Uzye Kwaya Icingaazwa Amu Lupwa Ukuya ni Nsansa?

1. U mulandu ci uno indupwa zya nsansa zyacindamila?

ULUPWA lwatandike mpiti sana, nupya lwacindama wakwe cimwi. Pa myaka yonsi ino antu yaaya pano nsi, indupwa zya nsansa zika-azwilizyako ukuti antu yaikala ningo. Nanti sile ana pakuti yakule ningo, yakalondeka ukuya umu lupwa lwa nsansa.

2-5. (a) Londololini vino umwana akayuvwa ndi ali mu lupwa umwaya insansa. (b) Uzye iintazi ci izikaaya umu ndupwa zimwi?

² Ulupwa lwa nsansa lukacingililwa. Elenganyini pali vino ulupwa lwa nsansa lufwile ukuya. Mwelenganye ukuti avyazi na ana yao alino yamala sile ukulya ivyakulya, lyene yatenzi yakoota nu moto ala yakusimika na vino cila muntu aliwaomba mu nsita ya kasanya. Ana iyazanga lino yakusimikilako ya isi na ya nyina pali vino iivyacitika uku sukulu. Yonsi yuvwa ningo sana pali vino yalanzyanya icakuti yaipekanya nu kuyaomba ningo uwanda walondelelapo.

³ Mu lupwa umwaya insansa, umwana akamanya ukuti yaisi na yanyina yalamusakamala ndi walwala, nu kuti yalamutwala nu ku cipatala nupya yalamusunga ningo. Akamanya ukuti ndi wakwata intazi, angaya kuli ya isi nanti ya nyina nu kuyalondolwela vyonsi, alino nayo iyamwazwa. Fwandi umwana wiyo akayuvwa ukuti umucingililwe nanti cakuti mu nsi mwaya intazi izingi.

⁴ Ana ndi yakula, nayo yakatwala nanti ukutwalwa iyakwata nu lupwa lwao. Kwaya ipinda lya Cimambwe ilikati: “Napapanga Sicilundu, nawe wakula amampapa.” Ana lino yakwiusya vino avyazi yao yayasakamiile, yakataizya sana nu kuombesya ukuti yazwe ulupwa lwao ukuya ni nsansa, napya yakalemasya ukusakamala avyazi yao akoloci. Avyazi yao akoloci yakauvwa ningo ukuya pamwi na izikulu.

⁵ Manye paa pano twafika imutandika ukwelenganya muti: ‘Kwene, nemo natemwa sana amu lupwa lwane, nomba kwati ulupwa lwane lutaaya wakwe luu ulwalondololwa apapela. Nemo incito ino nkaomba yapusana na ino uwane akaomba, fwandi ilingi tusilolana. Ilingi vino tukalanzyanyapo i vya mpiya sile.’ Nanti limwi mungelenganya muti, ‘Nemo ana yane na izikulu yakaikala uku ncende yuze ukutali, fwandi nsilolana nayo.’ Cumi kwene, kwaya ivintu ivingi ivikalenga ukuti umu ndupwa izingi mutaaya insansa. Lelo, kwaya indupwa zimwi umwaya sana uluzango. Nga fwandi amu ndupwa zizyo yakacita uli pakuti yaye ni nsansa? Uzye ale kwaya icikayazwa ukuti yaaya ni nsansa? Ee akuno caya! Nomba lino tutatala twasambilila pa cintu cico, tulinzile tutale tuzane icasuko ku cuzyo cimwi icampomvu sana.

UZYE ULUPWA I CANI?

6. I ndupwa ci zino tumalandapo umwi buku lii?

⁶ Ku mpanga zimwi ndi yakulanda pa lupwa, ale yakulanda pali iya, umuci, na ana. Ya sikulu na ya nyinakulu yene ale yakaaikalila aeneco. Nanti cakuti yakatwalilila ukulanzyanya na ana yao aikala kuze, yakaisakamala aeneco. Lupwa kwene luu aluno tumalanda sana umwi buku lii. Lelo, ndakai kwaya indupwa na zyuze izipusane-pusane, wakwe, indupwa umwakuti muli sile umuvyazi wenga, indupwa umwakuti mwaya ana aakuzanamo, ni ndupwa umwakuti avyazi yasi-ikala pali pamwi pa milandu ipusane-pusane.

7. I ndupwa ci zyuze izyayako?

⁷ Cuze icaseeka sana i cakuti, mu mpanga zimwi, mu lupwa mukayamo na acilupwa yauze. Mu ndupwa zya musango uu, ana yakasakamala avyazi yao akoloci, napya acilupwa yaka-azwana sana nanti cakuti limwi yasi-ikala pa ncende ili imwi. Insita zimwi amu lupwa yangazwilizya umwipwa, mwanasenge nanti yauze amu lupwa aaya ukutali muli vimwi vimwi, nanti sile ukuyalipilila ku sukulu. Vino tumasambilila mwibuku lii, vingaazwa na mu ndupwa zya musango uu.

IVIKUCITIKA UMU NDUPWA

8, 9. I ntazi ci izyaya mu mpanga zimwi izikulanga ukuti vintu vikwaluka umu ndupwa?

⁸ Ndakai vintu vikwaluka umu ndupwa—ca ulanda i cakuti vikwipilako. Ku India caseeka ukuti mama ndi watwalwa, aikala pali ya sivyala na ya nyinavyala kumwi na iya wakwe, lyene ale yakumutungulula. Lelo, amanda yaa, mu India caseeka sana aci ukwingila incito pakuti iyaiombela. Lelo nanti yangingila incito, yakalondekwa nu kuomba incito zya pa ng’anda. Fwandi mu mpanga izingi antu yakauzya ukuti, Uzye i milimo ci ino mama uwingila incito angaomba pa ng’anda?

⁹ Ku mpanga zimwi, wakwe Japan, ulutambi ulwayako u lwakuti aapa ng’anda yakalemenkana sana na ya lupwa yao yonsi. Lelo pa mulandu nu kukonkelezya vino caya umu mpanga zyuze alino nu kutala kwa mikalile, cikalenga kuti antu yate ukwika sana mano kuli ya lupwa. Fwandi antu aingi yakalola ukuti ukusakamala lupwa wao umukote, i cisendo, asi ncito yao napya asi syuko foo. Avyazi yamwi akote yakayacuzya. Umu mpanga izingi antu yakacuzya sana akote nu kuyatazyela.

10, 11. I vyani ivikulangilila ukuti ivintu vikwaluka umu ndupwa izya ku Ulaya?

¹⁰ Kutaana nako ikuseeka sana. Mu Spain pa vyupo 8, icupo conga casilanga pakasi kako 1990 na 2000, fwandi tungati capusana ni cacitikanga mu myaka yako ya 1960 lino icupo conga casilanga pa vyupo 100. Cuvwika ukuti mu Britain amuno ivyupo vikasila sana pano mwene pa vyupo 10 ale ivili 4 vilasila, naci calenga kuti indupwa umwaaya sile umuvyazi wenga zivulileko.

¹¹ Antu aingi mu Germany yaleka ukwikako mano ku lupwa. Pakasi kakwe 1990 na 2000, pa ndupwa 100 izya mu German, izili 35 mwayanga sile umuntu wenga, lyene izili 31 u mwayanga sile antu yaili. Aina France yatacitwalwa nanti kutwala sana, napya aingi muli yano yakatwala nanti kutwalwa, ivyupo vikasila zuwa kucila vino cali mpiti. Antu aingi yatemwa ukukuusyanya sile ukwaula ukusumbako mano kuli vino icupo cifwile ukuya. Vikwene i vikucitika umu nsi yonsi.

12. Uzye ivikucitika umu ndupwa ndakai vikulenga uli ana ukucula?

¹² Nga ana yene i vyani vikuyacitikila? Umu United States nu mu mpanga izingi, ana aingi aakavyalwa yasimanyikwa na ya isi, yamwi pali yaayo, yakavyalwa ku yance atali yafisye ni myaka 20. Akazyana aingi aatatala yafisya ni myaka 20 yakakwata ana kufuma ku yonsi apusane-pusane. Mu nsi mwaya ana aingi atakwata mang’anda muno yakaikala, yakazanwa sile mu miseo; aingi yafuma pa mang’anda pa mulandu wakuti yakayacuzya, yamwi nayo yayazinga kuli ya lupwa yao asilonda ukuyasakamala.

13. I ntazi ci izyaseeka sana izikalenga kuti mu ndupwa mutaya insansa?

¹³ Cumi kwene indupwa zili na mavya. Kuli intazi nazyuze izikucitika umu ndupwa, acance aingi yakupondoka lino yatali yafisye ni myaka 20, ana aingi yakayacuzya, mu vyupo mwaya unkalwe, ucakolwa, ni ntazi zyuze izikulenga kuti mu ndupwa mutaya insansa. Fwandi aingi aya umu ndupwa yataya nu mutende foo.

14. (a) Uzye yamwi yakalanda ukuti i cani cikalenga intazi mu ndupwa? (b) Uzye umutumwa Paulo uwasambilile pa masunde ya yantu watile ivintu vilaya uli mu nsi, napya uzye ukufikiliziwa kwa mazwi yano walemvile kwalenga kuti vintu viye uli mu ndupwa?

¹⁴ U mulandu ci uno mu ndupwa muyelile intazi? Yamwi yakati icikulenga kuti umu ndupwa muye intazi, u mulandu wakuti yanamayo yakwingila incito. Yamwi nayo yakati icikulenga, i miyele ya yantu iikuya ikwipilako sile. Kapya, kwaya imilandu nayuze ino antu yakalanda ukuti iikulenga. Imyaka apipi na 2000, umutumwa Paulo uwasambilile sana amasunde ya yantu, wasowile ukuti kulaya intazi mu ndupwa; walemvile ukuti: “Mu manda akusyalikizya mulaya tusita tutale. Antu yalaitemwa, atemwisya impiya, yalaitumika, acilumba, akanyati, yatalayela akwasi yao, yatalataizya, nupya yatalalonda vyauleza. Yene yatalaya nu luse na mizu, yene yalaya akwakwa, alwete nupya akakate. Yalapata visuma. Yalaya asomvi, azakantike nupya yalaya na mataki. Yene yalatemwa vyakuizanzya kuluta kutemwa Leza.” (2 Timoti 3:1-4) Swensi kwene twasininkizya ukuti amazwi yaa yakufikiliziwa ndakai! Uzye umu nsi mukucitika ivintu vya musango uu, tungazunguka ndi twalola vino indupwa zili ni ntazi?

ICINGAAZWA ULUPWA UKUYA NI NSANSA

15-17. Uzye umwi buku lii, i buku ci licindamisye lino tumalanda sana ukuti i lingaazwa ulupwa ukuya ni nsansa?

¹⁵ Antu yakalanda pa vintu ivipuse-pusane ukuti i vingalenga kuti lupwa luye ni nsansa. Mu mpanga zimwi, yalemba mabuku na ya magazini aingi yano yakati aangaazwa antu ukuya ni nsansa mu ndupwa. Lelo icaipa i cakuti vino antu yakalanda ukuti ivingalenga antu ukuya ni nsansa mu lupwa vyapusana-pusana, napya vino yamwi yakati ivingaazwa indupwa ukuya ni nsansa, nga papita nsita vikata ukuomba.

¹⁶ Uzye lyene aekwi kuno tungazana amano asuma angatwavwa ukuya ni nsansa umu lupwa? Uzye mungazumila ndi twati u mwi buku limwi ilyalemvilwe mpiti sana papita ni myaka apipi na 1,900? Nanti uzye mungelenganya ukuti ibuku lya musango uwo lyaleka ukuomba? Icisinka cino mufwile ukumanya i cakuti ibuku kwene lilyo, i lingaazwa ningo ulupwa ukuya ni nsansa.

¹⁷ Ibuku lilyo a Baibo. Kwaya ivisinka ivingi ivingalenga musininkizye ukuti yafuma kuli Leza. Muli Baibo mwaya mazwi yakuti: “Mazwi yonsi amu Malembelo yene yafuma kuli Leza nupya yakaomviwa mu kusambilizya cumi, kukanya kuluvyanya, kulungika kuluvyanya, nga nu kupeela utunguluzi ku antu pa kucita vyawololoke.” (2 Timoti 3:16) Mwi buku lii tukumukomelezya ukusambilila vino Baibo ingamwazwa “kulungika ukuluvyanya” lino mukuombela pa ntazi izikacitika umu lupwa.

18. U mulandu ci uno cacindamila ukulaomvya Baibo ndi mwaya ni ntazi umu cupo?

¹⁸ Ndi cakuti mukatwisika Baibo ukuti nalimwi itange iyazwe ulupwa ukuya ni nsansa, tale elenganyini amazwi yaa: Baibo yafuma kuli Wino walenzile ukuti ulupwa luyeko. (Utandiko 2:18-25) Baibo ikati izina lyakwe a Yeova. (Masamu 83:18) Wene ali Kaumba napya ‘Tata, wino ulupwa lonsi lwafumizyeko izina.’ (Efeso 3:14, 15, NWT) Yeova akalola ivikacitikila antu kufuma sile lino wayaumvile. Wamanya intazi izikacitikila antu napya akayazwa vino yangacita pa kumala intazi kwene zizyo. Kufuma sile pano antu yayelileko pano nsi, indupwa izikalondela vino Baibo ikalanda zikaya ni nsansa.

19-21. Landini ivyacitikile yamwi ivikaalanga ukuti Baibo ingaazwa amu cupo ukumala intazi?

¹⁹ Namayo umwi umutwalwe waku Indonesia watemilwe sana ivyangalo vya kusitikana. Pa myaka iingi atasakamalanga ningo ana yakwe yatatu napya ilingi walemanilanga sana na iya. Lyene wizile atandika ukusambilila Baibo. Mu kupita kwa nsita namayo wii wazumile ukuti vino Baibo ikasambilizya i vya cumi. Lino watandike ukulondela vino wasambililanga, wizile aya umuci musuma. Ukucita vino Baibo ikasambilizya kwalenzile ukuti ulupwa lonsi luye ni nsansa.

²⁰ Namayo muze umutwalwe uku Spain wasimike ukuti: “Lino papisile sile umwaka onga pano twatwaline, twatandike ukukwata intazi izipisye.” Wene pamwi na iya yapusine umu vintu ivingi, ilingi yatalanzyanyanga, yalemanilanga sile. Nanti cakuti yakweti mwana munono umukazyana, yapingwilepo ukupoka ivipepala vya kupaatukana. Nomba lino yatali yapaatukane yayakomelizye ukuwelenga muli Baibo pakuti yuvwe vino yalanda pi lyasi lii. Yawelenzile vino Baibo yalanda pa yantu atwalane napya yatandike ukucita vino ikalanda. Pataalengile nu kulengela, yatandike ukulalanzyanya ningo, napya yatandike ukuvwana mu lupwa.

²¹ Baibo ika-azwa na acikalamba kwene. Elenganyini ivyacitike kuli yamwi atwalane aku Japan. Iya wasokanga zuwa napya insita zimwi wayanga nu unkalwe. Ana yao akazyana yatandike ukusambilila Baibo nanti cakuti avyazi kwene yaa yayakaanyanga. Iya nawe kwene watandike ukusambilila Baibo, lelo umuci wene watwalilile ukukaana. Nomba lino papisile imyaka, umuci waweni ukuti Baibo ikwazwa ulupwa. Ana akazyana yatandike ukuya ni miyele isuma sana, alino isi nawe watandike ukuya ni cikuku sana. Vino umuci waweni mu lupwa, vyalenzile ukuti atandike ukuwelenga Baibo, nawe kwene calenzile kuti aye ni miyele isuma cuze. Namayo wii walanzile ukuti: “Icupo citu cizile iciya icupo icisuma sana.”

22, 23. Uzye masunde aya muli Baibo yaka-azwa uli antu yonsi ukuya ni nsansa mu lupwa?

²² Kwaya antu na yauze aingi aasambilila ivyakucita pakuya ni nsansa mu lupwa. Yazumila vino Baibo ikasambilizya napya yakacita vivyo kwene. Lelo nayo kwene yakaikala mu nsi kwene ii umwaya unkalwe, uzelele, ni ntazi zyuzye izya mu wikazi. Nakapya, yatamalilika, lelo yakaya ni nsansa lino yakucita vino Yeova walanda. Wakwe vino Baibo ikalanda, Yeova Leza ‘akamusambilizya vyakuti vyamuzipila. Akamutungulula umu nzila ino mulinzile kupita mwenemo.’—Ezaya 48:17.

²³ Nanti cakuti Baibo yalemvilwe mpiti papita ni myaka apipi na 2,000, vino ikasambilizya vicili vika-azwa. Napya yalembwa uku yantu yonsi. Baibo asi buku lya ina America nanti buku lya yazungu sile. Baibo ikati, “Kufuma ku muntu wenga, [Yeova] waumvileko imitundu yonsi iya antu.” Napya, Leza wamanya vino antu yonsi yaaya. (Milimo 17:26) Masunde aya muli Baibo yaka-azwa umuntu ali wensi. Ndi cakuti mukulondela vino Baibo ikasambilizya, namwe kwene mulaya ni nsansa mu lupwa.