO YAPUSWIKE: Cakutandikilapo, nanti cakuti ya kalemba yamwi yatiikangako amano pa kulemba limwi nu kuomvya sile usomvi, aingi yamanyikisye umulimo uu nupya iisileko sana amano. Ya Masoleti yakopolwile Malembelo a Ciyebulai pakasi ka myaka yakwe 500 na 900 iyapanga ivyalembwa vino yakaamila ukwi zina lyao kwene. Yapendanga amazwi na malembelo aapanga izwi lyonga na lyonga pakuti yasininkizye ukuti vyonsi vili ningo sana. Ndi pali pamwi pano yakutwisika, yalembanga umu mbali ku kulangilila kuti yakutwisika. Ya Masoleti yakanyile ukwalulamo cimwi mu vyeo vya mu Baibo. Umuntu umwi musambilile sana (Professor Moshe Goshen-Gottstein) watiile: “Ndi cakuti yasenulamo kamwi uku mufulo sile, wali nu kuya u mulandu ukalamba sana.”

Cakwe ciili i cakuti, ivyalembwa vya mpiti ivyayako ndakai vika-avwa antu aakalonda ukusambilila pali Baibo ukumanya zuwa umuli intazi. Intunguluzi zya mapepo zyamanyile ukuti muli Baibo wao uwa Cilatini mutaali uwavya uli onsi. Ali cino fwandi yalundiilepo mazwi pali 1 Yoane 5:7, yano iitulandapo pa kutandika. Amazwi kwene yaa iizile iyaika na muli Baibo wa Cizungu, wakuti King James Version! Nomba i vyani vino iizile iyamanya lino yazanyile ivyalembwa vya mpiti? Umuntu wino tulanzilepo mpiti (Bruce Metzger) watiile: “Ivyalembwa [pali 1 Yoane 5:7] vitaali umu vyalembwa vyonsi ivya mpiti (mu Cisyriac, Cicoptic, Ciarmenian, Ciethiopic, Ciarabic, Cislavonic), vyaali sile umu Cilatini.” Lyene ndakai Baibo wa King James Version wino wapitulukwamo na Mabaibo yauze, yafumyamo amazwi kwene yayo aufi.

Uzye ivyalembwa vya mpiti vino yazana, vikalangilila ukuti amazwi aaya muli Baibo yasenuka? Lino impapulo zya mpiti zino yakaama ukuti Dead Sea Scrolls yazizanyile umu 1947, lyene asambilila sana yakweti vino yangaomvya ukulinganya ni vyalemvile ya Masoleti mu Ciyebulai kuli vino vyalemvilwe imyaka 1,000 ni mpuzyo. Umwi pali yaayo aalinganyanga ivyeo ivyali pa mpapulo zya Dead Sea Scrolls watiile ulupapulo sile longa “lukalangilila apaswe ukuti ivyeo vino vyaya muli Baibo vitasenuka, nanti angala papita imyaka ukucila pali 1,000 pano ivyeo vi vyalembiilwe, aakopololanga yaali acumi nupya iisileko sana mano.”

Umu Laibulale imwi umu musumba wa Dublin, uku Ireland, mwaya ivyalembwa vya mpiti sana apa mapepala aampiti; pa mapepala yayo paaya mabuku mupipi na yonsi aaya umu Malembelo a Ina Klistu Acigliki; ivyalembwa vimwi pali vivyo vyalemvilwe ala papita imyaka mupipi na 100 kufuma pano ibuku lya kusyalikizya muli Baibo lyalembiilwe. Ibuku limwi (The Anchor Bible Dictionary) lyalondolola ukuti: “Ivyalembwa vii vikatwavwa sana ukumanya ivingi, nupya vikatulangilila ukuti ivyeo vino vyalembwa muli Baibo vitasenuka foo.”

IVYACITIKA: Ivyalembwa vya mpiti vingi sana ivya mabuku a mu Baibo, vyalenga kuti Baibo itononeka nu kuti iziipileko. Umuntu umwi, Sir Frederic Kenyon, walanzile apa Malembelo Acigiliki ati: “Kutaaya ibuku lya mpiti ilyakwata ivyeo ivingi ivya cumi ndi vino malembelo yaa yaaya, nupya umuntu aali wensi angazumila ukuti ivyeo ivyaya umu malembelo yaa vitasenuka.” Lyene William Henry Green nawe walanzile pa Malembelo Aciyebulai ati: “Kutaaya ibuku lya mpiti ilyakwata ivyeo vya cumi ndi vino malembelo yaa yakwata.”

Baibo itonooneka foo. Na ndakai mungakwata Baibo nupya mungaiwelenga. Nupya ngi cakuti mwasoolola Baibo ino yasenulwa ningo, mutanga mutwisike ukuti mazwi yano mukuwelenga, ayaya kwene aalimo pa kutandika.a Nomba i cani icalenga kuti Baibo ifike na ndakai nanti cakuti yalemvilwe apa vintu ivingaola, nupya kwali alwani aipisye alondanga ukuyonona, alino yauze yalondanga nu kwalula amazwi aayamo? Uzye i cani calenga ukuti Baibo icindame?

Antu aingi akasambilila Baibo yazana ukuti vino umutumwa Paulo walanzile i vya cumi, watiile: “Mazwi yonsi amu malembelo yene yafuma kuli Leza.” (2 Timoti 3:16) Yamanya ukuti icalenga Baibo italowa u mulandu wa kuti Izwi Lyakwe Leza, nupya Leza u wacingilila Baibo kuti ifike na ndakai. Faizal wino tulanzilepo umu cipande ca kutandikilako, wapingwilepo ukutandika ukusambilila Baibo pakuti amanye ivya cumi. Vino wazanyile vyamuzungwisye. Wasambiliile ukuti fwandi ivisambilizyo ivingi vino amu macalici yakasambilizya visifuma muli Baibo. Nupya uvwile ningo sana apa kusambilila muli Baibo umulandu uno Leza waumbiile insi.

Faizal walanzile ati: “Lyene nasininkizya ukuti Baibo ino nakwata ndakai, u wila uwafuma kuli Leza. Pano kwene ngi cakuti Leza angapanga amayulu na vyonsi ivyaya mwenemo, i cani icingalesya kuti atupeele ibuku nu kulicingilila? Nga twelenganya ukuti icamusango uwo citanga cicitike, ale tukuti amaka yakwe Leza yapelela! Nga fwandi nemo, nene weni uwa kusuula amaka yakwe Leza?”—Ezaya 40:8.