Ivyeo Vya Kuomvya Umu Kabuku Kakuti Swe Ina Klistu nu Mulimo Witu
JANUWALE 6-12
IVYUMA IVYAYA UMWI IZWI LYAKWE LEZA | UTANDIKO 1-2
“Yeova Waumba Ivya Umi Pano Nsi”
(Utandiko 1:3, 4) ‘Alino Leza avwanga ati, “Kakuye uluswepo,” nu luswepo iluyako. 4 Lyene Leza alola ukuti camuzanzya, nga apaatula uluswepo ukufuma ku mfinzi.’
(Utandiko 1:6) ‘Leza avwanga ati, “Kakuye ulwelele lwa kupaatukanya amanzi mu vifulo viili ivipusane,” nga cicitika vivyo kwene.’
(Utandiko 1:9) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Amanzi ali pisika lya lwelele yakolongane pa cifulo conga kuti kuye musili,” nga cicitika vivyo kwene.’
(Utandiko 1:11) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Insi imezye vimelwa vya misango yonsi, ivikakwata impece ni vikaseeka iviseekwa umuli impece.” Nga cicitika vivyo kwene.’
it-1 mafwa 527-528
Uumbo
Lino Leza walanzile pa wanda wa kutandikilapo ukuti, “Kakuye uluswepo,” luswepo ulwalolike lwasalanganiile umu makumbi nanti cakuti ukwafumanga uluswepo luu kutalolekanga pano nsi. Cikaloleka ukuti ivintu vyacitikanga panono panono, vikwene avino na kasenula wa mabuku uwizina lyakuti J. W. Watts walanzile ukuti: ‘Alino panono panono kwizile ikuya uluswepo.’ (Utan. 1:3, umwi buku lyakuti: A Distinctive Translation of Genesis) Leza wapaatwile uluswepo ukufuma uku mfinzi, alino atemela uluswepo ati, Umusanya nga imfinzi nayo ati, Usiku. Cii cikalangilila ukuti insi yazingulukanga akasanya pakuti uluswepo ni mfinzi vyakumana umu ncende zya ku Ufumo ndaka nu ku Uwo ndaka.—Utan. 1:3, 4.
Pa Wanda wakwe Ciili, Leza wapanzile ulwelele nu “kupaatukanya amanzi mu vifulo viili ivipusane.” Amanzi yamwi yaali apisika lya lwelele, lyene aingi yaali papela yaluko. Leza watemiile ulwelele ati Iyulu, lelo lyali iyulu ilyapalamine ni insi, pano tutatala tuvwapo ukuti amanzi amu lwelele yavimbilikizya intanda nanti iviumbwa vyuze ivyaya umwi yulu lya papelapela.—Utan. 1:6-8.
Pa Wanda wakwe Citatu, Leza waomvizye amaka yakwe aakucita ivizungusyo nu kukolonganika amanzi aali apisika lya lwelele kuti paye umusili, alino Leza atemela umusili ati, Insi. Pali apa wanda kwene uwa pano vintu vizile viyako asi ukupitila umu kusanguka, lelo Leza waumvile insi, pali nu kuya isote, vimelwa, alino ni vizao. Vyonsi vii vitatu vyakwatanga impece umu ‘musango’ waviko—Utan. 1:9-13.
(Utandiko 1:14) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Kakuye vyakupeela uluswepo mwi yulu vyakupaatukanya musanya nu usiku nga ni vimanyililo vyakulenga kutandika kwa nsita, amanda ni myaka ni nsita zyamu myaka.’
(Utandiko 1:20) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Mu manzi kamuye viumbwa vya umi vya misango ni misango musenyantumba.” Nga ni vyunyi vyapapuka mu lwelele.’
(Utandiko 1:24) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Umu nsi muye viumbwa vya misango yonsi, iviteekwa, ivikasela nga ni nyama zya mpanga, cila ciumbwa nu musango wakweco.” Nga cicitika vivyo kwene.’
(Utandiko1:27) ‘Avino Leza waumvile umuntu mu cata cakwe. Leza wayaumvile umonsi nu mwanaci.’
it-1 ifwa 528 mapa. 5-8
Uumbo
Nupya icicindame i cakuti pa Utandiko 1:16 izwi lya Ciyebulai ilyakuti ba·raʼʹ, ilikapiliula ukuti “ukuumba,” litaomviwa. Lelo, izwi lya Ciyebulai ilyakuti ʽa·sahʹ, ilikapiliula ukuti “ukupanga,” i lyaomviwa. Vino akasanya, umwezi, ni ntanda vyaya umu ‘mayulu’ ndi vino calondololwa pa Utandiko 1:1, vyaumvilwe mpiti ala Uwanda uwalenga 4 utali ufike. Pa wanda walenga 4, Leza watwalilile ‘ukupanga’ ivya mwi yulu pakuti vyaomba ukulingana nu mulimo waviko pano nsi nu mwi yulu. Lino Baibo yalanda ukuti, ‘Leza waviisile umwi yulu pakuti vyapeela uluswepo pano nsi,’ ikalangilila ukuti vyatandike ukuloleka, kwati vili sile umu lwelele. Nupya, ivyakupeela uluswepo ‘vyali nu kuya ivimanyililo vyakulanga kutandika kwa nsita, amanda ni myaka ni nsita zya mu myaka,’ pakuti vyapeela antunze umanyililo umu nzila izingi izipusanepusane.—Utan. 1:14.
Umu Wanda walenga 5 amuno ivya umi ivyakutandikilapo pano nsi vyaumvilwe. Kusi ica umi cino Leza wapanzile ukuti cisangukile umu vyaumi vyuze, Lelo uku maka yakwe Leza, iviumbwa vyaumvilwe ukulingana nu musango waviko. Calondololwa ukuti: “Leza waumvile viumbwa vikulu vyamuli yemba, ni misango yonsi ya viumbwa vya umi vyamu manzi, nga ni misango yonsi ya vyunyi. Lyene Leza alola ukuti camuzanzya.” Leza uvwile ningo sana pali vino waumvile, nga avipaala nu kuvwanga ati, “musandane,” nupya cali icanguke, pano iviumbwa vii vyapanzilwe na maka ya kuvyala “ukulingana nu musango waviko.”—Utan. 1:20-23.
Pa wanda uwalenga 6 ‘Leza waumvile inyama zya mpanga mu musango waziko, iviteekwa mu musango waviko, nga ni viumbwa vyonsi ivikasela mu musango waviko,’ umulimo uu wazifile sana wakwe vino imilimo yuze ino Leza watandikilepo ukuomba iya kuzungusya yazifile.—Utan. 1:24, 25.
Lino Leza wamalililanga ukuumba pa wanda walenga 6, waumvile iciumbwa icipusaneko, icali umu musango umwi uwacizile pa nyama lelo uwacefilepo pa angeli. Wali umuntu uwaumvilwe mu cata cakwe Leza nupya wakoline na aliwe. Pa Utandiko 1:27 pakalondolola vino ‘Leza wayaumvile umonsi nu mwanaci,’ lyene amazwi akolaneko pa Utandiko; 2:7-9 yakalangilila ukuti Yeova Leza waumvile umuntu kufuma uku musili, apuuta umupu wa umi umu mpuno zyakwe nu muntu wiyo wizile aya nu umi, alino amwika umu Paladaise nu kumupeela ivya kulya. Fwandi paa, Yeova waomvizye ivintu vimwi vino waumvile pano nsi pa kuumba umuntu, nupya waumvile mwanaci ukuomvya ulumbazo longa lwakwe Adamu. (Utan. 2:18-25) Vino Leza waumvile umwanaci vikalangilila ukuti ‘wakoline’ sana nu monsi.—Utan. 5:1, 2.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Utandiko 1:1) ‘Pa kutandika Leza waumvile iyulu ni nsi.’
Uzye Sayansi Ikamwavwa Uli?
Uzye pano insi ni yulu vyayelileko paapita imyaka iinga?
Ya sayansi yakaati, ukufuma pano insi yayelileko paapita imyaka apiipi na mabilyoni yani (4) nupya yalanda nu kuti pano iyulu lyayelileko ipapita imyaka amabilyoni 13 nanti 14. Nomba Baibo itaalanda vivyo. Nupya itaalandapo nu kuti insi iikala sile imyaka inono. Ibuku lya kutandikilako muli Baibo likalanda ukuti: “Pa kutandika Leza waumvile iyulu ni nsi.” (Utandiko 1:1) Fwandi vino Baibo italanda imyaka ino insi yayelileko, ya sayansi yangalondelezya aeneco ukuomvya ya masyini yao imyaka iyapitapo pano insi ni iyulu vyayelileko.
(Utandiko 1:26) ‘Nupya Leza avwanga ati, “Katuumbe umuntu mu cata citu, aye wakwe sweswe. Wene alaangalila inswi, ni vyunyi ivikapapuka, iviteekwa ni nyama zya mpanga nga ni vikasela vyonsi.”’
it-2 ifwa 52
Yesu Klistu
Asi Kaumba. Nanti cakuti Yesu waomvileko umulimo wakuumba, citapiliulanga ukuti wali a kaumba wakwe vino Isi wali. Amaka yakuumba yafumile kuli Leza ukuomvya umupasi wa muzilo, nanti amaka yakwe. (Utan. 1:2; Masa. 33:6) Nupya vino Yeova ali intulo ya umi onsi, vya umi ivikasela, ivikaloleka alino ni visiloleka, vyonsi aliwe akavipeela umi. (Masa. 36:9) Umwana ataali akaumba wa vintu, lelo Yeova wamuomvizye pa kuumba ivintu. Yesu umwineco walanzile umu malembelo ukuti Leza ali Kaumba wa vintu vyonsi.—Mate. 19:4-6.
Kuwelenga Baibo
(Utandiko 1:1-19) Pa kutandika Leza waumvile iyulu ni nsi. 2 Lelo insi itali mwa mwata umwi nupya yali iyaulwa kantu kamwi. Imfinzi yandatile pi ziya lyonsi nu Mupasi wakwe Leza wazyundanga pa manzi.3 Alino Leza avwanga ati, “Kakuye uluswepo,” nu luswepo iluyako. 4 Lyene Leza alola ukuti camuzanzya, nga apaatula uluswepo ukufuma ku mfinzi. 5 Alino Leza atemela uluswepo ati, “Umusanya” nga imfinzi nayo ati, “Usiku.” Nga kuya manguzi na katondo, uu wali uwanda wakutandika. 6 Leza avwanga ati, “Kakuye ulwelele lwa kupaatukanya amanzi mu vifulo viili ivipusane,” nga cicitika vivyo kwene. 7 Avino Leza wacisile ulwelele lwa kupaatukanya amanzi ya pisika lya lwelele na papela yaluko. 8 Nga Leza atemela ulwelele ati, “Iyulu.” Nga kuya manguzi na katondo, uu wali uwanda wakwe ciili. 9 Nupya Leza avwanga ati, “Amanzi ali pisika lya lwelele yakolongane pa cifulo conga kuti kuye musili,” nga cicitika vivyo kwene. 10 Alino Leza atemela musili ati, “Insi,” nga na manzi ali pa cifulo conga ati, “Yemba.” Lyene Leza alola ukuti camuzanzya. 11 Nupya Leza avwanga ati, “Insi imezye vimelwa vya misango yonsi, ivikakwata impece ni vikaseeka iviseekwa umuli impece.” Nga cicitika vivyo kwene. 12 Caleka insi imezya vimelwa vya misango yonsi ivikakwata impece. Lyene Leza alola ukuti camuzanzya. 13 Nga kuya manguzi na katondo, uu wali wanda uwalenga yatatu. 14 Nupya Leza avwanga ati, “Kakuye vyakupeela uluswepo mwi yulu vyakupaatukanya musanya nu usiku nga ni vimanyililo vyakulenga kutandika kwa nsita, amanda ni myaka ni nsita zyamu myaka. 15 Kavyawala mwi yulu nu kupeela uluswepo pa nsi.” Nga cicitika vivyo kwene. 16 Avino Leza waumvile vyakupeela uluswepo viili ivikulu, ilanzi lyawala musanya nga nu mwezi wawala usiku. Nga aumba ni ntanda kwene. 17 Aviika mwi yulu kuti vyapeela uluswepo pa nsi, 18 Nu kuti vyawala, conga musanya ni cuze usiku, nga nu kupaatukanya uluswepo ni mfinzi. Lyene Leza alola ukuti camuzanzya. 19 Nga kuya manguzi na katondo, uu wali uwanda wakwe cini.
JANUWALE 13-19
IVYUMA IVYAYA UMWI IZWI LYAKWE LEZA | UTANDIKO 3-5
“Iviipe Vino Ufi wa Pakutandika Waleeta”
(Utandiko 3:1-5) Lyene inzoka yali icenjelesye pa viumbwa vyonsi vyamu mpanga vino Yeova Leza waumvile. Inzoka yuzya umwanaci iti, “Uzye icacumi Leza wamuinda ukulya iviseekwa vyaku miti yonsi ya mu calo?” 2 Umwanaci aasuka ati, “Tungalya iviseekwa vyaku miti yonsi yamu calo, 3 suka sile ku muti uno uli pakasi ka calo. ‘Leza watuinda ukulya iviseekwa vyaku muti uwo nantu ku ukumya, pano ndi twacita vivyo tulafwa.’” 4 Inzoka nayo inena umwanaci iti, “Cico cisi cacumi, mutalafwa awe. 5 Pano Leza wamanya vino uwanda uno mulalyako iviseekwa vivyo mulalingana na aliwe nu kumanya visuma ni viipe.”
Ukulonda Kwakwe Yeova Kulafikiliziwa!
9 Satana Ciwa waomvizye inzoka ukulenga Eva ukukana uvwila Isi wa kwi yulu Yeova. (Welengini Utandiko 3:1-5; Umbw. 12:9) Satana walenzile caloleka kwati Leza walesizye ana yakwe ukulya ku “miti yonsi ya mu calo.” Caali kwati akuti: ‘Uzye mutalinzile ukuicitila vino mukulonda?’ Nupya watumposile nu ufi uwipisye uwakuti: “Cico cisi cacumi, mutalafwa awe.” Nupya wezizye ukulenga Eva ukukana uvwila Leza pa kumunena ukuti: “Leza wamanya vino uwanda uno mulalyako iviseekwa vivyo mulalingana na aliwe nu kumanya visuma ni viipe.” Satana walanzile ukuti Yeova ataalondanga ukuti yalye icizao pano ukucita vivyo kwali nu kulenga yamanye vingi. Satana wayalavile nu ulayo waufi uwakuti: “Mulalingana na aliwe nu kumanya visuma ni viipe.”
(Utandiko 3:6) Caleka umwanaci alola usuma wa muti ni viseekwa vyakweo vino vyalolekanga nu mulyo. Alino aelenganya usuma wa kuya na mano, lyene atoola iviseekwa vimwi alya, nga atoola iviseekwa vimwi apeela iya nga nawe kwene alya.
w00 11/15 mafwa 25-26
Tungasambililako Uku yatwalane Aakutandikilako
Uzye Eva wakweti amaka akukaana uluyembu? Ee! Elenganyini ukuti amwemwe. Cizoka calanzile ivya ufi pali vino Leza na Adamu yalanzile. Uzye munguvwa uli ndi cakuti umuntu wino mutamanyile walanda ivya ufi pa muntu wino mwatemwa nupya wino mwataila? Eva walinzile ukucita ivipusaneko, nga wakalipe, ukuvwa uyi nanti sile ukukaana. Alino, uzye icizoka cakweti insambu zya kutwisika uwololoke wakwe Leza na mazwi yano Adamu wanenyile umuci? Pa kulangilila ukuti wacindike isunde lya umutwe, walinzile ukutandikilapo ukuuzya lino atali apingulepo ivyakucita. Fwandi naswe tulinzile ukulondelezya lino twapokelela ilyasi ilipusaneko na masunde yano Leza watupeela. Lelo Eva wataile vino Katunka wamunenyile, nu kusoololapo ukulaipingwila icisuma ni ciipe. Ukwelenganyapo sana pali vino Ciwa wamunenyile, kwalenzile ayembuke. Waluvyanyizye sana pa kuzumilizya amelenganyo aipe mu cifulo ca kukaana nanti ukutala alanzyanya na iya!—1 Kolinto 11:3; Yakobo 1:14, 15.
Adamu Uvwila Umuci
Zuwa zuwa, Eva walyombelike Adamu kuti nawe ayembuke. Tungalondolola uli vino Adamu wazumiile ukucita icintu cino wamanyile ukuti cali iciipe? (Utandiko 3:6, 17) Adamu watandike ukulwisyanya na melenganyo. Uzye wali nu kuvwila Kaumba, uwamupeezile vyonsi, ukwikako sile na mamakwe, Eva? Uzye Adamu wali nu kulondela utunguluzi wakwe Leza pali vino wali nu kucita? Nanti, uzye wali nu kukonkelezya umuci? Adamu wamanyile ningo sana ukuti vino umuci wenekelanga ukuti ivyali nu kucitika pa cisila ca kulya uku muti uno yayalesizye, vitaali ivya cumi. Umupasi walenzile Paulo ukulemba ukuti: “Adamu atasomvilwe. Umwanaci uwa somvilwe, nupya aliwe atayezile sunde lyakwe Leza.” (1 Timoti 2:14) Fwandi Adamu wasoolwilepo ukuyembukila Yeova uku mufulo sile. Adamu watiinanga ukupaatukana nu wakwe ukucila ukutaila amaka yakwe Leza aakufumyapo intazi.
(Utandiko 3:15-19) Nika uwanisi pakasi kako nu mwanaci, pakasi ka mwana wako nu mwana wakwe. Alakufwamfwanta ku mutwe, nga nawe ulamuluma ku cintunta.” 16 Alino Yeova Leza anena umwanaci ati, “Ndungilizya ucuzi wako pakusenda indilwa nu kuwaika kwa umbuza. Ulatwalilila kulondesya uwako, nga nawe alaya a kateeka wako.” 17 Alino Yeova Leza anena umonsi ati, pa mulandu wakuti wali uvwila umuci wako nga nu kulya iviseekwa vya ku muti uno namuinzile, musili watipwa pa mulandu wako. Ulaombesya cuze pakuzana ivyakulya. 18 Umusili ulaakumezezya vikona ni myunga, nga naawe ulaalya vimelwa vyamu mpanga mu manda aumi wako onsi. 19 Ulakailwa pa kuzana ivyakulya kufika lino ulaswilila ku musili kuno waumvilwe. Waumvilwe ukufuma ku musili, nupya ku musili akuno ulaswilila.
w12 9/1 ifwa 4 pala. 2
Uzye Leza Akasakamala Anaci?
Uzye Anaci Yatiipwa na Leza?
Awe. Lelo, “cizoka ca mpiti cino yakati Ciwa,” ali cino Leza ‘watiifile.’ (Umbwilo 12:9; Utandiko 3:14) Lino Leza walanzile ukuti Adamu ‘alateeka’ umuci, atalozizye umu kuti umonsi alinzile ukulatungulula umwanaci muli vyonsi. (Utandiko 3:16) Walandanga sile pa viipe ivyali nu kufuma umu luyembu luno aatwalane ya kutandikilako yacisile.
w04 1/1 ifwa 29 pala. 2
Visinka Ivyaya Mwi Buku Lya Utandiko—Ciputulwa 1
3:17—U munzila ci muno umusili watiifilwe, nupya u kufika lilaci? Ukutiipa umusili, kwapiliulanga sile ukuti ulimi wali nu kuya utale sana. Vino umusili utiipwe wali nu kuya, ni myunga iyali nu kuyamo, vyalenzile ana yakwe Adamu ukucula sana icakuti na isi wakwe Nowa Lameki walanzilepo ukuti: ‘Ukufuma ku musili uno Yeova watiifile, umwana wii alaleta upemwilo ukufuma ku milimo itu yonsi ikome.’ (Utandiko 5:29) Pa cisila cakwe Mulamba mukalamba, Yeova wapaazile Nowa nu lupwa lwakwe, kuti yavyalane nu kuzuuzya insi. (Utandiko 9:1) Ulutiipu luno Leza watiifile umusili lwali kwati lwafumiziwapo.—Utandiko 13:10.
it-2 ifwa 186
Ukucuula Kwa pa Kupaapa
Ukuwaika kwa pa kupaapa. Pa cisila cakuti umwanaci wakutandikilako, Eva wayembuka, Leza wamulondolwelile ivyali nu kulacitika pa kuvyala ana. Ndi cakuti atwalilila ukuya ni cuvwila, Leza nga watwalilile ukumupaala nupya nga atali nu kulacuula pa kuvyala ana, pano ‘mapaalo yakwe Yeova aakalenga umuntu ukuya umukama, ni milimo yakwe ikome isiungilizyapo nanti conga.’ (Mapinda 10:22) Nomba wakwe vino caya, ukukaanamalilika kukalenga umwili ukuwaika. Leza walanzile ukuti (wakwe vino caya ilingi ndi wazumilizya vimwi ala yakuti aliwe walenga): “Ndungilizya ucuzi wako pakusenda indilwa nu kuwaika kwa umbuza. Ulatwalilila kulondesya uwako, nga nawe alaya a kateeka wako.”—Utandiko 3:16.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Utandiko 4:23, 24) Lameki anena aci yakwe, ati, “Ada na Zila, uvwini kunondi. Mwe aci yane, mutezye amazwi yane. Natinkoma umuntu pano wali wanguma. Natinkoma umulumendo wiyo pano wali wancisa. 24 Ndi pakukoma Kaini cilanduzi cacitwa pa antu cinimbali, ale lyene umwi ndi wankoma, cilanduzi cico cilacitwa pa antu amaila amakumi cinimbali na cinimbali.”
it-2 ifwa 192 pala. 5
Lameki
Amazwi yano Lameki walembiile aaci yakwe (Utan. 4:23, 24) yakalangilila unkalwe uwaliko pa nsita iyaa. Amazwi yakwe Lameki aakuti: “Mwe aci yane, mutezye amazwi yane. Natinkoma umuntu pano wali wanguma. Natinkoma umulumendo wiyo pano wali wancisa. Ndi pakukoma Kaini cilanduzi cacitwa pa antu cinimbali, ale lyene umwi ndi wankoma, cilanduzi cico cilacitwa pa antu amaila amakumi cinimbali na cinimbali.” Lameki walondolwile umulandu uno wacisile pa kuipokolola, kuti ciloleke kwati vino wakomile umuntu vitifiile sana wakwe vino cali kuli Kaini. Lameki, walanzile ukuti wakomile umuntu uwamuumile nu kumucisa, pakuti aipokolole. Fwandi, umu mazwi yano walemvile, mwali ukupaapata nu kulenga uwelelo kuti yatamukoma pali vino wacisile.
(Utandiko 4:26) Seti nawe kwene yamuvyalile umwana umonsi, nga amutemela izina ati Enosi. Pa nsita kwene iya alino antu yatandike kupepa Yeova.
it-1 ifwa 338 pala. 2
Ukupontela Leza
Ukupepa kuno antu ‘yatandike kupepa Yeova’ umu manda yakwe Enosi ala na Mulamba mukalamba atali ayeko, limwi kutali ningo sana, ngu kukulinganya kuli vino Abeli uwali umololoke wapepanga kuli Leza. (Utan. 4:26; Ayeb. 11:4) Ndi cakuti umu kupepa Leza ukwaliko umu manda yayaa mwali nu kukaanaomvya ningo izina lyakwe Leza nu kuliomvya uku yantu nanti uku tuluwi wakwe vino aasambilila sana yakacita, ale ukucita vivyo kungaya u kupontela Leza.
Kuwelenga Baibo
(Utandiko 4:17–5:8) Kaini amanya umuci wakwe, nga nawe asenda indilwa avyala Enoki. Lyene Kaini akuula umusumba nga autemela izina pacisila cakutemela umwana wakwe umonsi, Enoki.18 Enoki yamuvyalile umwana umonsi, Iladi. Iladi wali a isi wakwe Mehuyaeli, nga Mehuyaeli wali a isi wakwe Metusyaeli, nga Metusyaeli wali a isi wakwe Lameki. 19 Lameki wapalike aci yaili. Kapundu wakwe wali a Ada, nga umuci umuze wali a Zila. 20 Ada waviile Yabali. Yabali wali cikolwe cakwe yao ali atesi ya viteekwa, aikalanga mu mataalu.21 Umwina kololo wali a Yubali, uwali cikolwe cakwe yakalizya ya mapango ni mitolilo.22 Zila waviile Tubali Kaini, uwali a musyanyi uwasulanga viombelo vya misango yonsi ukufuma ku mukuwa nu ku vyela. Kaci wakwe Tubali Kaini wali a Naama. 23 Lameki anena aci yakwe, ati, “Ada na Zila, uvwini kunondi. Mwe aci yane, mutezye amazwi yane. Natinkoma umuntu pano wali wanguma. Natinkoma umulumendo wiyo pano wali wancisa. 24 Ndi pakukoma Kaini cilanduzi cacitwa pa antu cinimbali, ale lyene umwi ndi wankoma, cilanduzi cico cilacitwa pa antu amaila amakumi cinimbali na cinimbali.” 25 Nupya Adamu amanya umuci wakwe, nga nawe amuvyalila umwana umonsi. Muci amutemela izina ati Seti, nga avwanga ati, “Leza watapeela kunondi umwana umonsi uwakupyanikizya pali Abeli, wino Kaini wakomile.” 26 Seti nawe kwene yamuvyalile umwana umonsi, nga amutemela izina ati Enosi. Pa nsita kwene iya alino antu yatandike kupepa Yeova.
5 Uu uli utantiko wakwe yao amu mupanda wakwe Adamu. Lino Leza waumvile umuntu wene wamuumvile mu cata cakwe umwisikulu. 2 Wene wayaumvile umonsi nu mwanaci nga ayapolelela. Lyene ayatemela izina ati, “Antu.” 3 Lino Adamu wali ni myaka 130, umuci wamuvyalile umwana umonsi uwatozile icata cakwe isi. Nga Adamu amutemela izina ati Seti. 4 Pacisila cakuvyalwa kwakwe Seti, Adamu aikala imyaka nayuze 800. Wakweti ana nayauze aonsi na anaci, 5 nga wafwile ala ali ni myaka 930. 6 Lino Seti wali ni myaka 105, umuci amuvyalila umwana umonsi, izina lyakwe a Enosi. 7 Pacisila cakuvyalwa kwakwe Enosi, Seti aikala imyaka nayuze 807, nga umuci amuvyalila ana nayauze aonsi na anaci. 8 Pacisila Seti afwa ala ali ni myaka 912.
JANUWALE 20-26
IVYUMA IVYAYA UMWI IZWI LYAKWE LEZA | UTANDIKO 6-8
‘Wacisile Vyonsi Ndi Vino Leza Wamunenyile’
(Utandiko 6:9) Ilandwe lya pali Nowa lyaya ndi vii. Pakasi pa antu amu nsita ilya Nowa wenga mpo wali umuntu uwacitanga vyawololoke nupya uwaula impwelo mbi. Lyonsi kwene Nowa wapitanga na Leza.
(Utandiko 6:13) Nga Leza anena Nowa ati, “Nimpingula ukonona muntunze. Namaonona insi yonsi kumwi na aliyo, pano yatizulamo lwete ni nkota zyao.
Mwaya nu Utailo ni Cuvwila Wakwe Vino Nowa, Danieli, na Yobo Yaali
4 Intazi zino Nowa wakweti. Umu manda yakwe Enoki, cikolwe cakwe Nowa, antu yaifile sana. Yalandanga na “mazwi aipe amiponto” pali Yeova. (Yuda 14, 15) Unkalwe wayanga ukuvulilako. Nupya umu manda yakwe Nowa, ‘unkalwe wasalangiine umu nsi yonsi.’ Angeli aipe yazwite imili ya yantu, iyaitoolela anaci ukuya ya mama yao, nu kuvyala ana aali nu unkalwe. (Utan. 6:2-4, 11, 12) Nomba Nowa wene wapusiineko. “Wene wazanzyanga Yeova. . . . Nowa wenga mpo wali umuntu uwacitanga vyawololoke nupya uwaula impwelo mbi. Lyonsi kwene Nowa wapitanga na Leza.”—Utan. 6:8, 9.
(Utandiko 6:14-16) Upange icange cako, kuomvya imbao zyakwe lombwa. Wikemo miputule nu kusindila manenekela mukasi nu kunzi. 15 Mu utali ciye amamita umwanda onga na makumi yasano, nu mu wipi namo ciye amamita amakumi yaili na yasano, ukuzika amamita ikumi na yatatu. 16 Upalike icange usye ni nzota kulingana citika wakwe mita ukuzinguluka icange. Utendelekanye miputule itatu, usye nu mulyango mu mbali.
w13 4/1 ifwa 14 pala. 1
“Wapitanga na Leza.”
Umulimo wasenzile imyaka ingi, limwi imyaka 40 ukufika kuli 50. Yalondekwanga ukutema ivimiti, ukuvitwala pa kukuulila, ukuputola ivimuti ivyololoke ivyakupangila ipaala, ukuvilinganya alino nu kuvilundinkanya. Ciwato cakweti intunti zitatu, imiputule ingi, alino ni cisaasa umu mbali. Icacumi ukuti, cakweti amawindo papela, alino ni paala lyali ilisoloke pakuti amanzi yaapona zuwa.—Utandiko 6:14-16.
(Utandiko 6:22) Nowa wacisile vyonsi ndi vino Leza wamupeezile ilamulo.
w11 9/15 ifwa 18 pala. 13
Mwasimula nu Mukozya
13 I vyani ivyazwilizye aomvi yakwe Yeova ukuzizimizya nu kucimvya umu lwilo? Lolini vino Paulo walemvile pali Nowa. (Welengini Ayebulai 11:7.) ‘Imvula [iyaali nu kuleeta] mulamba uwali nu kuzuula insi yonsi nu kulovya ivya umi vyonsi ivyayamo,’ cali icintu cino Nowa “atatazile alola.” (Utan. 6:17) Cali cintu icitatazile icicitikapo. Nanti ciye vivyo, Nowa atatazile aelenganyepo ukuti vitanga vicitike nanti ukuti ivya ufi. U mulandu ci? Pano wataile ukuti vyonsi vino Yeova walanda, ala vimacitika. Nowa atayuvwile ukuti vino yamunenyile ukucita vyali ivikome sana. Acino, ‘wacisile vyonsi ndi vino leza wamunenyile.’ (Utan. 6:22) Ukwelenganya pali vyonsi vino wali nu kucita—kuli kuti ukukuula iciwato, ukukolonganika ivinyama, ukupeekanya ivyakulya vino yene ni vinyama yali nu kulalya, ukukosoola ilandwe lya upinguzi, nu kusakamala ulupwa lwakwe muli vyakwe Leza—utali umulimo uwanguke ‘ukuomba.’ Fwandi utailo wakwe Nowa nu kuzizimizya kwakwe, vyalenzile apusuke nu kuipakizya amapaalo capamwi nu lupwa lwakwe.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Utandiko 7:2) Toola inyama cinimbali zyakalume na cinimbali zyakaci, muli cila musango onga uwa nyama zyasangululwa. Lelo cila musango uwa nyama zitasangululwa utoole sile ziili, yakalume ni yakaci.
w04 1/1 ifwa 29 pala. 7
Visinka Ivyaya Mwi Buku Lya Utandiko—Ciputulwa 1
7:2—I vyani ivyapusanyanga inyama izikowele ni zitaali izikowele? Cino kwayelile ukusoolola inyama, a pakuti zyaomviwa uku kupeela impolelwa, asi kusoolola zino yaalinzile ukulya nanti foo. Lino kutali kuye Mulamba mukalamba, antu yatalyanga inyama. “Ukusanguluka” nu “kukowela” ukwa vyakulya kwali sile umwi Sunde Lyakwe Mose, nupya kwatiile ukuomba lino isunde lii lyafumiziwepo. (Milimo 10:9-16; Efeso 2:15) Cikaloleka ukuti, Nowa wamanyile inyama izyali nu kupeelwa wa mpolelwa kuli Yeova. Lino wafumile sile umu ciwato, ‘akuulila Yeova kavuwa nga atoola conga ca musango onsi wa nyama ni vyunyi visangululwe avipeela impolelwa ya mawila yakoca pa kavuwa.’—Utandiko 8:20.
(Utandiko 7:11) Lino Nowa wafika imyaka imyanda mutanda pa wanda uwalenga ikumi na cinimbali uwa mwezi uwalenga iili, maziya ya muli yayemba yafukoka amanzi, ni vipongo vya mwiyulu navyo viyulika, na manzi yaafuma.
w04 1/1 ifwa 30 pala. 1
Visinka Ivyaya Mwi Buku Lya Utandiko—Ciputulwa 1
7:11—Uzye aekwi ukwafumile amanzi aalenzile kuye Mulamba mukalamba? Umu ciputulwa ca nsita, nanti “uwanda” wakwe ciili uwa kuumba, lino “ulwelele” lwapanzilwe, kwali amanzi “pisika lya lwelele” na “papela yaluko.” (Utandiko 1:6, 7) Amanzi aali “pisika lya lwelele” a yayo aali pano nsi. Amanzi aapapela ya “lwelele” yali aingi, kwati “maziya ya muli yayemba.” Amanzi kwene yaa, aatonyizye ukufuma umwi yulu umu manda yakwe Nowa.
Kuwelenga Baibo
(Utandiko 6:1-16) Pa nsita ilya lino antu yatandika kuvula, yalimba insi yonsi, ana yakaci yavyalwa. 2 Lyene ana yakwe Leza aonsi yalola ukuti akazyana yaa yayazipila cuze. Pali pakutwala yano yatemwa. 3 Alino Yeova avwanga ati, “Ntalazumilizya umuntu ukwikalilila umuyayaya pano wene umwinakufwa. Ukufuma ndakai umuntu asyaikala ukuluta pa myaka umwanda onga na makumi yaili.” 4 Lyene mu manda yalya nu mu manda alondelela kwali vipombolo vya antu pano nsi, vivyo ivyavilwe ku anaci atwitwe ku ana yakwe Leza aonsi, yene yali ali antu yamaka, alumbuke. 5 Lino Yeova walola vino inkota zya antu zyavulisya na vino ukwelenganya kwao lyonsi kwaya ukwipe, 6 aya nu ulanda cuze nu mwenzo umuwaya pa kuumba antu nu kuika pano nsi. 7 Caleka avwanga ati, “Namaonona antu yonsi pyu yano nauumba, ni nyama, ni vikasela, ni vyunyi ivikapapuka. Pano vyandenga ulanda pa kuviumba.” 8 Lelo Nowa wene uwazanzyanga Yeova. 9 Ilandwe lya pali Nowa lyaya ndi vii. Pakasi pa antu amu nsita ilya Nowa wenga mpo wali umuntu uwacitanga vyawololoke nupya uwaula impwelo mbi. Lyonsi kwene Nowa wapitanga na Leza. 10 Nowa waviile ana aonsi yatatu, Syemu, Hamu na Yafeti. 11 Antu yonsi yali aipe ni mpanzela zyao zyasalangine insi yonsi. 12 Leza alolekesya azana ukuti insi yonsi yazulamo inkota, pano vicitwa vya antu ivya nkota. 13 Nga Leza anena Nowa ati, “Nimpingula ukonona muntunze. Namaonona insi yonsi kumwi na aliyo, pano yatizulamo lwete ni nkota zyao. 14 Upange icange cako, kuomvya imbao zyakwe lombwa. Wikemo miputule nu kusindila manenekela mukasi nu kunzi. 15 Mu utali ciye amamita umwanda onga na makumi yasano, nu mu wipi namo ciye amamita amakumi yaili na yasano, ukuzika amamita ikumi na yatatu. 16 Upalike icange usye ni nzota kulingana citika wakwe mita ukuzinguluka icange. Utendelekanye miputule itatu, usye nu mulyango mu mbali.
JANUWALE 27–FEBULUWALE 2
IVYUMA IVYAYA UMWI IZWI LYAKWE LEZA | UTANDIKO 9-11
“Antu Amu Nsi Yavwanganga Ululimi Longa”
(Utandiko 11:1-4) Mpiti antu amu nsi yavwanganga ululimi luli longa nu kuomvya amazwi ali yamwi. 2 Mu kululumba kwao antu yasuka yafika ku manyika aku ufumondaka mu mpanga ya Syinala akuno yikala. 3 Nga yavwanzyanya yati, “Izini tutame injelwa toce zikome.” Caleka yakweti injelwa zyaku kuulila, na manenekela aku kuulila, yataomvizye amawe nanti ndaka. Lyene yati, 4 “Twikuulile umusumba nga nu lupungu lwakufika kwiyulu. Ndi twacita vii, tulalumbuka nupya tutalasalangana monsi mu nsi.”
it-1 ifwa 239
Babiloni Mukalamba
Ivyakumanyilako Umusumba wa Babiloni Uwaliko Mpiti. Umusumba wa Babiloni uwayelile umu mpanga iya Syinala, waliko pa nsita ili imwi na lino yakuulanga Ulupungu lwa Babeli. (Utan. 11:2-9) Cino yalondelanga ukukuula ulupungu nu musumba, asi pakuti yacindike izina lyakwe Leza, lelo a pakuti ‘yaipangile izina nu kulumbuka’ umu nsi yonsi. Impungu zino yakuuzile mpiti izyasyazile ivitalang’anda umu musumba wa Babiloni nu mu Mesopotamya ivyayako na ndakai, vikalangilila imipepele iyaliko pa nsita ino ulupungu lwakutandikilako lwakuuzilwe, usi mulandu ni nzila ino yakuulilemo. Vino Yeova wapingwilepo zuwa ukonona umusumba uno yakuulanga, cikalangilila sile apaswe ukuti umu musumba uu, amuno upefi wa ufi watandikiile. Nanti cakuti umu Ciyebulai izina lino inike umusumba wa Babeli likapiliula ukuti ‘icimvulunganya,’ izina lya Cisumerian ilyakuti (Ka-dingir-ra) ni lya Ciakkadian ilyakuti (Bab-ilu) yonsi yoili yakapiliula ‘Impongolo Yakwe Leza.’ Nanti cakuti antu aasiile umu musumba yasenwile izina lya musumba pakuti antu yataelenganya iviipe pa musumba kwene uu, lelo izina lino yapyanikizyepo nalyokwene lyalangililanga upefi uwali umu musumba.
it-2 ifwa 202 pala. 2
Ululimi
Ibuku lya Utandiko likalanda pa yantu aafumile umu lupwa lwakwe Nowa pa cisila cakwe Mulamba mukalamba, aizile iyatandika ukulwisya Leza. (Utan. 9:1) Mu cifulo cakusalangana nu ‘kukumana insi yonsi,’ yatandike ukwelenganya pa kukolongana nu kukuula umusumba apa ncende yonga iyamanyikwe ukuti Impanga ya Syinala iyayelile umu Mesopotamya. Na cikwene calangililanga ukuti incende ii yali nu kuya iyakupepelapo, nupya yali nu kukuulapo ulupungu lwa kupepelamo.—Utan. 11:2-4.
(Utandiko 11:6-8) nga ati, “Antu yaa ali yamwi, nu lulimi luno yakuvwanga ululi longa, na uu uli utandiko wa vintu vino yali nu kucita. Citakusumba insita ala antu iyacita consi cino yangatemwa ukucita. 7 Leka tuye pa nsi tukavulunganye ululimi lwao kuti yatauvwana.” 8 Caleka Yeova ayasalanganya mu nsi yonsi, yata kukuula umusumba.
it-2 ifwa 202 pala. 3
Ululimi
Pakuti Leza wa maka yonsi avulunganye umulimo uno yaombanga, walenzile yate ukuvwana lino wavulunginye ululimi luno yaomvyanga. Cii calenzile yafilwe ukuomba umulimo nupya yasalangine umu nsi yonsi. Ukuvulunganya ululimi kwalenzile amapange yao aatuvwananga na vino Leza akalonda ukukanatunguluka, cali nu kulenga antunze ukukwata umwakupelela muli vino yelenganyanga nu kucita lino ya kuomba imilimo nupya cali nu kuyatalila ukumanya indimi izipusanepusane izyapanzilwe—kuli kuti mano aasifuma kuli Leza, lelo aakaiza ukupitila muli vino umuntu wamanya, nu kulondelezya. (Linganyiniko Kasa. 7:29; na Malan. 32:5) Nanti cakuti ukuvulunganya ululimi kwalenzile antunze yatauvwana, lelo kwavwile antu ukukaanaya na mapange angayaletela uzanzo. (Utan. 11:5-9; Linganyiniko na Eza. 8:9, 10) Amano yano umuntu wakwata aakupanga ivintu ndakai, yakalenga aafilwa ukuomvya ningo amaka yano wakwata, nupya cikalenga tumanye umulandu uno Leza wavulunganyizizye umulimo uno antu yaombanga pa Babeli pano wamanyile ukufuma na mpiti ivyali nu kucitika ndi cakuti umulimo uwaa utwalilila.
(Utandiko 11:9) Acino umusumba ulya yautemile izina yati a Babeli, pano amuno Yeova wavulunginye ululimi lwa antu yonsi mu nsi. Ukufuma papo kwene antu yasalanga mu nsi yonsi.
it-2 ifwa 472
Inko
Ukupusana umu milanzyanyizizye, kwalenga cila mutundu ukuikwatila intambi, ivicitwa, imiyele ni mipepele—cila mutundu waikwatila inzila zya kucitilamo ivintu. (Levi 18:3) Pakuti yaipaatule kuli Leza, antu aingi yaipangiile utuluwi ukuya ya leza yao.—Malan. 12:30; 2 Yamw. 17:29, 33.
Ukuvwikisya Sana Ivyaya Umu Malembelo
(Utandiko 9:20-22) Nowa wali umulimi nupya uwatandike kulima icalo ca matingi. 21 Walanga wamwa waini akoleka, azula, alala tupu mwi Taalu lyakwe. 22 Lino Hamu, isi wakwe Kenani wingila mwi taalu, alola isi ali tupu, nga afuma aya anena aina.
(Utandiko 9:24, 25) Lino waini wamukololoka, Nowa auvwa vino umwana wakwe wa munono wali wacita kunoli. 25 Asoka avwanga ati, “Citipu ciye kuli Kenani, Wene alaya muzya ku ina yakwe.
it-1 ifwa 1023 pala. 4
Hamu
Kufwile kwali icalenzile ukuti Kenani azanwe nu mulandu pali vino vyacitike, ni calenzile kuti isi Hamu afilwe ukumulungika. Nanti limwi icalenzile ukuti Nowa alande amazwi ya usoowelo, a pa mulandu wakuti waweni ivicitwa vyakwe Hamu iviipe, vino nu mwanakwe Kenani wali nu kutandika ukucita, ivyali nu kukuma ana yakwe Kenani. Ulutipu lwatandike ukufikiliziwa lino aina Izlaeli yacimvizye aina Kenani. Yayo aatononyilwe (wakwe, aina Gibyoni [Yoswa 9]) iizile iyaya azya uku ina Izlaeli. Lino papisile imyaka iingi, ulutipu lwizile ilufikiliziwa nupya, lino ana yakwe Kenani mwana Hamu izile yatungululwa ni miteekele iyakwatisye amaka iya ina Madai na Pesya, Gilisi, alino na Loma, iyafumile umu mutundu wakwe Yafeti.
(Utandiko 10:9, 10, NWT) Wizile aya umulunzi wa maka cuze uwalwisyanga Yeova, a pafuma nu muvwango wakuti, ‘Wakwe Nimulodi umulunzi wa maka cuze uwalwisyanga Yeova!’ 10 Pa kutandika kwa wene wakwe Nimulodi wateesile imisumba ya Babeli, Eleki, na Akadi, na yonsi itatu yali mu mpanga yaku Syinala.
it-2 ifwa 503
Nimulodi
Pa kutandika kwa wene wakwe Nimulodi wateesile imisumba ya Babeli, Eleki, na Akadi, na yonsi itatu yali mu mpanga yaku Syinala. (Utan. 10:10) Fwandi aliwe watungululanga umulimo wa kukuula umusumba wa Babeli nu lupungu. Vii vyakolana na vino Umuyuda umwi uwasambilila ivya ntambi uwi zina lyakuti Josephus walanzile ukuti: ‘Panono panono [Nimulodi] wizile atandika ukuya nu unkalwe umu miteekele yakwe, nu kutandika ukwelenganya ukuti inzila yonga sile ino wali nu kuomvya pa kulenga antu ukuta ukutiina Leza, u kuyapatikizya ukulalondela utunguluzi wakwe. Watiinyanga antu ukuti Leza alaleeta Mulamba mukalamba nupya; fwandi welenganyanga ukukuula ulupungu ulutali pano amanzi yatanga yafike nu kulovya antu wakwe vino ivikolwe vyao vyalovile. Antu yalondiile amapange yakwe [Nimulodi], iyatandika ukulola kwati ukuvwila Leza uuzya; fwandi yatandike ukukuula ulupungu. . . nupya lwakuulwanga zuwa zuwa ukucila na vino mungelenganya.’—ibuku lyakuti: Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).
Kuwelenga Baibo
(Utandiko 10:6-32) Ana yakwe Hamu aonsi a Kusyi, Eguputo, Puti na Kenani. 7 Ana yakwe Kusyi aonsi a Seba, Havila, Sabita, Laama na Sabiteka. Ana yakwe Laama aonsi a Syeba na Dedani. 8 Kusyi wali isi wakwe Nimulodi. Nimulodi wizile aya impola ya monsi ino insi itatazile ilole ku vita. 9 Wizile aya umulunzi wa maka cuze uwalwisyanga Yeova, a pafuma nu muvwango wakuti, ‘Wakwe Nimulodi umulunzi wa maka cuze uwalwisyanga Yeova!’ 10 Pa kutandika kwa wene wakwe Nimulodi wateesile imisumba ya Babeli, Eleki, na Akadi, na yonsi itatu yali mu mpanga yaku Syinala. 11 Afuma ku mpanga ilya aya aikala ku Asilya, aya akuula imisumba ya Ninive, Leoboti Ili, Kala 12 na Leseni, uwaya pakasi ka musumba wa Ninive nu musumba ukulu wa Kala. 13 Eguputo cili cikolwe ca ina Ludi, Anamu, Leaabu, Nafutu, 14 Patulusi, Kasilu, na Kulete (uwali cikolwe ca ina Filisti) na ina Kafitoli. 15 Kenani a isi wakwe Sidoni iyeli lyakwe, nga na Hiti, 16 nga ina Yebusi, Amoli, Giligasi, 17 Hivi, Aliki, Sini, 18 Alivadi, Zemali, nga na ina Hamati. Pacisila uluko lwakwe Kenani lusalangana konsi, 19 cakuti umupaka wa ina Kenani wafisile ukufuma ku Sidoni ukuya ku Gelali nu ku Gaza kufika ku ufumondaka, ulunga na Sodoma na Gomola, Adima nu ku Deboimu mpaka kufika na Lasya. 20 Yaa ali amu mupanda wakwe Hamu, atenzi mu mpanga zipusane nu mu mitundu ipusane, na cila mutunda ula ukuvwanga ululimi lwauko, 21 Syemu wali a silenzi wakwe Yafeti, wali cikolwe ca ana yakwe Ebeli (kwafuma Ayebulai). Syemu nawe kwene waviile ana aonsi. 22 Ana yakwe Syemu aonsi a Elamu, Asyuli, Alipakisadi, Ludi nga na Alamu. 23 Ana yakwe Alamu aonsi a Uzi, Hulu, Getele, nga na Mesyeki. 24 Ana ya mwana wakwe Alipakisadi aonsi a Syela, na Syela wali a isi wakwe Ebeli. 25 Ebeli wali a isi wa ana aonsi yaili. Wenga izina lyakwe a Pelegi, pano mu manda ya umi wakwe antu mu nsi yapalukine. Izina lya mwana wakwe muze a Yokotani. 26 Yokotani wali a isi wakwe Alimodadi, Syelefu, Hazalamaveti, Yela, 27 Hadolamu, Uzali, Dikila, 28 Obali, Abimaele, Syeba, 29 Ofili, Havila, na Yobabu. Yaa yonsi amu mupanda wakwe Yokotani. 30 Mpanga muno yatenzi ukufuma ku Mesya ukuya ku Sefali mu ncende ya myamba yaku ufumondaka. 31 Yaa ali ana yakwe Syemu aonsi aikalanga mu mpanga zipusane, nu mu mitundu ipusane, na cila mutundu ula ukuvwanga ululimi lwauko. 32 Antu yaa yonsi amu mupanda wakwe Nowa kulingana cila mutundu wao, luko nu luko, acino pacisila cakwe mulamba antu amu nko zyonsi zyamu nsi yafumile mu ana yakwe Nowa.