Baibõl̦ eo ej make wõt im oktak jãn bok ko jet an kabuñ ko. Ium̦win elõñ iiõ ko m̦aantak, Baibõl̦ ej bok eo ej make wõt im l̦ap an jelõt tõmak eo an elõñ armej. Bõtab, bok in ej bareinwõt bok eo ej make wõt im l̦ap an armej ro pere im kananaiki im elõñ rar etale ñan lale ñe em̦ool.

Ñan waanjoñak, jet rũmmãlõtlõt ro rej pere kaape in Baibõl̦ ko raan kein kõnke rej ba bwe kaape kein reoktak jãn Jeje ko jinointata. Juon rũkaki me ej katakin ro jet kõn kabuñ ej ba, “Jejjab lukkuun jel̦ã ñe ejim̦we an kaape ko raan kein l̦oore naan ko ilo Jeje ko jinointata. Elõñ bõd ko jej loi ilo kaape in Baibõl̦ ko raan kein, im enañin aolep kaape kein kar jei im kõm̦m̦ani elõñ bukwi iiõ ko tokãlik jãn tõre ko ear pãd Jeje ko jinointata, im elõñ oktak ko ilo kaape kein jãn Jeje ko jinointata.”

Ro jet rej pere naan ko ilo Baibõl̦ itok wõt jãn kabuñ eo rar dik im rũttol̦o̦k ie. Ñan waanjoñak, ewõr juon em̦m̦aan etan Faizal me baam̦le eo an rejjab pãd ilo kabuñ in Kũrjin. Rar katakini bwe Baibõl̦ ej juon bok eokkwõjarjar, bõtab em̦õj ukot kobban. L̦ein ej ba, “Men in ear kõm̦m̦an bwe in pere armej ro rej kajjioñ bwebwenato ippa kõn Baibõl̦. Unin ej kõnke ejjel̦o̦k aer Jeje ko jinointata im Baibõl̦ ko kiiõ reoktak!”

Eaorõk ke ñan jel̦ã el̦aññe Baibõl̦ ko kiiõ reoktak jãn Jeje ko jinointata? L̦õmn̦ak m̦õk kõn kajjitõk kein: Kwõnaaj ke kar tõmak kallim̦ur ko ilo Baibõl̦ kõn ilju im jekl̦aj el̦aññe kwõjjab jel̦ã ñe kallim̦ur kein rar pãd ilo Jeje ko jinointata? (Rom 15:4) Ñe kwõnaaj kar kõm̦m̦ani pepe ko raorõk ikijjeen jerbal eo am̦, baam̦le eo am̦, ak kabuñ eo am̦, kwõnaaj ke kar l̦oore naanin kakapilõk ko ilo Baibõl̦ el̦aññe elõñ bõd ko ilo kaape in Baibõl̦ ko raan kein?

Meñe ejjel̦o̦k ippãd Jeje ko jinointata, ak kar jei im kõm̦m̦an elõñ kaape in Jeje kein jãn iien ko etto im jemaroñ etali kaape kein. Ewi wãween an kar kaape in Baibõl̦ kein maroñ pãdwõt ñan rainin meñe peba ko jem̦aan rar m̦õkaj aer m̦or im jako? Ewi wãween aer kar maroñ pãdwõt ñan rainin meñe elõñ rar kajjioñ julo̦ki im ko̦kkuri? Im ewi wãween aer kar maroñ pãdwõt ñan rainin meñe elõñ rar kajjioñ ukot mel̦el̦e ko ie? Kõn an kaape in Jeje kein maroñ kar pãdwõt ñan rainin, ewi wãween an men in maroñ kal̦apl̦o̦k am̦ tõmak Baibõl̦ ko ilo raan kein? Jen lale uwaakin kajjitõk kein ilo katak kein tok jet.

APAÑ EO: Ro m̦oktata rar je Baibõl̦ im ro rar kõm̦m̦an kaape rar je Baibõl̦ ioon jet kain peba kõm̦m̦an jãn kilin menninmour im juon kain menin eddek. (2 Timote 4:13, UBS) Peba kein remaroñ kar kõm̦m̦an bwe Baibõl̦ eo en jab pãd ñan kiiõ. Ewi wãween?

Peba ko kõm̦m̦an jãn menin eddek rar pidodo aer potak, jako kõl̦arier, im m̦õkaj aer m̦or. Ruo rũmmãlõtlõt etaer Richard Parkinson im Stephen Quirke me rej ekkatak kõn RiIjipt ro etto, rej ba: “Juon peba rot in emaroñ m̦õkaj an m̦or im oktak ñan meno̦kno̦k ak bũñalñal.” Rar bar ba: “Ñe rej kakon̦e juon bok lemlem, emaroñ eddek menãdik ie ak kõt ñe em̦õl̦awi, im ñe rej kalibwini, kijdik ak menninmour jiddik ko ãinwõt dile ko rej kañi.” Ke kar loi jet iaan peba kein, ear m̦õkaj aer jorrããn ke rar likũti ilo jikin ko el̦ap aer meram ak m̦õl̦awi.

Peba ko kõm̦m̦an jãn kilin menninmour etol̦o̦k aer pãd jãn peba ko kõm̦m̦an jãn mennin eddek. Bõtab, men kein remaroñ bar m̦or im jako ñe ebõd wãween aer kõjparoki ak ñe rej likũti ilo jikin ko el̦ap aer m̦õl̦o ak bwil, m̦õl̦awi, ak meram.a (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Menninmour jiddik ko rej bar kañi men kein. Ekkar ñan juon bok (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) ej ba bwe eñin unin elõñ iaan kaape ko me kar jeje ioon peba rot kein rejjab pãd ñan rainin. Mel̦el̦ein bwe jeje im mel̦el̦e ko ilo Baibõl̦ renaaj kar jako ñe men ko kar jei ioer rar m̦or im jako.

WÃWEEN AN KAR BAIBÕL̦ MAROÑ PÃDWÕT ÑAN RAININ: Ear juon kien ippãn RiJu ro bwe aolep kiiñ ro aer ren jeje im kõm̦m̦an kaape in kien ko. Mel̦el̦ein bwe rar aikuj kõm̦m̦an kaape in bok ko 5 m̦oktata ilo Baibõl̦. (Duteronomi 17:18) Bareinwõt, ear wõr rijeje ro retijem̦l̦o̦k rar kõm̦m̦an elõñ kaape in Jeje ko. Eñin unin ilo kar tõre ko an Jijej im rijjilõk ro, ear wõr kaape in Jeje ko ilo im̦õn kabuñ ko ilo aolepen Israel l̦o̦k ñan jikin ko rettol̦o̦k ilo Masedonia! (Luk 4:16, 17; Jerbal 17:11) Ak ewi wãween an kar jet iaan kaape in etto kein pãdwõt ñan rainin?

Juon rũmmãlõtlõt etan Philip W. Comfort me ej ekkatak kõn jeje ko ilo Kallim̦ur Ekããl, ej ba: “Elõñ rar jel̦ã bwe RiJu ro rekõn illik bok lemlem ilowaan pijja ak jãpe ko im kakon̦i bwe en to aer pãd.” Kũrjin ro rar wõnm̦aanl̦o̦k im kõm̦m̦ane men in. Eñin unin, ewõr jet kaape in Jeje ko jãn iien ko etto rar loi ilo jãpe ko kõm̦m̦an jãn kl̦e, bareinwõt ilo jikin ko remarok im ilowaan tol̦ ko kab ilo jikin ko relukkuun m̦õrã.

TOKJÃN KO RAR WAL̦O̦K: Elõñ to̦ujin m̦õttan kaape in jeje ko ilo Baibõl̦ rej pãdwõt ñan rainin. Jet iaan kaape kein elõñl̦o̦k jãn 2,000 iiõ in aer pãd. Ejjel̦o̦k bar juon bok elõñ kaape in jãn iien ko etto im rej pãdwõt ñan rainin.

APAÑ EO: Elõñ rũtõl ro an kien im rũtõlin kabuñ ko rar kajjioñ bõbrae an ajeeded ennaan eo ilo Baibõl̦. Rekõn kõjerbal utiej im maroñ ko ippãer ñan kabõjrak an wõr an armej ro Baibõl̦, im rar bareinwõt kabõjrak aer ukok im kõm̦m̦an kaape in Baibõl̦ eo. L̦õmn̦ak m̦õk kõn waanjoñak kein ruo:

• Ilo iiõ eo 167 m̦okta jãn Kũraij, ak iiõ ko repaake iiõ in: Juon kiiñ etan Antiochus Epiphanes ear kõn̦aan iuun RiJu ro bwe ren l̦oor kabuñ eo an RiGrik ro. Kõn men in, ear kakien bwe ren jol̦o̦k aolep kaape in Jeje ko ilo kajin Hibru. Heinrich Graetz, eo ej ekkatak im jeje kõn bwebwenatoun iien ko etto ear ba bwe rijerbal ro an kiiñ in rar “kekõl im tũli bok lemlem ko an Kien Moses ñe rej loi jabdewõt jikin. Bareinwõt, jabdewõt eo rar loe an riiti bok kein ñan kaenõm̦m̦an im kõkajoor er make rar m̦an er.”

• • Ilo iiõ ko 500 l̦o̦k ñan 1500 jim̦a ko: Jet rũtõlin Katlik rar illu ke armej ro aer rar kwal̦o̦k ñan ro jet kõn katak ko ilo Baibõl̦ ijello̦kun katak ko an Katlik. Kõn men in, rar watõk armej rein ãinwõt rijum̦ae. Eñin kar l̦õmn̦ak eo aer kõn jabdewõt eo ear wõr an bok ko ilo Baibõl̦ ijello̦kun bokin Sam ilo kajin Latin. Eñin unin juon kumi me ej kõm̦m̦an pepe ilo kabuñ in ear jitõñ em̦m̦aan ro ilo kabuñ eo bwe ren “lukkuun pukote rijum̦ae ro . . . ilo aer etal ñan aolep m̦õko m̦õn armej ro me rej l̦õmn̦ak bwe ewõr aer Baibõl̦. . . . Jabdewõt em̦ ewõr rijum̦ae ro ie, rej aikuj ko̦kkure.”

El̦aññe ro rar kajjioñ jol̦o̦ke Baibõl̦ eo ren kar lo tõprak, ennaan eo ie enaaj kar jako.

WÃWEEN AN KAR BAIBÕL̦ MAROÑ PÃDWÕT ÑAN RAININ: Kiiñ Antiochus ear kajjioñ jol̦o̦k kaape in Jeje ko ilo Israel, bõtab ear lõñ RiJu ro rar jokwe ilo aelõñ ko jet. Ilo m̦ool, rũmmãlõtlõt ro rej ba bwe ilo kar tõre ko an rijjilõk ro, elõñl̦o̦k jãn 60 bõjjããn in RiJu ro rar jokwe ilo aelõñ ko jet. Ilo jikin kweilo̦k ko an RiJu rein, rar kõjparok kaape in Jeje ko, ejja kaape ko wõt me ro ilo epepen ko tokãlik renaaj kar kõjerbali, ekoba Kũrjin ro.​—Jerbal 15:21.

Ilo iiõ ko 500 l̦o̦k ñan 1500 jim̦a ko, ro rar kaorõk katak ko ilo Baibõl̦ rar peran ilo aer wõnm̦aanl̦o̦k im kõm̦m̦an ukok im kaape in Jeje ko meñe remaroñ kar kaeñtaan er. Joñan, ilo 1400 jim̦a ko, emaroñ kar wõr jet bok ko ilo Baibõl̦ kar ukoti ilo 33 kajin ko meñe ilo tõre kein ejjañin kar wõr kein bũriin! Jãn kar tõre kein m̦aantak, ear m̦õkaj an lõñl̦o̦k Baibõl̦ ko kar ukoti im bũriini.

TOKJÃN KO RAR WAL̦O̦K: Meñe ewõr kiiñ ro im rũtõlin kabuñ ko rar kajjioñ jol̦o̦ke Baibõl̦ eo, ak Baibõl̦ ej bok eo el̦aptata an ajeeded ipel̦aakin lal̦ in im elõñtata ukokin. Em̦õj an bok in jipañ im kakõm̦anm̦anl̦o̦k kakien im kajin ko an jet aelõñ ko im mour ko an elõñ milien armej ro.

APAÑ EO: Baibõl̦ ej pãdwõt ñan kiiõ meñe elõñ rar kajjioñ jol̦o̦ke im meñe peba ko rar kõjerbali ñan jeiki ioon rar m̦õkaj aer m̦or im jako. Bõtab, ewõr jet iaan ro rar kõm̦m̦an kaape im ro rar ukok rar kajjioñ ukot mel̦el̦e ko ilo Baibõl̦. Jet iaaer rar ukot kobban Baibõl̦ bwe en ekkar ñan katak ko aer ijello̦kun aer ukot katak ko aer bwe ren ekkar ñan ta ko Baibõl̦ ej ba. Jen lale jet waanjoñak ko:

• Jikin Kabuñ: Ikõtaan iiõ ko 300 ñan 100 jim̦a m̦okta jãn Kũraij, ro rar je kaape eo n̦aetan Samaritan Pentateuch rar kobaiktok jet naan ilo Exodus 20:17.a (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Naan kein rej ba, “ilo Tol̦ Gerizim. Im ilo ijin, kwõn kalõk juon lokatok.” RiSameria ro rar kõn̦aan bwe eoon ko ilo Baibõl̦ ren rejetake aer kar kalõk tampel̦ eo aer ilo Tol̦ Gerizim.

• Katak eo kõn jilu anij ilo juon: Enañin 300 iiõ ãlikin an kar dedel̦o̦k je aolep bok ko ilo Baibõl̦, juon rijeje me ear tõmak ilo katak eo kõn jilu anij ilo juon ear kobaiktok jet naan ñan eoon eo ilo 1 Jon 5:7. Naan kein rej ba, “Ilo lañ, Jemãn, Naan eo, im Jetõb Kwõjarjar: im rein jilu rej juon.” Naan kein rar jab pãd ilo Jeje ko jinointata. Bõtab, juon rũmmãlõtlõt etan Bruce Metzger me ej ekkatak kake Baibõl̦ ej ba bwe jãn kar iiõ eo 500 m̦aanl̦o̦k, naan kein rar kobaiki rar jino pãd ilo elõñ kaape in Baibõl̦ ko etaer Old Latin im Latin Vulgate.

• Etan Anij: Elõñ rukok ro rar pepe in jol̦o̦k etan Anij jãn Baibõl̦. Rar pedpede pepe in aer jãn juon tõmak ebõd kar an RiJu ro. Rar jol̦o̦k etan Anij im likũt taitõl̦ kein “Anij” ak “Irooj.” Bõtab ilo Baibõl̦, taitõl̦ kein rejjab baj jitõñl̦o̦k wõt ñan Rũkõm̦anm̦an eo, ak rej bar jitõñl̦o̦k ñan armej ro, men ko armej rej kabuñ ñani, im Setan.​—Jon 10:34, 35, UBS; 1 Korint 8:5, 6; 2 Korint 4:4.b​—Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.

WÃWEEN AN KAR BAIBÕL̦ MAROÑ PÃDWÕT ÑAN RAININ: Meñe jet iaan ro rar jeje im kõm̦m̦an kaape in Baibõl̦ rar jab kõjparok wãween aer jeje im rar ukot mel̦el̦e ko, ak ear lõñ rijeje ro jet retijem̦l̦o̦k im rar lukkuun kõjparok bwe en jim̦we im pãd aolep mel̦el̦e ko ke rar kõm̦m̦an kaape. Ñan waanjoñak, rijeje ro n̦aetaer Masoretes rar kõm̦m̦an kaape in Jeje ko ilo kajin Hibru ikõtaan iiõ ko 500 ñan 900 ãlikin Kũraij, im kaape ko rar jei kar n̦aetaer Masoretic text. Ke rein rar kõm̦m̦an kaape in bok ko ilo Baibõl̦, rekõn bwine naan im lõta ko ñan lale el̦aññe elukkuun jim̦we im ejjel̦o̦k bõd ilo aer jeje. Ñe rej ellolo bõd ilo jeje ko rar kaape jãni, rekõn illik kõmel̦el̦e iturin eoon ko kõn bõd kein. Rijeje rein rar m̦akoko in ukot kobban Baibõl̦. Juon rũmmãlõtlõt etan Moshe Goshen-Gottstein ej ba: “Rar watõk bwe ej juon jerawiwi el̦ap ñe renaaj ukot mel̦el̦e ko ie.”

Bareinwõt, el̦ak lukkuun lõñ kaape in jeje ko ilo raan kein, epidodo an ro rej ekkatak kaki loi ia ko ear wõr bõd ie. Ñan waanjoñak, rũtõlin kabuñ ro rar katakin ro jet ium̦win elõñ bukwi iiõ bwe kaape in Baibõl̦ ko aer ilo kajin Latin rej lukkuun l̦oore naan ko ilo Jeje ko jinointata. Bõtab, ãinwõt kar kwal̦o̦k m̦oktal̦o̦k, rar kobaiktok naan ko ilo 1 Jon 5:7 ilo kaape in Baibõl̦ kein aer ilo kajin Latin. Rar bar kobaik naan kein ilo ukokin Baibõl̦ eo etan King James Version ilo kajin Pãlle! Bõtab, ta eo ear wal̦o̦k ke kar loi kaape in Baibõl̦ ko jet jãn iien ko etto? Bruce Metzger ear je im ba: “Naan kein [ilo 1 Jon 5:7] rar jab pãd ilo aolep kaape ko jãn iien ko etto (ãinwõt kaape in Baibõl̦ ko ilo kajin Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), bõtab rar pãdwõt ilo kaape in Baibõl̦ ko ilo kajin Latin.” Kõn men in, ke rar bar kõm̦m̦an oktak ilo Baibõl̦ eo etan King James Version im Baibõl̦ ko jet, rar jol̦o̦k naan kein me kar kobaiktok ilo eoon in.

Kaape ko jãn iien ko etto rej ke kam̦ool bwe mel̦el̦e ko ilo Baibõl̦ ko kiiõ rej juon wõt ippãn mel̦el̦e ko jãn Baibõl̦ ko jinointata? Ke rar loi bok lemlem ko n̦aetaer Dead Sea Scrolls ilo iiõ eo 1947, rũmmãlõtlõt ro rar keidi kaape in Jeje ko ilo kajin Hibru (Hebrew Masoretic text) ippãn bok lemlem kein me kar jei elõñl̦o̦k jãn juon to̦ujin iiõ ko m̦oktal̦o̦k. Juon iaan ro rar ekkatak kake bok lemlem kein ear ba bwe ke rar etale juon wõt iaan bok lemlem kein, elõñ men ko rej “kam̦ool bwe ear lukkuun jim̦we im tiljek wãween an RiJu ro kar jeje im kõm̦m̦an kaape in Jeje ko ium̦win elõñl̦o̦k jãn juon to̦ujin iiõ.”

Elõñ kaape in enañin aolep bok ko ilo Jeje ko ilo kajin Grik me rej pãd ilo juon L̦ãibrãre etan Chester Beatty ilo Dublin, Ireland. Kaape kein rej wal̦o̦k ilo peba ko kõm̦m̦an jãn menin eddek ko, im rekitibuj kaape ko jãn ikõtaan iiõ ko 100 l̦o̦k ñan 200 ãlikin Kũraij, enañin 100 iiõ ãlikin an kar dedel̦o̦k jei aolep bok ko ilo Baibõl̦. Juon tũkjinede (The Anchor Bible Dictionary) ej ba: “Meñe elõñ men ko rekããl jej katak jãn jeje ko ilo kaape kein, ak rej bar kam̦ool bwe mel̦el̦e ko ilo Baibõl̦ rej pãdwõt ñan kiiõ meñe rar kõm̦m̦an elõñ kaape ko jãn iien ko etto.”

TOKJÃN KO RAR WAL̦O̦K: El̦ak lõñ kaape in Baibõl̦ ko jãn iien ko etto, men in ej ke kõm̦m̦an bwe en pok im idaaptõk kobban Baibõl̦ ko jãn doon? Ejjab. Ej kõm̦m̦an bwe en pidodo ad jel̦ã ewi wõt mel̦el̦e ko rejim̦we rej aikuj pãd ilo Baibõl̦. Juon em̦m̦aan etan Frederic Kenyon ear je im ba kõn bok ko jãn Jeje ko ilo kajin Grik: “Ejjel̦o̦k bar juon bokin etto ãinwõt in me elukkuun lõñ kaape in jãn iien ko etto.” Ear bar ba bwe rũmmãlõtlõt ro me ejim̦we im m̦ool aer jerbal renaaj kar errã bwe mel̦el̦e ko ilo Jeje ko jinoin rej pãdwõt ilo Baibõl̦ ko kiiõ. Im ikijjeen bok ko jãn Jeje ko ilo kajin Hibru, juon rũmmãlõtlõt etan William Henry Green ear ba: “Jemaroñ ba bwe ejjel̦o̦k bar juon bok jãn iien ko etto me mel̦el̦e ko ie rej pãdwõt ñan kiiõ ke rar kõm̦m̦an elõñ kaape in.”

Meñe Baibõl̦ eo emaroñ kar jako, ak ej pãdwõt ñan rainin. Tokjãn men in, jemaroñ ebbõk ad kaape im riiti. Ñe kwõj kããlõt juon ukokin Baibõl̦ em̦m̦an, kwõmaroñ lõke naan ko ie im tõmak bwe elukkuun jejjet ñan Jeje ko jinointata.a (Lale kõmel̦el̦e eo itulal̦.) Bõtab, etke Baibõl̦ ear maroñ pãdwõt ñan rainin meñe kar jei ilo peba ko rar m̦õkaj aer m̦or im jako, im meñe elõñ rar kajjioñ jol̦o̦ke im ukote kobban? Etke elõñ bwebwenato ko rekabwilõñlõñ kõn wãween an kar maroñ pãdwõt ñan rainin? Im etke Baibõl̦ ej juon bok ejejuwaan?

Elõñ ro rej katak Baibõl̦ rej errã ilo naan kein an rijjilõk Paul, eo ear je im ba: “Jeje ko otemjej em̦õj letok kõn kakũrm̦ool an Anij.” (2 Timote 3:16) Rej tõmak bwe unin an Baibõl̦ pãdwõt ñan rainin ej kõnke ej Naanin Anij im Anij eo ear kõjparoke ñan rainin. Faizal, eo kar kwal̦o̦k kake ilo katak eo jinointata ilo bok in, ear tokãlik pepe in katak Baibõl̦ ñan lale ñe em̦ool men kein armej ro rej ba kõn Baibõl̦ eo. Ear lukkuun bwilõñ kõn men ko ear katak im jel̦ã. Ear katak im lo bwe elõñ iaan katak ko an kabuñ ko reriab rejjab itok jãn Baibõl̦. Bareinwõt, ke ear katak ilo Baibõl̦ kõn kõn̦aan eo an Anij kõn lal̦ in, men in ear kõm̦akũt bũruon.

Faizal ej ba, “El̦ap aõ kiiõ tõmak bwe Baibõl̦ ej juon menin letok jãn Anij. Unin aõ ba men in ej kõnke el̦aññe Anij ear maroñ kõm̦anm̦an lañ im lal̦, ealikkar bwe enaaj kar wõr an maroñ ñan letok ñan kõj juon bok im kõjparoke bwe en pãdwõt ñan rainin. Ñe jejjab tõmak men in, ej ãinwõt ñe jej ba bwe edik joñan kajoor im maroñ eo ippãn Anij, eo Ekajoor Bõtata! Innem, wõn ña bwe in ba bwe edik joñan kajoor im maroñ eo an Anij?”​—Aiseia 40:8, UBS.