Ivyeo Vya Kuomvya Umu Kabuku Kakuti Swe Ina Klistu nu Mulimo Witu
JUNI 4-10
IVYUMA IVYAYA UMWI ZWI LYAKWE LEZA | MAKO 15-16
“Yesu Wafikilizye Usoowelo”
(Mako 15:3-5) “Alino yasimapepo akalamba yamulongwela milandu iingi, 4 caleka Pilato nupya amuuzya ati, “Uzye usi na cakuvwanga? Silola milandu uwingi ino yakulongwela!” 5 Lelo Yesu nupya atavwanzile cimwi, caleka Pilato azunguka.”
(Mako 15:24, NWT.) “Lyene yamupopela pa cimuti, yankana ni vizwalo vyakwe, yapendola pakuti yalole vino cila muntu amapelwa.”
(Mako 15:29, 30, NWT.) Na yano apitanga mu pipi yapukunya mitwe yao nu kusoweka Yesu yati, “Ee! We muno ungomoola Ng’anda ikulu yakwe Leza nu kuikula mu manda yatatu, 30 ika pa cimuti uituule.”
nwtsty ivyeo vya kusambilila pali Mako 15:24, 29
yankana vyakuzwala vyakwe: Amazwi aya pali Yoa 19:23, 24 yalanda pa vyeo na vyuze ivitaya muli Mateo, Mako na Luka: Asilika aina Loma yapendwile pa kwankanya ivyakuzwala vyakwe “yankanya pani, nga cila musilika atoola cino yamwankinye,” yatalondanga ukwankanya icizwalo ca mukasi, fwandi yapendwile pakuti yalole uwali nu kutoola; ukucita vii kwafikilizye usowelo uwaya pa Masamu 22:18. Lwali ulutambi pa nsita iya ukuti akukoma umuntu yalinzile ukusungila aakukomwa ivizwalo, fwandi vipondo yavizuulanga ivizwalo nu kupoka ivintu vyonsi vino vyakwatanga lino yatatala yavikoma pakuti vicuule nu kuzewana.
kupukunya mitwe: Kucita vii kwalangililanga ukuti umuntu iyamusuula sana. Vino aapita nzila yacisile vyafikilizye usoowelo uu uwalembwa pa Masamu 22:7.
(Mako 15:43) “Yosefu uwaku Alimatiya, wino wali mucindame uwamu nkombe zya mwi Tengo, uwa lolelanga kwiza kwa Wene wakwe Leza, aposya aya kuli Pilato kuyalenga icala cakwe Yesu.”
(Mako 15:46) “Yosefu wakazile insalu itiswe yamutengo nupya isalale. Alino aisya icala pansi, acipomba mu nsalu, nga aya aciika mwi lindi lino yafukwile mwi we. Lyene akunkulusizyapo iwe likulu pa mulyango wi lindi.”
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Mako 15:43
Yosefu: Ya kalemba ya Malandwe yalanda ivipusane pusane pali Yosefu. Kasonkesya Mateo wamulondolola ukuti wali “mukama,” Mako nawe lino walembelanga aina Loma wamulondolola ukuti “mucindame uwamu nkombe zya mwi Tengo” uwa lolelanga kwiza kwa Wene wakwe Leza, Sing’anga Luka nawe walondolola ukuti “Wali umusuma” nupya uwalondelanga masunde “wino atazumilizye mapange ni vicitwa vyao, Yoane wenga sile uwalandolola ukuti Yosefu “mulondezi wakwe Yesu mu umfisolo, pano oopanga intunguluzi zya Ciyuda.”—Mate. 27:57-60; Mako 15:43-46; Luka 23:50-53; Yoa. 19:38-42.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Mako 15:25, NWT.) Yali nsita yakwe 9 koloko katondo lino yamupampamile pa cimuti.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Mako 15:25
insita yakwe 9 koloko: Visinka vii vikalangilila ukuti paya upusano api lyasi lii ni lyasi ilyaya pali Yoa. 19:14-16, apakalanda ukuti “lino ilanzi lyafika mutwe papela (12 koloko)” Pilato wapeezile Yesu kuti akomwe. Nanti icakuti malembelo yasilanda sana pa upusano, kwaya ivisinka vimwi vino tulinzile ukwelenganyapo: Mabuku ya malandwe yakalanda sana pali vino vyacitikilanga Yesu lino wali apipi nu kufwa. Malandwe yonsi 4 yakalanga vino ya simapepo na ikolo yakongine pamwi insita ya manguzi nu kutwala Yesu kuli kateeka wa ina Loma Ponti Pilato. (Mate. 27:1, 2; Mako 15:1; Luka 22:66–23:1; Yoa. 18:28) Mateo, Mako, na Luka yonsi yalanda pali Yesu lino wali pa cimuti ukuti, “impanga yonsi inyepwa ni mfinzi” kutandika lino ilanzi lyafika umutwe pa kasi (12 Koloko) kufika na lino lyatemba (3 Koloko). (Mate. 27:45, 46; Mako 15:33, 34; Luka 23:44) Ivintu vino vikasinila insita ino Yesu wafwililepo aevi: Vikwene vino Yesu yamumanga, yamwi yelenganyanga ukuti nayo kwene ingaya insita yakufwa. Insita zimwi yumanga umuntu mpaka afwa. Fwandi na Yesu kwene yamumile sana icakuti calinzile nu kuti yapeele umuntu muze ukusenda icimuti cakucuziwilwapo, cino waisendiile pa kutandika. (Lu 23:26; Yoa. 19:17) Ndi cakuti lino yatandike ukumucuzya alino yatandike nu kupenda insita, ale pafwile papisileko insita pakuti ize yamupampamile pa cimuti. Malembelo yaa, Mate. 27:26 na Mako 15:15 nayo yalandako ivikalangilila cico, kulikuti kuuma nu kumupampamila pa cimuti. Fwandi, umuntu wenga na wenga angalanda insita izipusane izya kufwilapo, kulingana ni insita ino umweneco waweni ukuti yatandika ukumucuzya. Ci cingalenga tulole nu mulandu uno Pilato wazungukile lino uvwile ukuti Yesu wafwile zuwa sana lino yamupampamile sile pa cimuti. (Mako 15:44) Nakupya, ya kalemba yakwe Baibo, ilingi yezyanga kwankanya uwanda mu viputulwa vini vya maawazi yatatu, wako vino yaputulanga nu mu nsita ya usiku. Ukucita vivyo kwalenga cimanyikwe nu mulandu uno ilingi yakalumbwila insita wakwe 9 koloko, 12 koloko na 3 koloko, kutandika pano ilanzi lyatunkilanga uku ma 6 koloko katondo. (Mate. 20:1-5; Yoa. 4:6; Mili. 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Nupya antu aingi yatakweti inkoloko izyapendanga insita umukulungatika, caleka ilingi pakulanda insita yatangi “manye,”(kuma) wakwe vino tukazana pali Yoa. 19:14. (Mate. 27:46; Luka 23:44; Yoa. 4:6; Mili. 10:3, 9) Fwandi tungasondwelela tuti; Mako afwile walanzile pali vyonsi vyoili pa nsita ino yatandike ukumucuzya kufika lino wizile apampamilwa pa cimuti, lelo Yoane wene walanda sile pa nsita ya kupampamilwa pa cimuti. Ya kalemba yaa yoili, yafwile yaomvizye sile insita ino yapalimeko iyalenga citatu, nupya nga Yoane wene wizile aomvya ni zwi lyakuti “manye” lino walandanga pa nsita ino walandapo. Vikwene vino twalandapo vifwile ivyalenga ni nsita ipusane iyalandwa mu malyasi ya malandwe. Vikwene vino insita ino Mako walemvile vyapusanila ni nsita ino Yoane walanzile mu lyasi lyakwe ala paapita ni myaka, cikalangilile sile apaswe ukuti Yoane atakopolwile sile mwi lyasi lino Mako walemvile.
(Mako 16:8) Caleka yafuma mwi lindi, yasimula ala yakuuvwa intete nu kuzakaza cuze. Lelo yatanenyile nanti umwi, pano yuvwile intete.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Mako 16:8
pano yuvwile intete: Ukulingana na manyusikilipiti akutandikilako alanda pa ciputulwa cakusyalikizya muli Mako, Ilandwe lii lyapeleela na mazwi aya mu cikomo 8. Yamwi yakalanda ukuti amazwi aya mu cikomo cii yataputuka ningo aakuti yayalile ibuku. Nomba ukulingana ni milembele ino Mako walembiilemo, amazwi yayo yataya nu mulandu. Nanti sile a ya kalemba yamwi aaliko muli ya 300 (Jerome na Eusebius) yalangilila ukuti ivyalembwa vya cumi vyasyalikizya na mazwi akuti “pano yuvwile intete.”
Kwaya mamanyusikilipiti aingi amu Cigliki alino ni vyalembwa vyuze vino yasenula mu ndimi izingi vino yalundako ivyeo ivingi nanti vinono kufuma pa cikomo 8. Ivyeo ivingi (kulikuti vikomo 12 vino yalundako) vikazanwa umu Codex Alexandrinus, Codex Ephraemi Syri rescriptus, na Codex Bezae Cantabrigiensis, vyonsi ivya muli ya 400 C.E. Nakupya vikazanwa na muli Baibo wino yakati Latin Vulgate, Curetonian Syriac, na Syriac Peshitta. Nomba ivyeo vivyo visizanwa umu manyusikilipiti amu Cigliki, wakwe Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus, nanti mu Codex Sinaiticus Syriacus aliko mu ma 300, nanti sile mu manyusikilipiti aizile iyatandikilako ukuya ku ma 400 wakwe Sahidic Coptic aalemvilwe na Mako umu 400 kwene. Na mamanyusikilipiti yako Mako yonsi kwene ampiti sana mu Ciarmenia nu mu Cigeorgia kwene yasilila sile pa cikomo 8.
Insita imwi mamanyusikilipiti amu Cigliki na yano yasenwila mu ndimi zyuze vyakwatamo ivyeo ivinono (ivyakwata sile masentensi anono). Manyusikilipiti iyakuti Codex Regius iya mu 700 C.E. yene yalundamo vyonsi ivya masentensi anono alino ni vyeo vingi ivyakwata vikomo 12. Nupya ivyeo kwene vivyo yamwi yavizumilizye nupya yakaviomvya nu ku viomvya, nanti cakuti ivyeo kwene vivyo vitakwata ni incito.
IVYEO IVYAKUSYALIKIZYA IVINONO
Amazwi anono yaa alondelela pali Mako 16:8 yataya mu Malembelo amuzilo. Amazwi yaa yakaati:
Lelo ivintu vyonsi vino yayanenyile, yaile yanenako na yonsi yano yaali na Petulo. Apacisila ca vintu vii vyonsi, Yesu mwisikulu wayatumile konsi kutandika ku ufumondaka kufika ku uwondaka wa muzilo nu kuya ku kukosoola pi landwe lya manda pee.
IVYEO VYAKUSYALIKIZYA IVINGI
Ivyeo vyuze vingi ivyakusyalikizya ivyalondelela pali Mako 16:8 vitaaya mu Malembelo ya muzilo. Vyeo vii vikaati:
9 Pacisila lino Yesu wazyukuka kufuma ku mfwa, katondo tondo pa wanda wakutandika mulungu, aloleka inkolelo kuli Maliya uwaku Magadala, wino wafumizyemo mipasi yankota cinimbali. 10 Nawe aya anena auze ali nu ulanda nupya ala yakulosya. 11 Lyene lino yuvwa ukuti Yesu umumi nu kuti wali wamulola, yatamutaile. 12 Pacisila cakwe cii, Yesu aloleka mu musango uiyele ku alondezi yakwe yaili lino yapitanga mu mpanga ala yakuya ku muzi uze. 13 Lyene yaweluluka kuyanena auze, lelo nayo kwene yatataile. 14 Pacisila Yesu aloleka ku alondezi ikumi na wenga ala yatenzi yakulya pa cipango. Ayasinkola, pa kuntataila kwao na pa kukoma kwa myenzo yao, pano yatataile yano amuweni lino wazyukwike. 15 Nawe ayanena ati, “Yangini mu nsi yonsi nu kukosola Ilandwe Lisuma ku antu onsi. 16 Wino wensi alataila nu kuwatiziwa, wene alatuulwa. Lelo wino wensi atalataila alavunukwa ku mfwa. 17 Alino vilangililo vii vilaya na yano ataila. Mwi zina lyane yalafumya mipasi yankota, yalavwanga mu ndimi zyuze, 18 Lino yalalema inzoka, na lino yalamwa ulembe wene utalayakoma, yalika makasa yao pa alwale, nao yalapola.”
19 Pacisila lino Mwene Yesu wavwanga kunoyali, asendwa kwiyulu kupela, aikala kwi kasa lilunji lyakwe Leza. 20 Lyene alondezi yapita kuya kosola konsi konsi, nu Mwene wayazwanga, nu kusininkizya ni vilangililo vino kukosola kwao ukwa cumi.
Kuwelenga Baibo
(Mako 15:1-15) “Lyene katondo, ya simapepo akalamba, aikolo Ayuda, ya kasambilizya ya Masunde, pamwi ni nkombe zya mwi Tengo zyonsi, yakongana, yalanzyanya vya kucita. Alino yamunyepa, yamusenda nu kumupeela kuli Pilato. 2 Pilato nawe amuuzya ati, “Uzye wewe uli mwene wa Ayuda?” Nawe Yesu aasuka ati, “Watuvwanga.” 3 Alino ya simapepo akalamba yamulongwela milandu iingi, caleka 4 Pilato nupya amuuzya ati, “Uzye usi na cakuvwanga? Silola milandu uwingi ino yakulongwela!” 5 Lelo Yesu nupya atavwanzile cimwi, caleka Pilato azunguka. 6 Pa nsita ya kuzevya cimulo ca Ucilo lwali ulutambi lwakwe Pilato kusapwila antu munyepwe wenga wino yakasi. 7 Lelo pali umuntu umwi, zina lyakwe a Balaba, wino wali mu ng’anda yaminyololo pamwi na antu asangukile uteko nu kukoma antu mu mpanzela. 8 Lyene lino iumba lyakongana, litandika kulenga Pilato kuti acite vino akayacitila. 9 Pilato nawe ayauzya ati, “Uzye mukulonda kuti musapwile Mwene wa Ayuda?” 10 Uzizye cii pano wamanyile vino ya simapepo akalamba yapile Yesu kunoli pa mulandu wa uzuwa wao. 11 Lelo ya simapepo akalamba yatunkola iumba kuti lilenge Pilato kuyasapwila Balaba. 12 Nupya Pilato auzya iumba ati, “Uzye icani cino mukulonda kuti ncite kuli wino mukuti Mwene wa Ayuda?” 13 Nao yasanzika mazwi yao, yati, “[Apopelwe pa cimuti, NWT.]” 14 Pilato ayauzya ati, “Uzye pacani? Uzye wataifya cani?” Nao yasanzika mazwi yao nu kuluta, yati, “Apopelwe pa cimuti!” 15 Pilato walondanga kuzanzya iumba. Caleka ayasapwila Balaba. Lyene apingula kuti yume Yesu vikoti, nga ayapeela kuti apopelwe pa cimuti.”
JUNI 11-17
IVYUMA IVYAYA UMWI ZWI LYAKWE LEZA | LUKA 1
“Mwakolanya Maliya Vino Waicefizye”
(Luka 1:38) Maliya avwanga ati, “Nene muomvi wa Mwene, kaciye ndi vino watuvwanga.” Lyene mungeli amusya apita.
ia ifwa 149 pala. 12
“Nene muomvi wa Mwene!”
12 Amazwi yakwe Maliya yakalangilila ukuti wali umuicefye nupya uwa cuvwila, nu kuti wali pa yantu ali nu utailo. Wanenyile Gabilieli ati: “Nene muomvi wa Mwene [Yeova], kaciye ndi vino watuvwanga.” (Luka 1:38) Pa nsita iya mukazyana muomvi, wali musuulwe sana; wene lyonsi watungululwangwa sile nu musambazi wakwe. Vikwene avino Maliya wayuvwile ku Musambazi wakwe, kuli kuti Yeova. Wamanyile ukuti wali mucingililwe na Yeova, nu kuti waya uwa cumi kuli yaayo acumi kuli aliwe, nupya wamanyile nu kuti wali nu kumupaala ndi waomba pano angapezya mulimo uwali ukome uno wapezilwe.—Masa. 18:25.
(Luka 1:46-55) Maliya wimvile ati, “Nkulumbanya Mwene nu mwenzo wane onsi; 47 nupya untu wane ukuzangila muli Leza Katuula wane, 48 pano watankumbusuka ne muomvi wakwe uwaicefya! Kufuma ndakai antu amu nkulo zyonsi yamangamanga yati wewe walongo, 49 pano Leza Wamaka yonsi watancitila vintu vikulu. Izina lyakwe Leza ilya muzilo. 50 Kufuma ku nkulo yonga kufika ku yuze akalanga mizu kuli yano akamucindika. 51 Mwene wataomvya ikasa lyakwe lya maka pa kusalanganya antu a myenzo ya cilumba. 52 Watasisya asambazi pa vilimba vyao vya wene, lelo watakwezya antu aicefya. 53 Wataikusya anzala ni vintu visuma, na akama watayazinga yapita iminwe itupu. 54 Wataazwa aomvi yakwe aina Izlaeli kuti aiusye kuya na mizu kunoyali. 55 Vii avino walavile kucitila Abulaamu na yonsi amu mupanda wakwe, amanda pe.”
ia 150-ifwa151 mapa. 15-16
“Nene muomvi wa Mwene!”
15 Maliya nawe avwanga. Amazwi yano wavwanzile yasungwa ningo sana mwi Zwi Lyakwe Leza. (Welengini Luka 1:46-55.) Muli Baibo mwaya ilyasi ilitali sana lino Maliya walanzile, nupya likalanda ivingi pali aliwe. Ilyasi lii likalanda pali vino wataizyanga, wavwanzile amazwi alanganga vino wataizye Yeova pali vino wamupezile umulimo wakuya nyina wakwe Mesiya. Likalanga na vino wali nu utailo ukome lino akulanda pali vino Yeova akacefya akailola ukuti yakwata amaka nupya yacindama ukuluta yauze lyene na vino akaavwa aulilwa na alanda akalondesya ukumuombela. Nupya likatulangilila na mano yano wakweti. Ukulingana ni vyalembwa vimwi vino yalondelezya, yakati walozizye ku Malembelo ya Ciyebulai pa miku 20 nu kucilapo!
16 Umu cumi Maliya welenganyanga sana api Izwi Lyakwe Leza. Nupya watwalilile ukuya umuicefye, walekanga Malembelo aliyo yamulandila kuluta ukulalanda ivya mu mwenzo wakwe. Nanti sile umwana uwakulanga umu ndilwa yakwe wali nu kwiza tandika ukukolanya nyina, nu kulanda ukuti: “Vino nkasambilizya visi vyakwane, lelo vikafuma kuli Tata wino uwantuma.” (Yoane 7:16) Fwandi cingaziipa kuyuzya sweineco tuti: Uzye nani nkacindika Izwi Lyakwe Leza, nupya nalitemwa? Nanti uzye natemwa ukulanda alino nu kusambilizya ivya mu mutwe wane sile? Vino Maliya wacisile vyalolike apaswe.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Luka 1:69.) Watapela kunotuli Katuula wa maka, uwa mu luko lwakwe Davidi.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 1:69
Katuula wa maka: Nanti “lupembe lwakututuula.” Ilingi muli Baibo impembe zya nyama, zikaimililako amaka nu kucimya. (1 Sam. 2:1; Masa. 75:4, 5, 10; 148:14) Nakupya aene ni ndupwa zya mu wene, yonsi asuma nanti aipe, yakaimililako mpembe nupya vino yakaombesya pakuti yacimvye caya kwati u kusunkila ni mpembe. (Malan. 33:17; Dan. 7:24; 8:2-10, 20-24) Fwandi ukulingana ni vyalandwanga paa tungati “katuula wa maka” nanti “lupembe lwakututuula” a Mesiya nupya u wakwata sile amaka akupususya, a katuula wa maka.
(Luka 1:76) Nawe mwana we, ulaamwa kasema wakwe Leza uwapapelapela, pano ulakolelela Mwene kuya muteyanyizizya museo wakwe.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 1:76
ulakolelela Mwene [Yeova]: Yoane Kawatizya wali nu ‘kukolelela Yeova’ icikusenula ukuti wali nu kukolelela ukwiza kwakwe Yesu, uwali nu kwiza imililako Yeova nu kwizila umwi zina lyakwe Isi.—Yoane 5:43; 8:29; lolini ivyeo vyakusambilila pali Yeova apa cikomo cii.
Kuwelenga Baibo
(Luka 1:46-66) Maliya wimvile ati, “Nkulumbanya Mwene nu mwenzo wane onsi; 47 nupya untu wane ukuzangila muli Leza Katuula wane, 48 pano watankumbusuka ne muomvi wakwe uwaicefya! Kufuma ndakai antu amu nkulo zyonsi yamangamanga yati wewe walongo, 49 pano Leza wa Maka yonsi watancitila vintu vikulu. Izina lyakwe Leza i lya muzilo. 50 Kufuma ku nkulo yonga kufika ku yuze akalanga mizu kuli yano akamucindika. 51 Mwene wataomvya ikasa lyakwe lya maka pa kusalanganya antu a myenzo ya cilumba. 52 Watasisya asambazi pa vilimba vyao vya wene, lelo watakwezya antu aicefya. 53 Wataikusya anzala ni vintu visuma, na akama watayazinga yapita iminwe itupu. 54 Wataazwa aomvi yakwe aina Izlaeli kuti aiusye kuya na mizu kunoyali. 55 Vii avino walavile kucitila Abulaamu na yonsi amu mupanda wakwe, amanda pe.” 56 Maliya watenzi na Elizabeti myezi itatu nga pacisila aswilila kumwao. 57 Lino insita yafisile yakwe Elizabeti kuti alele, nga avyala umwana umonsi. 58 Auze na akazi kakwe yuvwile vino Mwene wamuyela mizu, nga yazangila pamwi nawe. 59 Pa wanda uwalenga cinani izile ku kusilamula umwana, nga yakasi yamutemele izina lyakwe isi, ilya kuti Zakaliya. 60 Lelo nyina akana ati, “Awe, izina lyakwe lino tumamutemela a Yoane.” 61 Lyene yamunena yati, “Mutatala mwakwata mu luko lwinu umwi wi zina lilyo.” 62 Alino yavwanga na makasa kuli isi, yamuzya kuti yamanye izina lino angatemela umwana. 63 Lyene Zakaliya ayalenga cakuti alembepo, nga alino alemba ati, “Izina lyakwe a Yoane.” Awe na antu yonsi yazunguka. 64 Lilyo kwene lulimi lwakwe Zakaliya lusapuka nawe avwanga, atandika ukulumbanya Leza. 65 Auze yonsi yuvwa intete, ni landwe lya pa vintu vii lisalangana konsi ku misumba iyali ku myamba ya mpanga ya mpanga ya Yudeya. 66 Na yonsi yano auvwile vintu vii yavisunga mu myenzo yao nu kuyuzya aisikulu yati, “Uzye umwana wii alaya uli?” Pano calolike paswe vino amaka ya Mwene yali panoli.
JUNI 18-24
IVYUMA IVYAYA UMWI ZWI LYAKWE LEZA | LUKA 2-3
“Mwe Yacance—Uzye Mukukomya Ucuza Winu na Yeova?”
(Luka 2:41, 42) Cila mwaka akwasi yakwe Yesu yayanga ku Yelusalemu ku kuzevya Cimulo ca Ucilo. 42 Lino Yesu wali ni myaka ikumi na iili, yaile ku Cimulo ca Ucilo mwaelile mwata wao.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 2:41
Cila mwaka akwasi yakwe Yesu yayanga: Ukulingana ni Sunde ya mama yatalondekwanga nu kuzanwa ku kuzevya Cimulo. Lelo Maliya wene watemilwe kulondela Yosefu ku Yelusalemu cila mwaka ku cimulo. (Kufuma 23:17; 34:23) Cila mwaka yapitanga makilomita mupiipi na 300 pamwi nu lupwa.
(Luka 2:46, 47) Pa wanda uwalenga yatatu alino yamuzana mu Ng’anda ikulu yakwe Leza, ala atenzi na yakasambilizya, akuuvwa nu kuuzya mauzyo. 47 Onsi amuvwile yazunguka pa kwasuka kwakwe kwa mano.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 2:46, 47
ala atenzi na yakasambilizya, akuuvwa nu kuuzya mauzyo: Kulingana na vino akutikanga Yesu yacisile, calangilile sile ukuti mauzyo yano uzyanga yataali amauzyo awance sile. (Luka 2:47) Mu Cigliki amazwi akuti “kuuzya mauzyo,” yangasenula nu ku mauzyo yano yanguzya muntu wino yakupeela milandu mu cilye. (Mate. 27:11; Mako 14:60, 61; 15:2, 4; Mili. 5:27) Ivyalembwa vya mpiti vikalangilila ukuti ya simapepo yatemilwe sana ukusyala pa Ng’anda yakupepelamo apacisila ca ucilo pa viimbili nu kutandika ukusambilizya. Antu nayo yikalanga iyatandika kukutika nu kuyuzya mauzyo.
yazunguka: Izwi lii lyakuti “yazunguka” mu Cigliki, lingasenulwa nu mukuti kutwalilila nanti kutwalilila kupeziwa mano.
(Luka 2:51, 52) Caleka Yesu apita nao ku Nazaleti, kuko kuno lyonsi wali uwakutontela akwasi yakwe. Nyina wasunzile vintu vii vyonsi mu mwenzo wakwe. 52 Yesu wakulanga ku mwili nu mu mano, ala akutemwikwa na Leza nga na antu.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 2:51, 52
lyonsi wali uwakutontela: nanti “kutwalilila kutontela; kutwalilila kuyela.” Izwi lya Cigliki ilikasenula ukuti lyonsi, likalanga ukuti apacisila cakulanzyanya na ya kasambilizya Izwi Lyakwe Leza apa Ng’anda yakupepelamo, Yesu waile uku ng’anda nupya waile aicefya nu kuvwila avyazi yakwe. Uvwilanga sana ukucila na vino umwana aali wensi anguvwila, nupya ukucita vii kwalenzile afikilizye vyonsi ivyalemvilwe umwi Sunde Lyakwe Mose.—Kufu. 20:12; Gala. 4:4.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Luke 2:14) Ululumbi kuli Leza mwiyulu papelapela, nu mutende pali yano Leza akuzangilamo.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 2:14
mutende pali yano Leza akuzangilamo: Ma manyusikilipiti yamwi yakwata amazwi akuti “nupya umu nsi mulaya mutende, cikuku nu kuzanga uku yantunze,” nakupya amazwi kwene yaa yaya nu mu ma Baibo yamwi. Nomba amazwi aya muli Baibo wa New World Translation yakakomya sana icisinka icaya mu manyusikilipiti. Amazwi yaa yano mungeli walanzile, yasilozya mukuti Leza akazangilamo mu yantu yonsi asi mulandu ni miyele yao ni vicitwa. Lelo yakalozya kuli yaayo yano Leza akazangilamo aaya nu utailo wa cumi muli aliwe nu kuya alondezi ya Mwanakwe.—lolini ivyeo vyakusambilila pa cikomo cii pa mazwi akuti mutende pali yano Leza akuzangilamo.
mutende pali yano Leza akuzangilamo: Amazwi yakuti “mutende pali yano Leza akuzangilamo” yano mungeli walanzile yali amazwi yakwe Leza asi ya muntu foo. Nupya izwi lya mu Cigliki lyakuti eu·do·kiʹa lingasenulwa nu kuti “kuvwila uluse; kuzangila muli umwi nanti kuzumilizya.” Na lyuze lyakolako a eu·do·keʹo lyaomviwa pali Mate. 3:17; Mako 1:11; na Luka 3:22 (lolini ivyeo vyakusambilila pali Mate. 3:17; Mako 1:11), pano Leza walanzile pa Mwanakwe lino sile wafuma mu manzi. Likasenulwa ukuti, “kuzumilizya; kucindikwa na; kulanda ivisuma; kuzangila muli.” Fwandi kulingana na vino izwi lii lyaomviwa, amazwi akuti “mutende pali yano Leza akuzangilamo” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) yakalozya ku yantu yano Leza wazumilizya kuya antu yakwe nupya yano akazangilamo, nupya cingasenulwa nu kuti “antu yano wasala; antu yano akazangilamo.” Fwandi amazwi yaa yano mungeli walanzile, yalozyanga vino Leza akazanga, asi ku yantu yonsi, lelo yakalozya kuli yaayo yano Leza akazangilamo aaya nu utailo wa cumi muli aliwe nu kuya alondezi ya Mwanakwe. Nanti cakuti izwi lya mu Cigliki ilyakuti eu·do·kiʹa umu mazwi yauze lingalozya ku yantu (Loma 10:1; Filipi 1:15), ilingi yakalozya kuli Leza, nanti muli vino akazangilamo (Mate. 11:26; Luka 10:21; Efes. 1:5, 9; Filipi 2:13; 2 Tesa. 1:11). Muli Seputuwajinti lyene pali Masamu 51:18 [50:20, LXX], amazwi akuti “luse lwako” yakalozya kuli Leza.
(Luka 3:23) Yesu wali ni myaka makumi yatatu lino watandike kuomba incito yakwe. Antu yelenginye ukuti wene umwana umonsi wakwe Yosefu, wino wali mwana wakwe Heli,
wp16.3-MWL ifwa 9 mapa. 1-3
Uzye Mwamanyapo Uli?
Uzye isi wakwe Yosefu wali a weni?
Yosefu, uwali kawaza umu Nazaleti, u wizile aya isi wakwe Yesu pano nsi. Nga lyene isi wakwe Yosefu wali a weni? Ilandwe Lisuma lyakwe Mateo likalanda ukuti Yesu u wa mu mupanda wakwe Yakobo, ibuku lyakwe Luka nalyo likalanda ukuti Yosefu wali u “mwana wakwe Heli.” U mulandu ci uno vyapusanila?—Luka 3:23; Mateo 1:16.
Ilyasi lya muli Mateo likalanda ukuti: “Yakobo wali a isi wakwe Yosefu,” izwi lii lino yasenula paa ukufuma mu Cigliki, likalangilila sile apaswe ukuti Yakobo wali a isi wakwe Yosefu kololo. Fwandi, lino Mateo walumbulanga ulupwa luno Yosefu wafumilemo, kutandikila umu mupanda wa mwene Davidi kwizafika na kuli Yosefu kwene uwali isi wakwe Yesu pano nsi.
Lyene ilyasi ilya muli Luka, nalyo likati: ‘Yosefu, umwana wakwe Heli.’ Amazwi aakuti, “mwana wakwe,” yangalozya nu mu kuti “sivyala wakwe.” Vikwene avino caya na pali Luka 3:27, Salatieli walumbulwa ukuti, “mwana wakwe Neli,’ nomba isi wakwe uwa cumi, a Yekoniya (Mwene Yeoyakini). (1 Milandu 3:17; Mateo 1:12) Salatieli afwile watwazile umukazyana mwana Neli wino yataalumbula izina lyakwe, fwandi wali a sivyala wakwe Neli. Na Yosefu kwene aka-amwa ukuti “mwana” wakwe Heli, pano watwazile Maliya umwana wakwe Heli. Fwandi Luka walumbulanga vino umupanda uno Yesu wavyalilwemo wali kulingana nu untunze, ukwizafika na kuli Maliya, nyina wakwe. (Loma 1:3) Fwandi Baibo ikalanda ningo pa mipanda yakwe Yesu iili ipusane, nupya ikalondolola ningo.
Kuwelenga Baibo
(Luka 2:1-20) Mu manda yalya Agusto kateeka uwaku Loma wapile ilamulo ilyakuti antu yonsi yapendwe. 2 Lino kupendwa kwa kutandika kwacitike ali nsita ino Kulenio wali mulasi waku Silya. 3 Lyene, umuntu wensi, waile ku kulembisya, cila muntu ku muzi wakwe. Yosefu nawe wafumile ku musumba wa Nazaleti mu Galile nu kuya ku Betelemu musumba uwamu Yudeya mu musumba wakwe Davidi. 4 Cino Yosefu wailileko pano wali uwamu mupanda nu uwamu luko lwakwe Davidi. 5 Waile ku kulembisya pali pamwi na Maliya muci wakwe, wino wali ni ndilwa. 6 Lino yali mu Betelemu, nsita yafisile yakuti alele. 7 Wavile umwana umonsi iyeli, amufupa mu nsalu nga amulalika mu mulangu pano mutali ncende mu ng’anda ya enyi. 8 Mu mpanga ilya kwali ya kacema acitanga uluti lwakulolela viteekwa vyao ku nyika usiku. 9 Lilyo kwene mungeli aloleka kunoyali, nu lulumbi lwa Mwene luyengesa panoyali, nao yuvwa intete cuze. 10 Lelo mungeli ayanena ati, “Mutoopa, pano namuletela Ilandwe Lisuma, lino limaleta uluzango ulukulu ku antu onsi. 11 Ilelo kwene mu musumba wakwe Davidi watavyalwa kunomuli Katuula, wino ali a Klistu Mwene. 12 Na cii cimaya cilangililo kunomuli. Mumaya mukazane mwana akanya kafufilwe mu nsalu nupya kalalikwe mu mulangu.” 13 Lilyo kwene kuloleka mungeli ni umba lyuze likulu lya angeli aya mwiyulu, yalumbanya Leza yati, 14 “Ululumbi kuli Leza mwiyulu papelapela, nu mutende pali yano Leza akuzangilamo.” 15 Walanga lino angeli yaswilila kwiyulu, ya kacema yavwanzyanya aine onga yati, “Tuini ku Betelemu tukalole cintu cii cati cicitika, cino Mwene watatumanyisya.” 16 Lyene yacincila yapita yaya yazana Maliya na Yosefu ala alalike mwana kanya mu mulangu. 17 Lino ya kacema yamulola yalondolola na vino mungeli wayanenyile pa mulandu wa mwana. 18 Na yonsi acuvwile yazunguka pali vino yakacema yalanzile. 19 Maliya wasunzile vintu vii vyonsi mu mwenzo wakwe nu kuvyelenganyapo. 20 Ya kacema nao yaswilila, ala yakutaizya nu kulumbanya Leza pali vyonsi vino yalanga yati yuvwa nu kulola. Cali ndi vino mungeli wayanenyile.
JUNI 25–JULAI 1
IVYUMA IVYAYA UMWI ZWI LYAKWE LEZA | LUKA 4-5
“Mwakaana Matunko Ndi Vino Yesu Wacisile”
(Luka 4:1-4) Yesu awela kufuma ku luzi lwa Yodani, ala azuziwemo na mupasi wamuzilo. 2 Lyene umupasi wa muzilo umutungulula ku lwanga, kuko kuno watenzi manda makumi yani. Mu manda yalya onsi, ala akutunkwa na Ciwa. Wene atalyanga nanti cimwi. 3 Caleka auvwa inzala. Lyene Ciwa amunena ati, “Ndi wewe Mwana wakwe Leza, nena iwe lii liye mukate.” 4 Yesu aasuka ati, “Calembwa mu malembelo cati, ‘Muntu atangaya nu umi pa cakulya citupu.’”
w13 8/15 ifwa 25 pala. 8
Mwaiceceta nu Kulola Ndi Mwemwe Antu Yamusango Ci
8 Satana waomvizye inzila ili yonga kwene lino wezyanga kutunka Yesu umu lwanga. Pa cisila cakulola vino Yesu wikazile amanda 40 ukwaula kulyapo nanti akamwi, Satana waweni ukuti angezya kutunka Yesu ku vyakulya. Satana watiile: “Ndi wewe mwana wakwe Leza, nena iwe lii liye mukate.” (Luka 4:1-3) Yesu wali nu kusoololapo pa vintu viili: Ukuomvya amaka yakwe kucita cizungusyo, nanti kusoololapo kukana omvya amaka yaayo. Yesu wamanyile ukuti atanga aomvye amaka yaayo ku kuizanzya umwisikulu. Nanti cakuti wali ni nzala, ukulya ukuti aikute kutali nu kumulenga ukuti aonone ucuza wakwe na Yeova. Caleka waswike ati: “Calembwa mu malembelo cati, ‘Muntu atangaya nu umi pa cakulya citupu.’”—Luka 4:4.
(Luka 4:5-8) Lyene Ciwa amukwezya pa mwamba papela, alino amulanga mawene yonsi amu nsi mu kasita kanono, 6 nga amunena ati, “Namakupeela maka yonsi akuteeka mawene nu lulumbi lwakweyo. Insi yonsi yapeelwa kunondi, nani ningapela kuli wensi wino nkasi! 7 Caleka ndi wampepa, insi yonsi imaya iyakwako.” 8 Yesu aasuka ati, “Calembwa mu malembelo cati, ‘Wapepa Mwene Leza wako, wene wenga sile awino watumikila.’”
w13 8/15 ifwa 25 pala. 8
Mwaiceceta nu Kulola Ndi Mwemwe Antu Yamusango Ci
10 Uzye cali uli kuli Yesu? Satana “amulanga mawene yonsi amu nsi mu kasita kanono, nga amunena ati; Namakupeela maka yonsi akuteeka mawene nu lulumbi lwakweyo.’” (Luka 4:5, 6) Yesu ataweni mawene yonsi pa muku wonga, lelo Satana afwile welenginye ukuti ululumbi lwa mawene, ndi vino yali mu cilolwa, yaali nu kulenga Yesu akumbwe. Ukwaula nu kuvwa insonyi, Satana watiile: “Ndi wampepa (nanti sile apanono), insi yonsi imaya iyakwako.” (Luka 4:7) Yesu ataatazile aelenganyepo ukuya ndi vino Satana walondanga ukuti aye. Fwandi atalengile nu kwasuka. Watiile: “Calembwa mu malembelo cati, ‘Wapepa Mwene Leza wako, wene wenga sile awino watumikila.’”—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Lyene Ciwa amusenda ku Yelusalemu nga amwika pa kansonsi ka Ng’anda ikulu yakwe Leza. Alino amunena ati, “Ndi wewe Mwana wakwe Leza, uiponye pansi kufuma pano. 10 Pano calembwa mu malembelo cati, ‘Leza alapeela ilamulo ku angeli yakwe kuti yakucingilile ningo.’ 11 Nupya kwene calembwa mu malembelo cati, ‘Yalakwanka mu makasa yao, kuti utacinta lwazo lwako piwe.’” 12 Lelo Yesu aasuka ati, “Calembwa mu malembelo cati, ‘Utaezya kutunka Mwene Leza wako!’”
nwtsty vikope
Kansonsi ka Ng’anda Ikulu Yakwe Leza
Satana afwile watwazile Yesu pa “kansonsi [nanti“pano pali apatali sana”]” nu kumunena ukuti atoloke, ukuya kwene incende pano Yesu wimililile mu kulungatika patamanyikwa. Vino amazwi yakuti “ing’anda ikulu yakwe Leza” yangalozya nu ku cikulwa consi ca ng’anda ya kupepelamo, Yesu afwile wimilile ku lusansa lwa ku kayeya ki lunji (1) aka ng’anda ya kupepelamo. Nanti limwi wimilile pali kona yuze ya cikulwa. Ukutoloka ukufuma papela pa ncende ili yonsi pali zii ziili zino twalumbula nga wafwile, namanye sile nga Yeova wali nu kumwazwa.
w13 8/15 ifwa 26 pala. 12
Mwaiceceta nu Kulola Ndi Mwemwe Antu Yamusango Ci
12 Yesu wene wapusineko sana na Eva, wene wali umuicefye nupya tufwile kumukolanya! Nupya kwene Satana watunsile Yesu umu nzila na yuze, nomba napo kwene Yesu wakanyile nu kukana elenganya kucita cizungusyo icali nu kulenga Leza aeziwe. Nupya ukucita vivyo ndi cali icilumba! Fwandi wene paapo kwene sile walandiilepo kwaula nu kupita mu mbali ati: “Calembwa mu malembelo cati, ‘Utaezya kutunka Mwene Leza wako!’”—Welengini Luka 4:9-12.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Luka 4:17) Alino yamupeela malembelo yakwe kasema Ezaya, nawe apombolola nga azana pano calembwa cati:
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 4:17
malembelo yakwe kasema Ezaya: Lupapulo lwa mpiti lwakwe Ezaya lwa pangwa na mafwa apapikana ali 17, lupapulo lulu lupombwe lwali ulutali sana kufika ku mamita 7.3 mu utali nupya mwali ivyeo ivingi. Nu lupapulo luno yaomvyanga mu ng’anda ya mapepo umu Nazaleti lufwile lwakolineko na luu. Umu nsita ya yatumwa, kutali vipande ni vikomo ivyali nu kwazwa Yesu ukuzana zuwa ivyeo vino walondanga ukuwelenga. Lelo vino wakwanisye kuzana ivyeo viivi, calangiliile sile apaswe ukuti waomvyanga sana Izwi Lyakwe Leza.
(Luka 4:25) Kutikini kunondi, icacumi nkumunena ukuti kwali yamukamfwilwa aingi mu Izlaeli pa nsita yakwe Eliya, lino kwali cilala pa myaka itatu na citika. Lyene cipowe cikulu cuze caponyile mu mpanga yonsi.
nwtsty ivyeo vyakusambilila pali Luka 4:25
pa myaka itatu na citika: Ukulingana na 1 Yamw. 18:1, Eliya walanzile ukuti cilala cali nu kusila mu “mwaka wakwe citatu.” Yamwi yakalanda ukuti vino Yesu walanzile vikampinkana na mazwi aya muli 1 Yamwene. Nomba Malembelo amu Ciyebulai, yasilanda ukuti cilala citamazile myaka itatu. Amazwi aakuti mu “mwaka wakwe citatu” yakalangilila sile insita lino Eliya wanenyile Aabu pa cilala pa muku wa kutandikilapo. (1 Yamwene 17:1) Vino Eliya walanzile vifwile vyacitiike lino icisanya capitilile pa myezi 6 ukulingana na vino cayanga lyonsi, fwandi ala icilala catandika mpiti. Nakupya cilala citasiliile papo kwene sile lino Eliya waswilile nupya kuli Aabu umu “mwaka wakwe citatu,” lelo apa cisila ca kwaka kwa moto ukwacitike pa Mwamba wa Kalimeli. (1 Yamwene 18:18-45) Acino amazwi yano Yesu walanzile, na yano kalume muze walanzile aya pali Yakobo 5:17, vikauvwana ningo sana na mazwi aaya pali 1 Yamwene 18:1.
Kuwelenga Baibo
(Luka 4:31-44) Yesu waile ku Kapenaumu, ku muzi uwaku Galile, apa Sabata asambilizya antu. 32 Onsi yazunguka pa misambilizizye yakwe, pano mazwi yakwe yali na maka. 33 Mu ng’anda ya mapepo mwali umuntu uwali nu mupasi wankota uwa ukowezi, alaizya ni izwi likulu ati, 34 “Uzye ukulonda cani kunotuli we Yesu uwaku Nazaleti? Uzye wiza kuno kuti utonone? Nati nkumanya, wewe Wamuzilo nupya wafuma kuli Leza.” 35 Yesu akalipila mupasi wankota ati, “Myalala, fuma mu muntu wi!” Mupasi wankota umuponya pansi ala yakulola, alino ufuma kwaula kumucisa. 36 Antu yonsi yazunguka cuze yuzyanya yati, “Uzye icani cii? Uzye uu umusango uze upya uwakusambilizizyamo na maka? Muntu wii ali na maka akupeela ilamulo ku mipasi yankota nga nayo ifuma!” 37 Impwelo ya pali Yesu isalangana mu mpanga yonsi yapalime kuku. 38 Lyene Yesu afuma mu ng’anda ya mapepo aya aingila mu ng’anda yakwe Simoni. Nyinavyala Simoni walwile impepo ya nzakaza. Alino yanena Yesu pa mulandu wa kulwala kwakwe. 39 Nawe aya aimilila pa mbali ya musanzi wakwe alesya impepo, nayo isila. Lyene lilyo kwene umulwale akatuka, atandika nu kuyapela ivyakulya. 40 Lyene lino ilanzi lyawa, antu yonsi akweti alwale alwile indwala zipusanepusane yayaleta kuli Yesu; alino nawe aikapo makasa yakwe pali cila wenga ayapozya onsi. 41 Mipasi yankota ifuma mu antu aingi, ala ikulaizya ikuti, “Wewe Mwana wakwe Leza!” Yesu akalipila mipasi yankota nupya ataizumilizye kuti ivwange, pano yamanyile vino wali Katuula uwalavilwe. 42 Lino kwaca Yesu afuma mu musumba aya uku cifulo ukwali cele. Antu yatandika kumulonda nga lino yamuzana yezya kumulesya kuti atayasya. 43 Lelo wene ayanena ati, “Ndinzile nkosole Ilandwe Lisuma lya Wene wakwe Leza nu ku misumba yuze kwene, pano acino Leza wantumile.” 44 Lyene atwalilila kukosola mu mang’anda ya mapepo amu Yudeya.