1918​—Jibuki Iiõ ko Remootl̦o̦k

Naan in Keeañ eo an Jãnwõde 1, 1918 ear kõppel̦l̦o̦k kõn naan kein: “Ta ko renaaj wal̦o̦k ilowaan 1918?” Pata eo an Lal̦ in Kein Kajuon ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt ilo aelõñin Europe, bõtab men ko rar wal̦o̦k ilo jinoin iiõ eo rar kaalikkar bwe elõñ men ko rem̦m̦an remaroñ wal̦o̦k ilo lal̦ in im ñan rũkkatak Baibõl̦ ro.

PEPE EO ÑAN KÕM̦M̦AN AENÕM̦M̦AN ILO LAL̦

Ilo kar Jãnwõde 8, 1918, President Woodrow Wilson ear kwal̦o̦k juon an jipij ilo juon kweilo̦k an kien eo an Amedka. Ilo kweilo̦k in ear kwal̦o̦k 14 men ko ear l̦õmn̦aki me remenin aikuj bwe en wõr “ekajet jim̦we im aenõm̦m̦an.” Ear bõklõñtak juon an pepe ñan kõm̦m̦an bwe ri-tõl in aelõñ ko ren jijet ippãn doon ñan kõm̦adm̦õdi apañ ko ikõtaer, ñan kaietl̦o̦k kein tarin̦ae ko, im ejaak juon kumi in aelõñ ko me remaroñ jipañ aelõñ ko rel̦l̦ap im reddik jim̦or. Pepe ko joñoul emãn an l̦ein rar kõjerbali ñan ejaake League of Nations im bareinwõt ñan aer kõm̦m̦ane juon kon̦ etan Treaty of Versailles, eo im ear bõktok jem̦l̦o̦kin Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon.

KAR ANJO IOON RI-JUM̦AE RO

Ilo iiõ eo m̦okta jãn 1918, ear l̦ap poktak ko rar wal̦o̦k.a (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Ijoke ñan rũkkatak Baibõl̦ ro, aenõm̦m̦an ear pojakin wal̦o̦k. Men in ear alikkar ilo kweilo̦k in peejnej eo ekkã aer kõm̦m̦ane kajjojo iiõ an Watch Tower Bible and Tract Society.

Ilo kar kweilo̦k in me ear wal̦o̦k ilo Jãnwõde 5, 1918, jet em̦m̦aan ro ear l̦ap kilaer im kar jol̦o̦k er jãn aer jerbal ilo Betel̦, rar pukot kilen aer itõn tõl doulul in. Richard H. Barber, juon eo etiljek im ear bõk jerbalin lol̦o̦k eklejia ko, ear kõpel̦l̦o̦k kweilo̦k in kõn jar. Ãlikin aer kar kwal̦o̦k ripoot in jerbal eo an iiõ eo ej kab jem̦l̦o̦k, rar jino ekkããlel wõn ro renaaj bõk jerbal in tõl. Richard H. Barber ear lem̦aanl̦o̦k etan Joseph Rutherford im bar jiljino em̦m̦aan. Bõtab lawyer eo me ear rejetake ri-jum̦ae ro, ear lem̦aanl̦o̦k etan jimjuon bar em̦m̦aan, im jet iaaer kar ro im rar jol̦o̦k er jãn Betel̦. Ijoke kar jab kããlõt ri-jum̦ae rein. Enañin aolep ro me ear wõr aer maroñ (shareholder) ñan ekkããlel, rar kããlõt Joseph Rutherford im em̦m̦aan ro jet jiljino retiljek bwe ren tõl.

Elõñ iaan ro jeid im jatid rar pãd ilo kweilo̦k in rar n̦aetan iien in, “juon kweilo̦k ej make wõt em̦m̦an im kar kõjeraam̦m̦ane.” Bõtab aer m̦õn̦õn̦õ ear kadu kũtien.

WÃWEEN AN KAR BOK EO THE FINISHED MYSTERY JELÕT ARMEJ

Ium̦win jet allõñ, rũkkatak Baibõl̦ ro rar leto letak bok eo etan The Finished Mystery. Ro im ear m̦ool bũrueer rar m̦õn̦õn̦õ in l̦oor katak ko rem̦ool jãn Baibõl̦ ilo bok in.

Juon eo ej lol̦o̦k eklejia ilo Canada etan Edward F. Crist ear kwal̦o̦k kõn ruo ri-pãlele me rar riiti bok eo The Finished Mystery im rar m̦õn̦õn̦õ in oktak ñan m̦ool eo ãlikin l̦alem wõt wiik! Ear bareinwõt ba bwe “ri-pãlele rein rar wũjlepl̦o̦k aolepen aer ñan Anij im kõm̦m̦an wõnm̦aanl̦o̦k.”

Ãlikin an kar juon em̦m̦aan loe bok in, ear kajju bwebwenato kake ippãn ro m̦õttan. Ilo m̦ool ear “lel” kõn bok in. Ear ba: “Iar etetal ilo [ial̦ eo] Third Avenue [im] ear lel aera kõn juon men ibawõt ke pirõk, ak il̦ak lale, kar bok eo ‘The Finished Mystery.’ Iar jujen bõke ñan m̦weo im̦õ im riiti aolepen. . . . Ij kab jel̦ã tokãlik ke kar ri-kaki in kabuñ men eo . . . ear kadkad kake bok eo jãn wũntõ eo an kõn an kar illu . . . , ikijjeen men in ear kõm̦m̦ane ij lukkuun tõmak bwe elõñl̦o̦k armej ro ear jipañ er ñan jel̦ã kõn m̦ool eo jãn jabdewõt men ear kõm̦m̦ani. . . . Kõn wõt an kar ri-kaki in kabuñ in illu, jej maroñ kiiõ nõbar Anij.”

Ejjab ri-kaki in kabuñ eo wõt ear illu kõn bok in. Ñan waanjoñak ilo Pãpode 12, 1918, ri-kien ro ilo Canada rar kamo bok in im watõke bwe mel̦el̦e ko ie rej jum̦ae kien im kõnanaik an armej bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae. Ejjabto tokãlik, kien eo ilo Amedka ear bar em̦m̦akũt ñan kõm̦m̦ane men in. Ri-jerbal ro an kien eo an Amedka rar etal ñan Betel̦ im opij ko ilo New York, Pennsylvania, im California ñan kappukot men ko ñan n̦aruon ro rej tõl doulul in. Innem ilo M̦aaj 14, 1918, kien eo an Amedka ear kamo bok in The Finished Mystery kõnke rar watõk bwe mel̦el̦e ko ilo bok in im aer kajeedede ej jum̦ae kõttõpar eo aer kõn tarin̦ae, im rej ba men in ej n̦ae kakien eo aer etan Espionage Act.

PÃD ILO KALBUUJ!

Ilo kar Mãe 7, 1918, jikin ekajet eo an Amedka ear kamãlim aer kalbuuji Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh, im Clayton Woodworth. Kar n̦arueer im ba bwe rej rupe kakien ko ilo aer jel̦ã kake im kõm̦m̦an menin an ro jet jab pokake kien. Bareinwõt, kar n̦arueer kõn aer jab tiljek im m̦akoko in bõk kun̦aaer ñan kobal̦o̦k im tarin̦ae ñan kien eo an Amedka. Ilo Juun 3, 1918, kar kõm̦m̦ane keej eo aer ilo court. Bõtab ewõr aer kar bõklõkõt bwe renaaj kar liaakel̦o̦k er ñan kalbuuj. Etke?

Lawyer eo me eutiejtata (attorney general) an Amedka ear ba bwe rar rupe kakien eo Espionage Act, kien in ear jipañ bõbrae an ajeeded mel̦el̦e ko retao. Ilo juon kweilo̦k an ri-kien ro an Amedka ilo kar Mãe 16, 1918 eo, rar pitoki pepe eo ñan kõm̦m̦an jet oktak ñan kakien in. Oktak in en kar kõjparok ro me rej kõm̦m̦an bok im jei mel̦el̦e ko rem̦ool, kõn un ko rem̦m̦an, im ñan bõktok ekajet jim̦we. El̦ap an kar ri-kien ro kõnnaan kake bok in The Finished Mystery. Ripoot eo an kien eo an Amedka kõn bok in ej ba: “Juon iaan waanjoñak ko rekauwõtata ñan kajeeded mel̦el̦e ko reriab im retao ej bok eo etan ‘The Finished Mystery’ . . . Un eo wõt unin kar kõm̦m̦ane bok in ej ñan kõm̦m̦an an rũttarin̦ae ro jab kautiej kõttõpar ko an kien eo ad im ej rõjañ armej ñan . . . m̦akoko in lel̦o̦k etaer ñan tarin̦ae.”

Ilo kar Juun 20, 1918, armej ro me rej lale keej eo (jury), rar ba bwe ewõr ruõn em̦m̦aan ro jeid im jatid ralitõk. Ilo raan eo tok juon, judge eo ear kwal̦o̦k pepe eo an kõn kaje eo naaj lel̦o̦k ñan em̦m̦aan rein. Ear ba: “Mel̦el̦e ko retao kabuñ in an l̦õm̦arein rej lukkuun kate er ñan kwal̦o̦ke im kajeededi . . . el̦apl̦o̦k aer kauwõtata jãn kumi in tarin̦ae eo an Jãmne. . . . Ej aikuj l̦ap kaje eo rej bõke.” Ruo wiik tokãlik, kar bõkl̦o̦k em̦m̦aan rein ralitõk jeid im jatid ñan jikin kalbuuj eo ilo Atlanta, Georgia, im kar liaakel̦o̦k er ñan kalbuuj ium̦win 10 l̦o̦k ñan 20 iiõ.

JERBALIN KWAL̦O̦K NAAN EAR WÕNM̦AANL̦O̦K WÕT

Ilo tõre in, rũkkatak Baibõl̦ ro rar iioon el̦ap jum̦ae im matõrtõr. FBI (Federal Bureau of Investigation) ro rar lukkuun etale m̦akũtkũt ko aer, im rar rekooti ilo elõñ to̦ujin peba ko. Rekoot kein rar kaalikkar bwe ekar pen wõt ippãn ro jeid im jatid ke renaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kwal̦o̦k naan.

Juon eo ej loloorjake post office eo ilo Orlando, Florida ear je juon lõta ñan FBI ro. Ilo lõta in an, ear ba: “[Rũkkatak Baibõl̦] ro rej itoitak jãn em̦ ñan em̦ ilo bukwõn eo im ekkã ear kõm̦m̦ane men in ilo boñ.” Ear bar ba bwe ilo aer wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kwal̦o̦k naan ej ãinwõt ñe rekõn̦aan kal̦apl̦o̦k wõt jum̦ae im matõrtõr.

Juon iaan ro rej jeban jarin tarin̦ae eo an Amedka ear jejel̦o̦k ñan FBI ro im kwal̦o̦k kõn m̦akũtkũt ko an Frederick W. Franz, eo me tokãlik ear juon iaan em̦m̦aan ro rej tõl aolep eklejia ko an Ri-Kõnnaan ro an Jeova. Ear ba ilo ripoot eo an: “[Frederick W.] Franz . . . ej itoitak im wiakake elõñ to̦ujin kaape in bok eo ‘Finished Mystery’.”

Charles Fekel, eo me tokãlik ear m̦õttan em̦m̦aan ro rej tõl aolep eklejia ko an Ri-Kõnnaan ro an Jeova, ear bar l̦ap an iioon jum̦ae im matõrtõr. Kien eo ear kalbuuji kõn an kar leto letak bok eo The Finished Mystery im rar bar etali aolep lõta ko an. Im kar kalbuuji ilo Baltimore, Maryland, ium̦win juon allõñ, im kar watõke ãinwõt juon ri-kõjdat jãn aelõñin Austria. Ke ear peran im kwal̦o̦k naan ñan ro rar kajitũkini, ear keememejtok naan ko an rijjilõk Paul ilo 1 Korint 9:16 me ej ba: “Wo ñan eõ el̦aññe ijjab kwal̦o̦k gospel!”b​—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

Rũkkatak Baibõl̦ ro rar jab baj kijejeto wõt ilo kwal̦o̦k naan, ak rar bareinwõt itoitak im kappok armej ñan sign juon peba bwe ren lem̦aanl̦o̦k abn̦õn̦õ eo aer ñan karõl̦o̦k em̦m̦aan ro jeid im jatid jãn kalbuuj ilo Atlanta. Anna K. Gardner ej kwal̦o̦k kõn tõre eo im ba: “Aolep iien ear wõr men ko kõmar kõm̦m̦ani. Ke em̦m̦aan ro jeid im jatid rar kalbuuj, jerbal eo juon ammim ej ñan kappok armej ñan sign. Kõmar itoitak jãn em̦ ñan em̦. Im ekar lõñ to̦ujin armej ro rar sign! Kõmar ba ñan armej ro bwe em̦m̦aan rein rej Kũrjin ro rem̦ool im bwe meñe ejjel̦o̦k rueer ak rar kalbuuji er.”

KWEILO̦K KO REL̦L̦AP

Ium̦win kar tõre in ear pen, ear emmakijkij an wõr kweilo̦k ko rel̦l̦ap ñan kõkajoor rũttõmak ro jeid im jatid. Naan in Keeañ eo ear ba: “Elõñl̦o̦k jãn 40 kweilo̦k ko rel̦l̦ap . . . rar wal̦o̦k ilowaan wõt iiõ eo . . . Elõñ ripoot ko rem̦m̦an kõn an kar lõñ ro rar bõk kõkajoor jãn kweilo̦k kein rel̦l̦ap. M̦okta, ekõn wõr kweilo̦k ko rel̦l̦ap ilo ruo ak jilu wõt allõñ ilowaan juon iiõ; bõtab ilo kar iiõ eo, ekar wõr kweilo̦k ko rel̦l̦ap kajjojo allõñ.”

Ekar lõñ wõt ro em̦ool bũrueer rar m̦õn̦õn̦õ in roñjake im tõmak ennaan eo em̦m̦an. Ilo kar juon kweilo̦k el̦ap ear wal̦o̦k ilo Cleveland, Ohio, ekar wõr 1,200 jim̦a armej ro rar kobatok im 42 armej rar peptaij. Juon iaan ri-peptaij rein kar juon l̦addik jidikdik me ear lukkuun kaorõk Anij im kõn̦aan aje mour eo an ñane. Joñak in an emaroñ kar kõm̦m̦an an elõñ rũtto ro jook.

TA EO EAR WAL̦O̦K TOKÃLIK?

Ilo jem̦l̦o̦kin iiõ eo 1918, rũkkatak Baibõl̦ ro rar jelm̦ae wãween ko me ekar kõm̦m̦an aer inepata kõn ta eo enaaj wal̦o̦k ñan er ilo raan ko rej pedotok. Kar wiakake jet iaan m̦õko im wãto ko an doulul in ilo Brooklyn, im ra eo el̦ap ear em̦m̦akũt ñan Pittsburgh, Pennsylvania. Bareinwõt, ilo tõre in me em̦m̦aan ro rar tõl doulul in rar pãd ilo kalbuuj, ear pojak in bar wal̦o̦k kweilo̦k eo ekkã aer kõm̦m̦ane kajjojo iiõ ippãn ro ewõr aer maroñ (shareholder) ilo doulul in, eo enaaj kar kõm̦m̦an ilo Jãnwõde 4, 1919. Ta eo enaaj wal̦o̦k?

Rũttõmak ro jeid im jatid rar wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kwal̦o̦k naan. Joñan an kar l̦ap aer tõmak im lõke bwe men otemjej renaaj em̦m̦an, rekar kããlõte unin tõl eo an iiõ eo 1919 jãn eoon eo me ej ba: “Jabdewõt kein tarin̦ae em̦õj n̦a wãween n̦ae eok, ejãmin jeraam̦m̦an.” (Ais. 54:17) Rũttõmak rein rar lukkuun pojak ñan iien eo ñe ewõr oktak ko renaaj wal̦o̦k ilo idiñ me renaaj kapen tõmak eo aer im kõkajoorl̦o̦k er ñan jerbal eo el̦ap ej pojakin wal̦o̦k.