Kar Kõmanman Kij “Men In Bwilõñ”
“Am kõmõnmõn iõ men in lelñoñ im bwilõñ.”—SAM KO 139:14.
1. Etke elõñ armij ro remeletlet rej nebar Anij kin an kar kõmanman men ko rekabwilõñlõñ ion lal?
LAL in eobrak kin men in kõmanman ko rekabwilõñlõñ. Ewi wãwen air kar walok? Jet rej tõmak bwe remaroñ uak ilo air jab jitõñlok ñan juõn Ri Kõmanman emeletlet. Ro jet rej ba bwe elañe jejjab tõmak bwe ewõr juõn Ri Kõmanman, men in ej bõpraik ad lukkun melele kin men in kõmanman ko. Rej tõmak bwe men in mour ko ion lal elap air kabwokbwok, relukkun oktak jen don, im rekabwilõñlõñ bareinwõt ñan air maroñ jire im walok. Ñan elõñ armij, ekoba jet scientist ro, men in kamol ko rej kalikar bwe ear aikwij wõr juõn Ri Kõmanman ejoij, meletlet, im kajur me ear kõmanman lañ im lal.
2. Ta eo ear kamakit David ñan an nebar Jehovah?
2 King David ilo Israel eo etto ear juõn eo ear tõmak bwe Ri Kõmanman eo ej tellokin bõk nebar kin men in kõmanman ko An raibujuij. Meñe David ear mour ilo tõre eo ke rar jab lukkun jelã kin science ilo joñan eo wõt rainin, ear kile bwe wanjoñok kin men in kõmanman ko raibujuij an Anij rar kabol e. Elañe David ear lemnak kin ejaak in enbwinin, men in enaj kar kabwilõñ e kin maroñ in kõmanman eo an Anij. “I naj kamolol Yuk, bwe Am kõmõnmõn iõ men in lelñoñ im bwilõñ,” ear je. “Jerbal ko Am men in bwilõñ: im men in, aõ e kanuij jela kake.”—Sam Ko 139:14.
3, 4. Etke eaorõk bwe kij kajjojo jen lukkun kalmenlokjen kin jerbal ko an Jehovah?
3 Tõmak eo an David ear kajur kinke ear bõk ien ñan an kalmenlokjen. Rainin, katak ko ilo school im ilo news reobrak kin lemnak ko rej kokkure tõmak kin wãwen an kar jino in walok armij. Bwe en wõr tõmak ibbed einwõt eo an David, kij bareinwõt jej aikwij bõk ien ñan kalmenlokjen. Elap an kauwatata elañe jej kõtlok bwe armij ro jet ren beek kin ta eo jen tõmak kake, elaptata ikijen katak ko raorõk einwõt bed im jerbal eo an Ri Kõmanman eo.
4 Bareinwõt, ñe jej kalmenlokjen kin jerbal ko an Jehovah ej kakajurlok yokwe im kamolol eo ad kin e im kõmman ad liki kallimur ko an kin ilju im jeklaj. Men in emaroñ kamakit kij ñan kalaplok ad jelã kajjen Jehovah im ñan karejar ñan e. Kin men in, jen etale ewi wãwen science ear kamol lemnak eo an David bwe kar kõmanman kij “men in bwilõñ.”
Eddek in Enbwinid Ej juõn Wãwen Ekabwilõñlõñ
5, 6. (a) Ewi wãwen mour eo an aolep ear jinoe? (b) Ta jerbal ko an dekã in jibke ko ad rej kõmmani?
5 “Bwe ibiõ e ar ibõm: Kw’ar kalibubu iõ ke I ar ber i lojien jinõ.” (Sam Ko 139:13) Kij aolep jaar jino ad mour iloan enbwinin jined einwõt juõn wũd in kij ak cell elukkun niñ im ebin loe kin mejed. Ak meñe elukkun niñ cell in elap an kar kabwokbwok—einwõt juõn chemical laboratory (jikin kõmman uno) edik! Ear mõkaj an eddeklok. Ilo tujemlokin alliñ eo kein karuo iloan jikin niñniñ eo, mõttan ko relap ilo enbwinõm ededelok an kar ejaak. Ibwiljin men kein kar dekã in jibke ko am. Ke kwar lotak, dekã in jibke ko am rar bojak in liklik bõtõktõkõm—ilo an jolok poison ko im den ko ellã jen am aikwiji ak ej kejbãrok men ko enbwinõm emaroñ kajerbali. Dekã in jibke ko ruo am, elañe emõn air jerbal, remaroñ liklik den ko ilo bõtõktõkõm—enañin lalem quart ko ilo juõn eo eritto—kajjojo 45 minute ko!
6 Dekã in jibke ko am rej bareinwõt jibañ ñan lale bwe en jab lap ak dik mineral ko ilo bõtõktõkõm im bar acid ko iloan im aerin bõtõktõk. Rej kõmman elõñ jerbal ko jet raorõk bareinwõt, einwõt ukõt vitamin D ñan bar juõn men eaorõk ñan kõmman bwe en emõn an eddek dii ko im ñan kõmman bar juõn den etan erythropoietin, eo ej kamõkajlok an walok cell ko rebũrõrõ ilo dii ko diiõm. Armij rej lukkun bwilõñ kin ta ko dekã in jibke ko remaroñ kõmmani!
7, 8. (a) Kwalok kin wãwen an eddeklok juõn niñniñ ejañin lotak. (b) Ilo wãwen et eo juõn niñniñ eo ej eddeklok kar ‘eej e ilo mõtõn ko etãtata in lõl’?
7 “Mõtõn enbwiniõ rekajur r’ar jab tilekek jen Kwe ke emwij kõmõnmõn iõ ilo etino: im eej iõ ilo mõtõn ko etãtata in lõl.” (Sam Ko 139:15) Cell eo jinoin ear ajej, im cell ko rekãl rej wõnmanlok im ajejlok. Ejjabto cell ko rej jino oktak jen don ñan erom cell in nerve ko, cell in muscle ko, cell in kil ko, im men ko eierlok wõt. Cell ko reinlok wõt juõn rej koba ibben don ñan ejaak men eo rej naetan tissue ak kanniek ko iloa inem ñan mõttan ko relap ilo enbwin eo einwõt aj, ãr, im men ko eierlok wõt. Ñan wanjoñok, ilo week eo kein kajilu in ien etta eo, dii ko diiõm rar jino in ejaak. Ke kwar bed ilo week eo kein kajiljilimjuõn im enañin juõn inch aetokin, wãwen ko jinoin kin aolep dii ko 206 me renaj bed ilo enbwinõm ñe kwoj ritto rar bed, meñe rejañin kar oktak im dii ko rebin.
8 Ejaak in ekabwilõñlõñ ear walok ilo jikin niñniñ eo an jinõm, eo ear nojak jen an armij maroñ loe einwõt kar kalbwini ilo juõn jikin emũlal ilo lal. Ilo mol, elõñ men ko ikijen wãwen ejaakid, armij rejaje kaki. Ñan wanjoñok, ta eo ear kamakit jet kain cell ko ñan air oktak im ejaak ilo mõttan ko jet ilo enbwin eo? Science emaroñ lo uak eo tokelik, ak einwõt an kar David wõnmanlok im ba, Ri Kõmanman eo ad—Jehovah—ien otemjej ear melele kake.
9, 10. Ewi wãwen ejaak in mõttan ko ilo enbwin eo emwij “jeje kake” ilo “buk” eo an Anij?
9 “Mejõm r’ar lo enbwiniõ ke e jañin ’mwij kõmõne: ilo buk eo Am ar jeje kake ra ko raõ, ar kõmõnmõni ran im ran ien eo ke ejelok iair.” (Sam Ko 139:16) Ilo cell ak kij eo am moktata ear bed karõk eo eyu kin aolepen enbwinõm. Karõk in ear tel eddek in enbwinõm iumin ruatimjuõn alliñ ke kwar bed ilo jikin niñniñ eo mokta jen am kar lotak im ear wõnmanlok iumin elõñlok jen roñoul yiõ ko ke kwar rittolok. Ilo ien in, enbwinõm ear jelmae elõñ wãwen ko, im melele ko kar karõki ilo cell eo moktata ear tel eddek in aolepeir.
10 Kinke kar ejelok juõn microscope (kein kakõlkõl) ibben David, ear ejelok an jelã kin cell ko im gene ko. Ak ilo jimwe ear kile bwe eddek in enbwinin make ear kamol bwe ekar wõr karõk ko ededelok an kar kõmmani lok iman. David emaroñ kar jelã jidik kin wãwen an eddek enbwin eo, inem ear jelã bwe kajjojo buñten nee ej aikwij walok ekkar ñan wãwen jekjekin im ien emwij karõke lok iman. Ilo an kajerbal kajin poem, ear kwalok kin jekjek in einwõt emwij “jeje kake” ilo “buk” eo an Anij.
11. Ta eo ej bebek kin jekjekin enbwinid?
11 Rainin, jejelã bwe kadkad ko kwoj bõrañe jen jemõm im jinõm im ro jimmam im jibwõm—einwõt joñan aetokõm, jekjekin turin mejõm, uno in mejõm im kool in bõram, im elõñ thousand kadkad ko jet—kar bebe kaki ilo gene ko am. Kajjojo cell ko ewõr elõñ ñoul thousand gene ko, im kajjojo gene ej mõttan juõn tomere eaetok ejaak in DNA (deoxyribonucleic acid). Aolep bebe ko kin jekjekin enbwinõm emwij “jeje kake” ilo DNA eo am. Kajjojo ien ñe cell ko am rej ajej ñan ruo mõttan—ñan kõmman cell ko rekãl ak ñan kõkãl cell ko remor—DNA eo am ej lelok nan in jiroñ ko ñan kajjojo cell ko, im ilo wãwen in kõmman bwe kwon mour wõt im kejbãrok baotokõm. Ej juõn wanjoñok elap an kabwilõñlõñ kin kajur im meletlet eo an Ri Kõmanman eo ad ilañ!
Lolãtãt eo Ad Ejej Uan
12. Ta eo elaptata an kajenolok armij jen men in mour ko?
12 “Bareinwõt lemnok ko Am re nañin aurõk iba, O Anij! air koba e kanuij lap! Elañe I naj bwinir, oran elõñ jen oran bok ko.” (Sam Ko 139:17, 18) Men in mour ko bareinwõt rej men in kõmanman ko rekabwilõñlõñ, im jet ewõr maroñ ko remõnlok jen ko an armij. Ak Anij ear letok ñan armij maroñ ko in lemnak elaplok an emõnlok jen jabdewõt men in mour. “Meñe armij rej einlok wõt men in kõmanman ko jet ilo elõñ wãwen ko, jej einjuõn ibwiljin men ko remour ion lal ilo maroñ eo ad ñan kajerbal kajin im lemnak,” juõn book in science ej ba. “Jej einjuõn bareinwõt ilo itoklimo eo ad elap kin kij make: Ewi wãwen kar eiki enbwinid? Ewi wãwen jaar ejaak?” Bõlen David bareinwõt ear lemnak kin kajitõk kein.
13. (a) Ewi wãwen David ear maroñ kalmenlokjen kin lemnak ko an Anij? (b) Ewi wãwen ad maroñ lor joñok eo an David?
13 Men eo eaorõktata, ikijen oktak eo ad jen men in mour ko, ej bwe jej einjuõn ilo maroñ eo ad ñan kalmenlokjen kin lemnak ko an Anij.a Men in letok in ejej uan ej juõn ian wãwen ko me kar kõmanman kij “ilo wãwen Anij.” (Jenesis 1:27) David ear kortokjen kake men in letok in. Ear kalmenlokjen kin men in kamol ko kin an Anij bed im mour im kin kadkad ko remõn kadkadin me rar alikar ilo lal eo ibelakin. Ear bareinwõt wõr ibben David book ko moktata ilo Jeje ko Rekwojarjar, ko ewõr vision ko Anij ear litoki ikijen e make im jerbal ko an. Jeje kein rekakõrmol rar jibañ David ñan melele kin lemnak ko an Anij, kadkad ko kadkadin, im karõk ko an. Ke ear kalmenlokjen kin Jeje ko, kin men in kõmanman ko, im kin wãwen an kar Anij jerbal ibben, men kein rar kamakit David ñan an nebar Ri Kõmanman eo an.
Men eo Tõmak Ej Kitibuje
14. Etke jejjab aikwij in jelã aolep men ko kin Anij ñan an wõr ad tõmak ilo e?
14 Ke David ear kalaplok an kalmenlokjen kake men in kõmanman ko im kin Jeje ko, ear laplok an kile bwe ear jab maroñ melele kin aolepen jelãlokjen im maroñ ko an Anij. (Sam Ko 139:6) Ejja wãwen dein ibbed. Jejamin melele kin aolep men ko kin jerbal in kõmanman ko an Anij. (Ekklisiastis 3:11; 8:17) Ikijen Jeje ko ilo Bible eo im men in kõmanman ko an, Anij ear bwe an “kwalok” jelãlokjen ñan kamaroñ ro rej bukõt mol ilo jabdewõt tõre ilo bwebwenato ñan air bõk tõmak me ej bedbed ion men in kamol ko.—Dri Rom 1:19, 20; Dri Hibru 11:1, 3.
15. Kwalok juõn wanjoñok kin ewi wãwen tõmak im kõtan eo ad ibben Anij rej ekkejel ibben don.
15 Tõmak ej kitibuj elaplok men jen ad baj kile wõt bwe juõn Ri Meletlet ear kõmanman mour im men in kõmanman ko ijoko otemjej. Ebar koba ad liki Jehovah Anij einwõt juõn eo emour—juõn eo ekõnan bwe jen jelã kajjen im ñan ad kejbãrok juõn kõtan emõn ibben. (Jemes 4:8) Jemaroñ lemnak kin tõmak im liki eo ewõr ibbed ilo juõn jemen eyokwe. Elañe juõn armij eo ewõr an bere ear kajitõk elañe jemõm emol an naj kar jibañ yuk ilo juõn ien jorrãn, bõlen kwojamin naj maroñ kareel e ñan tõmak bwe jemõm ej juõn eo armij remaroñ liki. Bõtab, elañe ikijen men ko kwar make iioni ewõr am kein kamol bwe ej emõn kadkad ko kadkadin jemõm, kwomaroñ liki bwe ejamin likjap in jibañ im kainemõn yuk. Eindein, ñe jej jelã kajjen Jehovah ikijen ad katak jeje ko ilo Bible, kalmenlokjen kin men in kõmanman ko, im lo jibañ eo an ilo an uak jar ko ad, men in ej kamakit kij ñan ad liki e. Ej kõmman ad kõnan kalaplok ad katak kake im nebar e indio ilo tiljek im yokwe ejelok kibbon ie. Eñin mejenkajjik eo elaptata an wõr tokjen me jabdewõt armij emaroñ jibadõke.—Dri Epesõs 5:1, 2.
Bukõt Tel Jen Ri Kõmanman eo Ad!
16. Ta eo jemaroñ katak jen kõtan eo ebak an David ibben Jehovah?
16 “Kwon kalimjek iõ, O Anij, im jela buruõ: Kwon melejoñ iõ im jela lemnok ko aõ. Im Kwon lo elañe jabrewõt ial enana iba: im Kwon tel iõ ilo ial ej ñõn in drio.” (Sam Ko 139:23, 24) David ear jelã bwe Jehovah ededelok an lukkun jelã buruen—aolep men ear lemnak kaki, ba, ak kõmmani rar bed iman Ri Kõmanman eo an. (Sam Ko 139:1-12; Dri Hibru 4:13) Jelã rot kein an Anij ear kõmman bwe David en eñjake an jokane, einwõt juõn ajiri edik ej eñjake an jokane ilo pein jemen im jinen reyokwe. David ear kaorõk kõtan in ebak ibben Jehovah im ear kate ñan kejbãroke ilo an kalmenlokjen kin jerbal ko An im ilo an jar ñan E. Ilo mol, elõñ ian sam ko an David—ekoba Sam Ko 139—rej jar ko ekoba kajañjañ. Kalmenlokjen im jar remaroñ jibañ kij bareinwõt ñan ruaklok ñan Jehovah.
17. (a) Etke David ear kõnan bwe Jehovah en etale buruen? (b) Wãwen ad jerbale maroñ in kãlet ej jelet kij ilo wãwen et?
17 Kinke kar kõmanman kij ilo wãwen wõt Anij, jaar bõk maroñ eo ñan ad make kãlet. Jemaroñ kãlet ñan kõmman emõn ak ñan kõmman nana. Ibben anemkwoj in ewõr eddo eo ñan ad uak ñan Anij. David ear jab kõnan bwe ren watõke ibben ri nana ro. (Sam Ko 139:19-22) Ear kõnan bõprae an kõmman bwid ko relap. Kin men in, ke ear lemnak kin jelãlokjen elap otem lap an Jehovah, ilo ettã buru David ear kajitõk ibben Anij ñan an etale tumũlal in buruen im ñan tel e ilo ial eo ej tellok ñan mour. Kien ko rewãnik an Anij kin mwil emõn rej jerbal ñan aolep armij; inem kij bareinwõt jej aikwij kõmman jokãlet ko rejimwe. Jehovah ej rejañ kij aolep ñan ad bokake e. Ilo ad kõmmane jenaj kamõnõnõik buruen im jenaj bõk elõñ tokjen ko. (Jon 12:50; 1 Timote 4:8) Etetal ibben Jehovah kajjojo ran ej jibañ kij ñan kaddeklok ad ainemõn, meñe jej jelmae abañ ko relap.—Dri Pilippai 4:6, 7.
Lor Ri Kõmanman eo Ad Ekabwilõñlõñ!
18. Ta jemlok eo David ear bõke ke ear kalmenlokjen kin men in kõmanman ko?
18 Ke ear juõn jodikdik, ekkã an kar David bed inabõj, im lale bwij in sheep ko. Sheep ko rar door bõrair ñan mõñã, ak ear reiliñlok mejen ñan lañ ko. Ke ear marok ilo jota, David ear lemnak kin aibujuij in men in kõmanman ko ilañ im ta melelen men kein. “Lõñ ko rej kennan kin aibujuij an Anij, im mejatoto ej kwalok jerbal an pein,” David ear jeje. “Ran ñõn ran e naj katorlok nan, im boñ ñõn boñ e naj kwalok jelalokjen.” (Sam Ko 19:1, 2) David ear melele bwe ear aikwij in bukõt im lor Eo ear kõmanman aolep men kein ilo wãwen eo eaibujuij. Ej aikwij eindein ad kõmmane.
19. Ta men ko ro redik im ritto remaroñ katak jen an kar kõmanman ir “men in bwilõñ”?
19 David ear jerbal einwõt juõn joñok kin nan in kakabilek eo me Solomon nejin ear lelok ñan jodikdik ro: “Kwon bareinwõt kememej Eo Dri Kõmõnmõn yuk ilo ran ko ñe emõn ridtõm . . . Kwon mijõk Anij, im bokake kien ko An; bwe eñin aolepen kõmõn emõn an armij ro.” (Ekklisiastis 12:1, 13) Ke ear juõn jodikdik, ededelok an kar David kile bwe kar kõmanman e “men in bwilõñ.” Ke ear mour ekkar ñan jelã in, ear bõk elap tokjen im jerammõn ko ilo mour eo an. Elañe kij, dik im ritto, jej nebar im karejar ñan Ri Kõmanman eo ad Elap, mour eo ad kiõ im ilo ran ko renaj itok enaj kamõnõnõ. Ikijen ro rej bed ebak ñan Jehovah im mour ekkar ñan wãwen ko an rewãnik, Bible eo ej kallimur: “Rej kalle wõt meñe elab air kenato, im rewãmourur ien otemjej. Men in ej kwalok bwe Iroij ewãnik.” (Sam Ko 92:14, 15) Im enaj wõr ibbed kejatdikdik eo ñan lañliñ kin jerbal ko raibujuij an Ri Kõmanman eo ad ñan indio.
[Kamelele eo Itulal]
a Nan ko an David ilo Sam Ko 139:18 ej melelen bwe elañe ear kajerbal aolepen juõn ran mae ien ear kiki ilo boñ ñan an bwini kin lemnak ko an Jehovah, ñe ej ruj ilo jibboñ, enaj wõr wõt men ko emaroñ bwine kaki.
[Kwomaroñ Ke Kamelele]
• Wãwen eddek in juõn niñniñ, ewi wãwen an kwalok bwe kar kõmanman kij “men in bwilõñ”?
• Etke jej aikwij kalmenlokjen kin lemnak ko an Jehovah?
• Ewi wãwen tõmak im kõtan eo ad ibben Jehovah rej ekkejel ibben don?
[Pija ko ilo peij 9]
Eddek in juõn niñniñ ilo jikin niñniñ eo ej lor juõn karõk emwij kar bebe kake lok iman
DNA
[Etan eo ej Kõmman]
Niñniñ eo ejañin lotak: Lennart Nilsson
[Pija eo ilo peij 10]
Einwõt ajiri ro rej liki juõn jemen eyokwe, kij ewõr ad liki ilo Jehovah
[Pija eo ilo peij 12]
Ke ear kalmenlokjen kake jerbal in kõmanman ko an Jehovah ear kamakit David ñan an nebar E