Kajerammõn Eo An Jehovah Enaj Itok Ke Iom?
“Jerammõn kein otemjej re naj itok iom, kinke kwoj eoroñ ainikien Jehovah am Anij.”—DEUTERONOMY 28:2, New World Translation.
1. Ta eo ear kalikar elañe Ri Israel ro rar bõk jerammõn ko ak jerata ko?
ITUJEMLOKIN ien air itoitak ilo ene jemaden iumin 40-yiõ ko, Ri Israel ro rar bed ilo Enen Moab. Enen Kallimur eo ear bed imair. Kiõ Moses ear jeje book in Deuteronomy, eo ear kakobaik ennan in kajerammõn ko im jerata ko, ak kaliakelok ko. Elañe armij ro an Israel rar kõnan wõnmanlok im “eoroñ ainikien Jehovah” ilo air bokake e, jerammõn ko renaj kar “itok” ioir. Jehovah ear yokwe ir einwõt “ro dri ailiñ rekar ñõn E mõke” im ear kõnan kwalok kajur eo an ñan jibañ ir. Ak elañe rar jab eoroñ e, jerata ko renaj kar itok ioir.—Duteronomi 8:10-14; 26:18; 28:2, 15.
2. Ta melelen nan in Hebrew kein “eoroñ ainiken” im “itok iom” ilo Duteronomi 28:2?
2 Nan in kajin Hebrew “eoroñ ainiken” ilo Duteronomi 28:2 ej kalikar kin makitkit eo ej wõnmanlok. Armij ro an Jehovah rej jab baj roñjake e jet ien; rej aikwij wõnmanlok im roñjake einwõt mõttan wãwen air mour. Inem jerammõn ko rekwojarjar renaj itok ioir. Nan in kajin Hebrew in “itok iom” emaroñ juõn nan in kajjiroro im ekkã an melelen “ñan tõbartok.”
3. Ewi wãwen ad maroñ einwõt Joshua, im etke men in ej juõn men eaorõk?
3 Ri Israel ri tel eo Joshua ear kãlet bwe en roñjake Jehovah im kin men in ear lo jerammõn ko. Joshua ear ba: “Komin kãlet ranin wõn eo kom naj jerbal ñõn e . . . a kin ña im ro nuku, kim naj jerbal ñõn Jeova.” (Joshua 24:15, 16) Kin an Joshua kar kwalok juõn lemnak ejimwe, ear juõn ian ro moktata rar deloñ ilo Enen Kallimur. Rainin, jej jutak iturin jikin deloñ eo ñan Enen Kallimur eo elaplok—juõn paradise ion lal ijo jerammõn ko relaplok jen ko rar walok ilo ran ko an Joshua ej kõttar aolep ro rej kabuñburuen Anij. Kain jerammõn rot kein renaj ke itok iom? Renaj elañe kwoj wõnmanlok im roñjake Jehovah. Ñan jibañ yuk ñan kakajurlok bebe eo am ñan kõmman eindein, kwon kalmenlokjen kin wãwen mour eo an Israel etto im wanjoñok ko remõn an armij ro kajjojo.—Dri Rom 15:4.
Jerammõn ak Jerata Ke?
4. Ñan uake jar eo an Solomon, ta eo Anij ear lelok ñan e, im ewi wãwen ad lemnak kin jerammõn kein?
4 Ilo enañin aolepen ien iroij eo an King Solomon, Ri Israel ro rar bõk jerammõn ko relap jen Jehovah. Rar lañliñ kin jokane im elõñ men ko remõn. (1 Kiñ 4:25) Mweie eo an Solomon ear buñbuñ, meñe ear jab kajitõkin Anij ñan bõk mweiuk ko ilo kanniek. Jen men in, ke ear rik wõt im jab kanuij meletlet ilo men otemjej, ear jar bwe en bõk juõn buru e kiblie—juõn kajitõk Jehovah ear uake ilo an kajerammõn e kin meletlet im melele. Men in ear kamaroñ Solomon ñan ekajete armij ilo jimwe, im kile oktak eo ikõtan ta eo emõn jen men eo enana. Bareinwõt, meñe Anij ear kamweie im kaibujuij e, einwõt juõn likao, Solomon ear kamolol kin tokjen men ko elaplok air mweie ilo jitõb. (1 Kiñ 3:9-13) Jekdon elañe jej mweie ak jab, emaroñ lap ad kamolol elañe jej kabuñburuen Jehovah im mweie ilo jitõb!
5. Ta eo ear walok ke armij ro an Israel im Judah rar likjap in roñjake Jehovah?
5 Ri Israel ro rar likjap in kwalok air kamolol kin jerammõn ko an Jehovah. Kinke rar jab wõnmanlok im roñjake e, jerata ko emwij kanan kaki rar itok ioir. Tokjen men in ri kijirãt ro air rar kajibokweik ir im kairoij ir jen ailiñ in Israel im Judah. (Duteronomi 28:36; 2 Kiñ 17:22, 23; 2 Kronikel 36:17-20) Armij ro an Anij rar katak ke jen eñtan kein im bwe jerammõn ko rekwojarjar ren itok ion ro wõt im rej roñjake Jehovah? Kar wõr bwen Ri Jew ro rar jeblak ñan kabijukneir ilo 537 B.C.E. juõn ien emõn ñan kalikar elañe rar bõk kadede juõn “[buru] meletlet” im kiõ rar lo aikwij eo ñan roñjake Anij.—Sam 90:12.
6. (a) Etke Jehovah ear jilkinlok Haggai im Zechariah ñan drikanij ñan armij ro an? (b) Ta eo jemaroñ katak jen ennan eo an Anij ikijen Haggai?
6 Ri Jew ro rar jeblak ñan kajutak juõn lokatok im jinoe air kõkãle temple eo ilo Jerusalem. Ak ke jumae eo ekajur ear walok, kijejeto eo air ear mõjnolok im rar kabõjrak jerbal in ekkal eo. (Ezra 3:1-3, 10; 4:1-4, 23, 24) Bareinwõt rar jino likit mokta men in aikwij ko air make. Inem, Anij ear jilkintok ri kanan ro Haggai im Zechariah ñan kworuje kijejeto eo an armij ro an kin kabuñ eo emol. Ikijen Haggai, Jehovah ear ba: “Kiõ ej ien ke ñan ami jokwe ilo moko imwemi ñe mweo imwin [an kabuñ] en jorrãnlok wõt? . . . Komin likit buruemi ion ial ko ami.” Kom ar jeore elõñ ine, ak ewõr jidik wõt tõbrak ie. Ewõr ien mõñã, ak kwojañin mat. . . . eo ej jerbal kin wõnãn enaj bõk juõn ieb ettal.” (Haggai 1:4-6, New World Translation) Katok men ko lor jitõb im jibadõk men ko lor kanniek ejjab bõktok jerammõn eo an Jehovah.—Luk 12:15-21.
7. Etke Jehovah ear ba ñan Ri Jew ro: “Komin likit buruemi ion ial ko ami”?
7 Kin air boub kin men ko lor kanniek ran otemjej, Ri Jew ro rar meloklok bwe jerammõn ko rekwojarjar einwõt wũt jen lañ im tõre ko renaj kar itok ioir elañe rar kijenmij im bokake Anij, elaptata ilo ien jumae. (Haggai 1:9-11, NW) Inem, nan in rejañ in ear lukkun jejjet: “Komin likit buruemi ion ial ko ami.”! (Haggai 1:7, NW) Einwõt ba, bwe Jehovah ear jiroñ ir: ‘Baj lemnak mõk! Lale kõtan eo ikõtan ami jerbal kin ejelok tokjen ilo jikin kallip ko im ami jerwane mõn kabuñ eo imõ.’ Nan in kakõrmol eo an ri kanan ro an Jehovah rej kab tõbar buruen ri roñjake ro air, bwe armij ro rar bar jinoe jerbal in kalek temple eo, im rar kamwijlok e ilo 515 B.C.E.
8. Ta nan in kakabilek eo Jehovah ear lelok ñan Ri Jew ro ilo ran eo an Malachi, im etke?
8 Tokelik, ilo ran ko an ri kanan eo Malachi, Ri Jew ro rar ijjino itwelok ilo jitõb, elaptata rar lelok ñan Anij katok ko rejjab emõn. (Malachi 1:6-8, NW) Kin men in, Jehovah ear rejañ ir bwe ren bõktok juõn mõttan joñoul in jabawõt ko air ñan jikin kakonkon eo an im melejoñe e im lale elañe enaj kabellok kejam ko ilañ im katorlaltak jerammõn ko mae ien emaat air kõnan. (Malachi 3:10, NW) Elap an bwebwe Ri Jew ro bwe rar boub wõt im jibadõk ejja men ko wõt Anij enaj kar lelok ñan ir ñan juõn joñan elap elañe rar roñjake wõt ainikien!—2 Kronikel 31:10.
9. Jenaj etale mour ko an ta armij ro jilu ilo bwebwenato ko an Bible?
9 Kobatok ibben bwebwenato in kin makitkit eo an ailiñ in Israel, Bible eo ej kamelele kin mour ko an armij ro kajjojo me rar bõk jerammõn ko rekwojarjar ak jerata ko, eo ej bedbed ion air roñjake Jehovah ak jab. Jen lale ewi wãwen ad maroñ katak jen armij rein jilu—Boaz, Nabal, im Hannah. Ikijen men in, kwomaroñ reade book in Ruth im 1 Samuel 1:1–2:21 im 1 Samuel 25:2-42.
Boaz Ear Roñjake Anij
10. Ta men ko Boaz im Nabal jimor rar joñair wõt juõn kaki?
10 Meñe Boaz im Nabal rar jab mour ilo ejja ien eo wõt, jejjo men ko erro jimor rar kõmmani. Ñan wanjoñok, maan rein jimor rar jokwe ilo enen Judah. Rar mweie im wõr air weto, im erro jimor rar bõk juõn ien emõn ñan kwalok joij im yokwe ñan juõn eo ear aikwiji jibañ ie. Ak erkein wõt erro jimor rar joñair wõt juõn air kõmmani.
11. Ewi wãwen an kar Boaz kwalok bwe ear wõnmanlok im roñjake Jehovah?
11 Boaz ear mour ilo ien ri ekajet ro an Israel. Ear kautiej ro jet, im ri jerbal in jonikõn ro an rar kautiej e. (Rut 2:4) Ñan bokake Kien eo, Boaz ear lale bwe ilo jikin kallip eo an, kar wõr bwen men in eddek ko ñan ro rej eñtan im jeramel. (Livitikõs 19:9, 10) Ta eo Boaz ear kõmmani ke ear jelã kin Ruth im Naomi im lo joñan an kar Ruth niknik in kabwe aikwij ko an jinen? Ear kwalok juõn lemnak ejej uan kin Ruth im kaiñi ri jerbal ro an bwe ren kõtlok e bwe en bõk men in eddek ko ilo jikin kallip eo an. Ilo nan ko im jerbal ko an ear kõmmani ilo yokwe, Boaz ear kalikar bwe ear juõn emaan ekajur ilo jitõb im ear roñjake Jehovah. Inem ear bõk jerammõn jen Anij.—Livitikõs 19:18; Rut 2:5-16.
12, 13. (a) Ewi wãwen an kar Boaz kwalok bwe ear lukkun kautiej kien eo an Jehovah kin bar wiaik men ko im armij? (b) Ta jerammõn ko ilañ rar itok ion Boaz?
12 Men in kamol eo elaptata ear kalikar bwe Boaz ear roñjake Jehovah kar ikijen wãwen an kar jerbale kien eo an Anij ñan bar wiaik mweiuk ko ak armij. Boaz ear kamaat an maroñ ñan men in jolet ko an nukin—leo ibben Naomi eo ear mij, Elimelech—en bed wõt ibben family eo an Elimelech. Ikijen karõk in “jein ak jatin leo emij en belek lio ibben,” kõrã eo ejako belen ear aikwij belek jein ak jatin leo ibben eo ebak kõtan ñan e bwe ñe rar keotak juõn ladik nejiiro emaroñ debij wõt men in jolet eo an leo emij. (Duteronomi 25:5-10; Livitikõs 25:47-49) Ruth ear bõk kunan ilo lajrak in belele eo im bõk jikin Naomi, eo ear maat maroñ eo an ñan neje. Elikin an juõn nukin ebak ñan Elimelech makoko in jibañ Naomi, Boaz ear bõk Ruth einwõt lio ibben. Obed eo nejiiro rar watõke einwõt nejin Naomi im ri jolet eo an Elimelech—Rut 2:19, 20; 4:1, 6, 9, 13-16.
13 Elap jerammõn ko rar itok ion Boaz kinke ilo ejelok kibbon ear bokake kien eo an Anij. Ikijen Obed eo nejiiro, e im Ruth rar bõk jerammõn eo bwe ren erom ro rej nukin Jesus Christ. (Rut 2:12; 4:13, 21, 22; Matu 1:1, 5, 6) Jen jerbal ko ejelok kibbon an Boaz, jej katak bwe jerammõn ko rej itok ion ro rej kwalok yokwe ñan ro jet im jerbal ekkar ñan kien ko an Anij.
Nabal Ear Jab Roñjake
14. Nabal kar kain armij rot eo?
14 Ñan keidi ibben Boaz, Nabal ear likjap in roñjake Jehovah. Ear jumae kien eo an Anij: “Kwon yokwe dri turum einwõt kwe.” (Livitikõs 19:18) Nabal ear jab juõn armij eritto ilo jitõb; ear “jememe im ankeke ilo kõmõn ko an.” Ri jerbal ro an bareinwõt rar watõk e einwõt “bwebwe.” Ilo ekkar, ãt eo etan, Nabal, kar melelen “bwebwe.” (1 Samuel 25:3, 17, 25) Inem ewi wãwen an kar Nabal uak ke ear bellok juõn ien emõn ñan an kwalok joij ñan juõn eo ear aikwiji jibañ ie—David, ri kabit eo an Jehovah?—1 Samuel 16:13.
15. Kar ewi lemnak eo an Nabal kin David, im ewi wãwen an kar Abigail einjuõn jen leo ibben ilo men in?
15 Ke David im lõmaro an rar bed ebak ñan sheep ko an Nabal ear kejbãrok e kin ejelok wõnãn jen ri rakimi ro. “Rar einwõt worwor ñõn kim ran im boñ,” juõn ian shepherd ro an Nabal ear ba. Bõtab, ke ri keañ ro an David rar kajitõk kin jidik mõñã ko kijieir, Nabal ear “kajirere kaki ir” im kadiojlok ir kin ejelok jabdewõt men. (1 Samuel 25:2-16) Abigail, e lio belen, ear mõkaj in bõklok mõñã ko ñan David. Ilo an illu, David ear bojak in torlokbokwe Nabal im lõmaro ibben. Kin an Abigail bõk eddo eo men in ear lomoren elõñ armij im bõpraek David jen an katorlok bõtõktõk. Ak kibbon im jememen eo an Nabal ear le jen joñan. Joñoul ran ko tokelik, “Jeova ear mõn Nebal, inem e mij.”—1 Samuel 25:18-38.
16. Ewi wãwen ad maroñ kajeoñe Boaz im dike wãwen ko an Boaz?
16 Elap an einjuõn mour eo an Boaz jen mour eo an Nabal! Meñe jej aikwij karmijeteik wãwen ko relej im kibbon an Nabal, jej aikwij kajeoñe joij im jab kibbon eo an Boaz. (Dri Hibru 13:16) Jemaroñ kõmman eindein ilo ad jerbale nan in kakabilek eo an ri jilek Paul: “Inem, einwõt eor ien iber, jen jerbale emõn ñõn armij otemjej, im elaplok ñõn ro rej ber ilo nukin tõmak..” (Dri Galetia 6:10) Rainin, “bar jet [an Jesus] s̃ip,” Ri Christian ro rej kejatdikdik in mour ion lal, ewõr jerammõn ibbeir ñan kõmman emõn ñan ri kabit ro an Jehovah, bwen 144,000, ro me renaj mour ñan indio ilañ. (Jon 10:16; 1 Dri Korint 15:50-53; Reveles̃õn 14:1, 4) Jesus ej watõk kain jerbal rot kein rej yokwe einwõt jerbal ko rar kõmman ñan e, im ilo air kõmman men kein remõn renaj bõk jerammõn ko remweie an Jehovah.—Matu 25:34-40; 1 Jon 3:18.
Melejoñ im Jerammõn Ko An Hannah
17. Ta melejoñ ko Hannah ear jelmae, im ta lemnak eo ear kwalok?
17 Jerammõn eo an Jehovah ear itok ion Hannah juõn kõrã in kabuñ eo etiljek. Ear jokwe ilo tol ko an Ephraim ibben Elkanah leo ibben. Einwõt an kar Kien eo kõtlok, ebar wõr juõn kõrã ibben.—Peninnah. Hannah ear jab maroñ neje, im men in kar juõn men in kajirere ibben juõn kõrã in Israel, ak Peninnah ke ekar wõr jet ajiri ro nejin. (1 Samuel 1:1-3; 1 Kronikel 6:16, 33, 34) Bõtab, jen an kainemõn Hannah, Peninnah ear emmakit ilo juõn wãwen ejelok yokwe im men in ear kainebata Hannah bwe en jañ im jab mõñã. Wãwen in ear nanalok bwe, jerbal ko an Peninnah ear kõmmani “jen yiõ ñõn yiõ,” family eo ear etal ñan mweo imõn Jehovah ilo Shiloh. (1 Samuel 1:4-8) Men in Peninnah ear kõmmane ear jab juõn men ejoij, im ear juõn melejoñ elap ibben Hannah! Ak, Hannah ear jab naruõn Jehovah; im ear jab bed wõt imweo ke leo ibben ear etal ñan Shiloh. Inem, ejjabto tokelik, emol bwe juõn jerammõn elap enaj kar itok ion.
18. Ta joñok eo Hannah ear likit?
18 Hannah ear likit juõn joñok emõn ñan armij ro an Jehovah ilo ran kein, elaptata ñan ro rar metak kin nan ko rejjab joij jen armij ro jet. Ilo ien rot kein, an juõn armij kamakelok ian ejjab juõn mejelan abañ eo. (Jabon Kennan 18:1) Hannah ear jab kõtlok bwe melejoñ ko an ren kadiklok kõnan eo an ñan bed ilo jikin eo rar katakin armij kin Nan in Anij im armij ro an rar etal ñan kabuñ ie. Inem ear kajur wõt ilo jitõb. Mũlalin mour ilo jitõb eo an ear alikar ilo jar eo eaibujuij an ilo 1 Samuel 2:1-10.a
19. Ewi wãwen ad maroñ kwalok ad kamolol kin men ko lor jitõb?
19 Einwõt ri karejar ro an Jehovah ilo ran kein, jejjab jar ilo juõn imõn kabber eo. Mekarta, jemaroñ kwalok ad kamolol kin men ko lor jitõb, einwõt an kar Hannah kõmmani. Ñan wanjoñok, jemaroñ kwalok kamolol eo ad emũlal kin men ko remweie ilo jitõb ilo ad keini in bed ilo kwelok ko an congregation in Christian, kwelok ko relap, im convention ko. Jen kajerbal ien kein ñan rejañ don ilo kabuñ eo emol an Jehovah, eo ear letok ñan kij jerammõn in “jerbal ñõn E im ejelok mijõk ilo kwojarjar im wãnik.”—Luk 1:74, 75; Dri Hibru 10:24, 25.
20, 21. Ewi wãwen an kar Hannah bõk ãjinkij eo kin an tiljek ilo kabuñ eo an?
20 Jehovah ear kile tiljek eo an Hannah im ear lap an kajerammõn e. Ilo juõn ian ien ko family eo ear itoitak jen yiõ ñan yiõ ñan Shiloh, Hannah ear jañ ilo jar ñan Anij im kallimur: “O Jeova, Iroij in inelip eo, elañe Kwoj lale jorran an dri korijerõm, im kememej iõ, im jab meloklok dri korijerõm, a kwo naj letok ñõn dri korijerõm juõn nejin eman, inem I naj lewoj ñõn Jeova ran otemjej in an mour.” (1 Samuel 1:9-11) Anij ear roñ jar in akwelap eo an Hannah im kajerammõn kin juõn ladik eo nejin, im ear naetan Samuel. Ke ear jemlok ien an kaninin, ear ãñinlok ear ñan Shiloh bwe en jerbal ilo imõn kabuñ eo.—1 Samuel 1:20, 24-28.
21 Hannah ear yokwe Anij im ear kajejjet kitien kallimur eo an ikijen Samuel. Lemnak mõk kin jerammõn eo elap e im Elkanah jimor rar lañliñ kake kinke ladik eo nejiiro ear jerbal ilo temple eo an Jehovah! Elõñ Christian jemen im jinen ajiri ro rej lo ejja lañliñ im jerammõn ko einlok wõt kinke maan im kõrã ro nejiir rej jerbal full-time einwõt pioneer ro, ro uan family in Bethel, ak ilo wãwen ko jet ñan nebar Jehovah.
Wõnmanlok im Roñjake Jehovah!
22, 23. (a) Ta eo jemaroñ liki bwe enaj walok elañe jej wõnmanlok im roñjake ainikien Jehovah? (b) Ta eo jenaj katak kake ilo katak eo tok ilal?
22 Kin ta eo jemaroñ lukkun jelã kake elañe jej roñjake wõt Jehovah? Enaj lap ad mweie ilo jitõb elañe jej kwalok ad yokwe Anij kin aolepen ad im kajejjet kitien wujleplok eo ad ñan e. Meñe ñe jej jibadõk ial in ej melelen jenaj aikwij kijenmij iumin melejoñ ko relap, jerammõn ko an Jehovah renaj itok iod—ekkã an jerammõn kein walok ilo wãwen ko jejjab lemnak kake.—Sam 37:4; Dri Hibru 6:10.
23 Elõñ jerammõn ko renaj buñtak ion armij ro an Anij ilo ran ko rej berotok. Kin air roñjake Jehovah ilo kiblie, “juõn jar elap” naj ellã jen “iñtan eo elap” im naj lo lañliñ kin mour ilo lal eo ekãl an Anij. (Reveles̃õn 7:9-14; 2 Piter 3:13) Ijo Jehovah enaj lukkun kajju buruen kõnan ko rewãnik an armij ro an aolep. (Sam 145:16) Bõtab, ilo katak eo tok ilal enaj kwalok, ilo tõrein bareinwõt ro rej wõnmanlok im roñjake ainikien Jehovah rej bõk jerammõn kin ‘men in letok ko remõn im wãppen jen lañ.’—Jemes 1:17.
[Kamelele ko itulal]
a Nan ko an Hannah rej einlok wõt nan ko an Mary, juõn kõrã ejañin belele, ear konono kaki elikinlok wõt an kar jelã bwe enaj kar erom jinen Messiah eo.—Luk 1:46-55.
Kwoj Kememej Ke?
• Ta eo jemaroñ katak jen bwebwenato ko an ailiñ in Israel kin jerammõn ko rekwojarjar?
• Ewi wãwen an kar Boaz im Nabal einjuõn jen don?
• Ewi wãwen ad maroñ kajeoñe Hannah?
• Etke jej aikwij wõnmanlok im roñjake ainikien Jehovah?
[Pija eo ilo peij 8]
King Solomon ear jar kin juõn buru ekiblie, im Jehovah ear kajerammõn e kin meletlet
[Pija eo ilo peij 10]
Boaz ear kautiej im joij ñan ro jet
[Pija eo ilo peij 13]
Hannah ear bõk jerammõn ko remweie kin an atartar ion Jehovah