Jehovah Ej Juõn Anij In Bujen Ko
“Inaj kõmmõne ibben imõn Israel im ibben imõn Judah juõn bujen ekãl.”—JEREMIAH 31:31, New World Translation.
1, 2. (a) Ta kemem eo Jesus ear jinoe ilo joten in Nisan 14, 33 C.E.? (b) Ta bujen eo Jesus ear jitõñlok ñõn e im ej ekkejellok ibben mij eo an?
ILO jotenin Nisan 14, 33 C.E., Jesus ear kwojkwoje Kijone eo ibben ri jilek ro an 12. Ke ear jela bwe menin enaj kar kijota eo an eliktata ibbeir im bwe ejjabto tokelik ri kijirat ro an renaj kar mane, Jesus ear kortokjen ien eo ñõn kamelele elõñ men ko elap tokjeir ñõn ri kalor ro an rebake.—John 13:1–17:26.
2 Kar ilo ien in, elikin an kõtlok Judas Iscariot, Jesus ear jinoe kwojkwoj in kabuñ eo ñõn yiõ otemjej eo kar kibel ñõn Christian ro—Kememej ien mij eo an. Jeje eo ej ba: “Im ke rej mõñã, Jisõs ej bõk bred, im jar, im ruje, lelok ñõn ro dri kaloran, im ba: ‘Komin bõke im mõña, eñin enbwiniõ.’ Im ej bõk kõp, im jar, im lelok ñõn ir, im ba, Komin otemjej irak jen e. Bwe men in draõ dra in kallimur, eo e torlok kin elõñ ñõn jurlok jerawiwi ko.’” (Matthew 26:26-28) Ri kalor ro an Jesus rar aikwij kememej mij eo an ilo juõn wãwen elamwan, im wõr kautiej ie. Im Jesus ear jitõñlok ñõn juõn bujen eo ikijen mij eo an. Ilo bwebwenato eo ilo Luke, rej naetan “bujen eo ekãl.”—Luke 22:20.
3. Ta kajitõk ko rej kajitõk kaki kin bujen eo ekãl?
3 Ta in bujen eo ekãl? Elañe ej bujen eo ekãl, melelen menin ke bwe ewõr juõn bujen eo emor? Ebar wõr ke bujen ko jet rej ekkejel lok ibben bujen eo ekãl? Kajitõk kein raorõk kinke Jesus ear ba bwe bõtõktõk in bujen eo enaj kar lutõklok “ñõn jeorlok jerawiwi.” Kij aolep elap ad aikwiji kain jolok bwid rot in.—Rome 3:23.
Juõn Bujen Ibben Abraham
4. Ta kallimur eo etto ej jibañ kij melele kin bujen eo ekãl?
4 Ñõn bõk melele kin bujen eo ekãl, jej aikwij rol liklok ñõn enañin 2,000 yiõ ko mokta lok jen jerbal in kwalok nan eo an Jesus ion lõl ñõn ien eo Terah im family eo an—ekoba Abram (tokelik, Abraham) im lio belen Abram, Sarai (tokelik, Sarah)—rar illok ie lok jen jikin kwelok eo emweie Ur an ri Chaldea ro ñõn Haran ilo tueañ in Mesopotamia. Rar bed ijo mae ien eo ear mij Terah. Inem, kin nan in kibel eo an Jehovah, Abraham eo 75 yiõ dettan ear kijone River Euphrates im wãrõkeãñlok ñõn enen Canaan in jokwe ijo im mour einwõt juõn ri itoitak ilo em nuknuk ko. (Genesis 11:31–12:1, 4, 5; Jerbal 7:2-5) Ien in kar ilo 1943 B.C.E. Ke Abraham ear bed wõt ilo Haran, Jehovah ear ba ñõn e: “I naj kõmõn bwijõm bwe en lap, im I naj kejerammõn yuk im kõmõn etõm bwe en lap, im kwo naj men in kejerammõn im I naj kejerammõn ro rej kejerammõn yuk im I naj kole eo ej kole yuk, im kin kwe nukin otemjej i lõl re naj jerammõn.”” Tokelik, elikin an Abraham kijone lok ñõn loan Canaan, Jehovah ear kobaiktok: “I naj lelok enin ñõn ineõm.”—Genesis 12:2, 3, 7.
5. Kallimur eo an Jehovah ñõn Abraham ej atartarlok ibben kanan et eo ilo bwebwenato ko etto?
5 Kallimur eo ñõn Abraham ear wõr kilan lok ñõn bar jet kallimur ko an Jehovah. Emol, ear kõmmõn bwe Abraham en juõn kõjãllin key ilo bwebwenato an armij, juõn men eo ej kobalok ilo kajejjet kitien kanan eo jinointata ilo lokbuk. Elikin an Adam im Eve kar jerawiwi ilo jikin kallip in Eden, Jehovah ear ekajete erro jimor, im ilo ejja ien eo wõt, ear ba ñõn Satan, eo ear mone Eve, “I naj likit kijirat ikõtam im kõrã eo im ikõtan ineõm im ineen. E naj kokkure bõrõm ak kwo naj kokkure jimwin neen.” (Genesis 3:15) Bujen eo an Jehovah ibben Abraham ear kalikar bwe ikijen Ine eo, eo enaj kõmmõn bwe jerbal ko an Satan en ejelok tokjeir enaj kar waloktok ilo lãjrak in menmenbwij eo an ri patriarch in.
6. (a) Ikijen wõn eo bujen eo an Jehovah ñõn Abraham enaj kar jejjet kitien? (b) Ta bujen eo ikijen Abraham?
6 Ke kallimur eo an Jehovah kar ñõn juõn ine, Abraham ear aikwiji juõn nejin ladik eo ikijen enaj kar itok Ine in. Ak e im Sarah rar bwijwõlãlok ak ear ejelok wõt nejiiro ajiri. Ak, eliktata, Jehovah ear kejerammõn erro, ilo kabwilõñlõñ kejmourur kajur eo airro ñõn bar neje, im Sarah ear keotak ñõn Abraham juõn ladik, Isaac, im ilo wãwen in kajejjet kitien kallimur eo kin juõn ine. (Genesis 17:15-17; 21:1-7) Ilo yiõ ko tokelik, elikin an melejoñe tõmak eo an Abraham—meñe ñõn joñan mõnõnõ eo an in lelok leo nejin jitenburu, Isaac, ilo katok—Jehovah ear eliji kallimur eo an ñõn Abraham: “I naj kejerammõn yuk im I naj korlok ineõm einwõt iju ko ilõñ im einwõt bok i barijit; im ineõm e naj bõk kejem an ro rej kijirãte. Im ilo ineõm dri ailiñ ko otemjej i lõl re naj jerammõn bwe kwar bokake ainikiõ.” (Genesis 22:15-18) Kallimur in ekkã naetan bujen eo an Abraham, im bujen eo ekãl tokelik enaj kar atartarlok wõt ibben.
7. Ewi wãwen an kar ineen Abraham jino lõñlok orair, im ta wãwen ko rar tellok ir ñõn air jokwe ilo Egypt?
7 Tokelik, Isaac ear wõr ruo nejin ladik boo, Esau im Jacob. Jehovah ear kãlet Jacob bwe en bwijjin Inen Kallimur eo. (Genesis 28:10-15; Rome 9:10-13) Jacob ear wõr 12 nejin ladik. Alikar, ear kiõ ien ñõn ine eo inen Abraham ñõn an jino lõñlok. Ke ear ritto lõmaro nejin Jacob, im elõñ wõt iair ear wõr air make family lok iair, juõn ñitta ear jibed ir aolep ñõn air emmakitlok ñõn Egypt ijo, kin menin letok eo ekwojarjar, leo nejin Jacob, Joseph ear keboj ial eo. (Genesis 45:5-13; 46:26, 27) Elikin jejjo yiõ ko, ñitta eo ilo Canaan ear meralok. Ak family eo an Jacob ear bed wõt ilo Egypt—ilo jinoin einwõt ruwamaejet ak tokelik einwõt ri kamakoko. Ear jab mae yiõ eo 1513 B.C.E., 430 yiõ ko elikin an kar Abraham kijon Euphrates, Moses ear kanemkwoj armij ro bwijjin Jacob jen Egypt. (Exodus 1:8-14; 12:40, 41; Galetia 3:16, 17) Jehovah ear kiõ kalimjeklok bujen eo an ibben Abraham.—Exodus 2:24; 6:2-5.
“Bujen eo Etto”
8. Ta eo Jehovah ear kajutak ibben ro ineen Jacob ilo Sinai, im ewi wãwen men in ear jelet bujen eo ikijen Abraham?
8 Ke Jacob im lõmaro nejin rar emmakitlok ñõn Egypt, ir kar juõn family eo elap, ak ro bwijjiir rar illok jen Egypt einwõt juõn jar elap in bwij ko relap. (Exodus 1:5-7; 12:37, 38) Mokta jen an Jehovah bõklok ir ñõn Canaan, ear tellok ir rõkeãñlok ñõn tulõl in juõn tol etan Horeb (ak, Sinai) ilo Arabia. Eñin ijo, ear kõmmõne juõn bujen ak kallimur ibbeir. Im eñin men eo rar naetan “kallimur eo mokta” ilo an wõr kilan ñõn “kallimur eo ekãl.” (2 Korint 3:14) Ikijen kallimur eo mokta, Jehovah einwõt ilo juõn wanjoñok ear jejjet kitien kallimur eo an ibben Abraham.
9. (a) Ta men ko emen Jehovah ear kallimur kaki ikijen bujen eo ñõn Abraham? (b) Ta jerammõn ko jet bujen eo an Jehovah ibben Israel ear kabelloki, im ta eo men in ear bedbed ion?
9 Jehovah ear kamelele ñõn Israel karõk ko an bujen in: “Elañe kom naj eoroñ ainikiõ im kejbãrok bujen eo aõ, inem kom naj Aõ mweiuk aurõk jen ailiñ ko otemjej, bwe aolepen lõl aõ. Im kom naj ñõn Iõ juõn ailiñ in pris ro im juõn ailiñ e kwojarjar.” (Exodus 19:5, 6) Jehovah ear kallimur bwe inen Abraham enaj kar (1) erom juõn ailiñ elap, (2) lelok bwe ren anjo ion ri kijirat ro air, (3) jolete enen Canaan, im (4) erom juõn ial in jerammõn ko ñõn ailiñ ko. Kiõ ear kwalok bwe ir make rar maroñ jolete jerammõn kein einwõt armij ro an raorõk, Israel, “juõn ailiñ in pris im juõn ailiñ ekwojarjar,” elañe rar bokake kien ko an. Ri Israel ro rar errã ke ñõn air deloñ ñõn loan bujen in? Rar uak ilo burukuk: “Men otemjej Jeova e ar konono, kim naj kõmõni.”—Exodus 19:8.
10. Ewi wãwen an kar Jehovah karõk ri Israel ro ñõn loan juõn ailiñ, im ta eo ear kõtmene kake kin ir?
10 Inem, Jehovah ear karõk ri Israel ro ñõn juõn ailiñ. Ear lelok ñõn ir kien ko kien kabuñ im wãwen mour. Ear bareinwõt lelok juõn imõn kabbed (tokelik, juõn temple ilo Jerusalem) juõn jerbal in priest ñõn kõmmõn jerbal kwojarjar ilo lokatok eo. Kejbãrok bujen eo kar melelen bokake kien ko an Jehovah im, elaptata, kabuñ ñõn e wõt. Kien eo jinointata in Kien ko Joñoul me rar tuiolaplap in kien kein kar: “Ña Jehovah ami Anij, eo e ar ãñintok yuk jen enen Ijipt, jen mweo imõn ri kamakoko. En ejelok bar anij rõn ibõm nae ijillokiõ.”—Exodus 20:2, 3.
Jerammõn ko Ikijen Bujen Kien eo
11, 12. Ilo wãwen et ko kallimur ko ilo bujen eo mokta rar jejjet kitieir ñõn Israel?
11 Kallimur ko ilo bujen Kien eo rar jejjet ke kitiir ñõn Israel? Israel ear erom ke “juõn ailiñ ekwojarjar”? Einwõt ro bwijjin Adam, ri Israel ro rar ri jerawiwi. (Rome 5:12) Ak, iumin Kien eo, menin katok ko rar lilok ñõn kalibubu jerawiwi ko air. Ikijen menin katok ko rar katok kaki yiõ otemjej ilo Ran in Kalãjrak eo, Jehovah ear ba: “Ilo ran eo naj kõmõn kilajrõk ñõn kim, im karreoik kom, jen jerawiwi otemjej ami, kom naj erreo iman Jeova.” (Leviticus 16:30) Kin menin, ke rar bokake ilo tiljek, Israel kar juõn ailiñ in kwojarjar, erreo ñõn jerbal eo an Jehovah. Ak wãwen in erreo ear atartar ion air bokake Kien eo im etal wõt ilo air lelok menin katok ko.
12 Israel ear erom ke “juõn ailiñ in pris”? Jen wõt ien eo bujen eo ear kõmõn ibben Israel, ekar juõn ailiñ, ibben an Jehovah einwõt King eo ilañ. (Isaiah 33:22) Bareinwõt, bujen Kien eo ear koba karõk ko ñõn juõn jerbal in king ñõn armij, inem tokelik king ro rar jutak ikijen Jehovah rar iroij ilo Jerusalem. (Deuteronomy 17:14-18) Ak Israel kar juõn ailiñ in pris ke? Eokwe, ear wõr juõn jerbal in pris eo ej kõmõn jerbal in kwojarjar ilo imõn kabbed eo. Imõn kabbed eo (tokelik, temple eo) kar iolaplap in kabuñ eo erreo ñõn ri Israel ro im bareinwõt ñõn ro rar jab ri Israel. Im ailiñ eo kar ial eo wõt ñõn kwalok mol eo ñõn armij. (2 Chronicles 6:32, 33; Rome 3:1, 2) Ri Israel ro otemjej retiljek, ejjab baj pris in ri Levi ro wõt, rar “ri kennan ro” an Jehovah. Israel kar “ri karejar” eo an Jehovah, kar ejaake ñõn ‘kwalok aibujuij eo an.’ (Isaiah 43:10, 21) Elõñ ruwamaejet ro ettã burueir rar lo kajur eo an Jehovah ion armij ro an im rar reel ñõn kabuñ eo erreo. Rar oktak im tõmak ilo kabuñ eo air. (Joshua 2:9-13) Ak rar kabit juõn wõt bwij ñõn bõk jerbal in pris.
Ro Rar Oktak ñõn Kabuñ ilo Israel
13, 14. (a) Etke jemaroñ ba bwe proselait ro ak ri ailiñ ko rej tõmak rar jab bõk kunair ilo bujen Kien eo? (b) Ewi wãwen an kar ri ailiñ ko rej tõmak itok iumin bujen Kien eo?
13 Ta kar jutak eo an ri ailiñ rein rej tõmak? Ke Jehovah ear kõmmõne bujen eo an, kar ibben Israel wõt; ro jet “relõñ im rar kobalok ibbeir,” meñe rar bed, rar jab naetair einwõt ro rej bõk kunair. (Exodus 12:38; 19:3, 7, 8) Manje ro nejiir rar jab kobaik ir ke wõnãn binmour eo ñõn manje ro nejin Israel rar bwinir. (Bwinbwin 3:44-51) Ilo ebeben ko tokelik ke enen Canaan kar ajeje ikõtan bwij ko an Israel, ejelok men en rar kajenolok ñõn ri tõmak ro rar jab ri Israel. (Genesis 12:7; Joshua 13:1-14) Etke? Kinke bujen Kien eo ear jab kõmõn ibben ri ailiñ ko rej tõmak. Ak maan ro rar oktak ñõn kabuñ eo rar mwijmwij ilo bokake Kien eo. Rar kejbãrok kien ko ie, im rar bõk tokjen jen menin letok ko ie. Ri ailiñ ko rej tõmak im bareinwõt ri Israel ro rar bed iumin bujen Kien eo.—Exodus 12:48, 49; Bwinbwin 15:14-16; Rome 3:19.
14 Ñõn wanjoñok, elañe juõn eo ri ailiñ ej tõmak ear mõn juõn ilo lanwõtwõt emaroñ kar, einwõt juõn ri Israel, ko ñõn juõn jikin eo jikin kone. (Bwinbwin 35:15, 22-25; Joshua 20:9) Ilo Ran in Kalãjrak eo rar lelok juõn menin katok “ilo etan aolepen congregation eo an Israel.” Einwõt mõttan congregation eo, ri ailiñ ko rej tõmak rar bõk kunair ilo menin kõmmõn ko im rar deloñ ilo menin katok eo. (Leviticus 16:7-10, 15, 17, 29; Deuteronomy 23:7, 8) Joñan an kar lap an ri ailiñ rein rej tõmak bed ebak ibben Israel iumin Kien eo bwe ilo Pentecost eo ilo 33 C.E. ke ‘key eo an ailiñ eo’ jinointata rar kajerbale ilo etan ri Jew ro, ri ailiñ ko rej tõmak rar bareinwõt bõk tokjen. Tokjen menin, “Nicolaus, juõn eo e proselait jen Antioch,” ear erom juõn Christian im kar ibwiljin “jiljilimjuõn armij, e alikar air emõn” rar kãlet ir ñõn kejbãrok aikwij ko an congregation eo ilo Jerusalem.—Matthew 16:19; Jerbal 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Jehovah Ej Kejerammõn Ineen Abraham
15, 16. Ewi wãwen an kar bujen eo an Jehovah ibben Abraham jejjet kitien iumin bujen Kien eo?
15 Kin an ro bwijjin Abraham karõk don einwõt juõn ailiñ iumin Kien eo, Jehovah ear kajerammõn ir ekkar ñõn kallimur eo an ñõn ri patriarch eo. Ilo 1473 B.C.E., leo ri binej jenkwon Moses, Joshua, ear tel Israel ñõn loan Canaan. Ajej eo an eneo tokelik ibwiljin bwij ko ear kajejjet kitien bujen eo an Jehovah ñõn an lelok eneo ñõn ineen Abraham. Ke Israel ear tiljek, Jehovah ear kajejjet kitien bujen eo an im lelok bwe ren anjo ion ri kijirat ro air. Menin ear lap an mol ilo ien iroij eo an King David. Tok ñõn ien eo an leo nejin David, Solomon, mõttan eo kein kajilu in bujen eo ikijen Abraham ear jejjet kitien. “Judah im Israel rar lõñ einwõt bok ko i barijit kin orair, im rar mõña im irak im mõnõnõ kake.”—1 Kings 4:20.
16 Ak, ewi wãwen an naj kar ailiñ ko kejerammõn ir make ikijen Israel, ineen Abraham? Einwõt emwij kar kwalok kake lok iman, Israel kar armij ro an Jehovah raorõk, im rar jutak kin e ibwiljin ailiñ ko. Moktalok wõt jidik jen an kar Israel maaj lok ñõn loan Canaan, Moses ear ba: “Komin lõñliñ, O komeo dri ailiñ ko, ibben ro dron.” (Deuteronomy 32:43) Elõñ ruwamaejet ro rar uak. “Juõn jar elap in ri ailiñ ko” rar lorlok ri Israel ro im diojlok jen Egypt, rar kamol kin mejeir kajur eo an Jehovah ilo ene jemaden eo, im roñjake kir eo an Moses ñõn lañliñ. (Exodus 12:37, 38, NW) Tokelik, ri Moab eo Ruth ear belek ri Israel eo Boaz im oktak im nukun Messiah eo. (Ruth 4:13-22) Ri Kenite eo Jehonadab im ro bwijjin im ri Ethiopia eo Ebed-melech rar kajenolok ir make ilo air bin wõt ñõn kien ko rejimwe ke elõñ ri Israel ilo kanniek rar jab tiljek ñõni. (2 Kings 10:15-17; Jeremiah 35:1-19; 38:7-13) Iumin jukjuk im bed eo an ri Persia, elõñ ruwamaejet rar oktak im tõmak ilo kabuñ eo im rar kobalok ibben Israel im tarinaeki ri kijirat ro an.—Esther 8:17, kamelele ko itulõl.
Kar Aikwiji Juõn Bujen Ekãl
17. (a) Etke Jehovah ear kajekdon ailiñ in Israel eo itueañ im iturõk? (b) Ta eo ear tellok ñõn kajekdon eliktata an ri Jew ro?
17 Ak, ñõn bõk aolepen kallimur eo an Anij, ailiñ eo eaorõk an Anij ear aikwij tiljek. Ear jab tiljek. Emol, ear wõr jet ian ri Israel ro ear emõn air tiljek. (Hebrew 11:32–12:1) Mekarta, elõñ ien ko ailiñ eo ear oktaklok ñõn anij ko an ri pagan, kin kejatdikdik eo ñõn bõk tokjen ko ilo mweiuk. (Jeremiah 34:8-16; 44:15-18) Armij ro kajjojo rar jab jerbale Kien eo ilo jimwe ak baj kajekdone wõt. (Nehemiah 5:1-5; Isaiah 59:2-8; Malachi 1:12-14) Elikin an mij Solomon, Israel ear oktak im jebel ñõn juõn ailiñ in tueañ im juõn ailiñ in turõk. Ke ear alikar an mol an ailiñ eo itueañ jumae, Jehovah ear keañ: “Kinke kwar kajekdone jelalokjen, I naj bareinwõt kajekdon yuk jen am jerbal einwõt juõn priest ñõn iõ.” (Hosea 4:6, NW) Ailiñ eo iturõk ear bareinwõt bõk elap kaje kin an kar alikar an mol an likjap ñõn bujen eo. (Jeremiah 5:29-31) Ke ri Jew ro rar kajekdon Jesus einwõt Messiah eo, Jehovah ear bareinwõt kajekdon ir. (Jerbal 3:13-15; Rome 9:31–10:4) Eliktata, Jehovah ear kõmmõne juõn karõk ekãl ñõn lolorjake an dedelok kitien bujen eo ikijen Abraham.—Rome 3:20.
18, 19. Ta karõk eo ekãl Jehovah ear kõmmõne bwe bujen eo ikijen Abraham en maroñ kar jejjet kitien ilo juõn wãwen eo ededelok?
18 Karõk in ekãl kar bujen eo ekãl. Jehovah ear kanan kin menin ke ear ba: “‘Lo! Ewõr ran ko rej itok,’ ej nan eo an Jehovah, ‘im I naj karõk juõn bujen ekãl ibben imõn Israel im ibben imõn Judah’ . . . ‘Eñin bujen eo I naj karõk ibben imõn Israel elikin ran ko,” ej nan eo an Jehovah. ‘I naj likit kien eo aõ ilo ir, im I naj je ilo burueir. Im I naj erom air Anij, im ir make renaj erom armij ro aõ.’”—Jeremiah 31:31-33, NW.
19 Eñin bujen eo ekãl Jesus ear jitõñlok ñõn e ilo ien eo Nisan 14, 33 C.E. Ilo ien eo, ear kwalok bwe bujen eo kar kallimur kake ear bojak in jutak ikõtan ri jilek ro an im Jehovah, im Jesus ear einwõt ri kõlajrak eo. (1 Korint 11:25; 1 Timothy 2:5; Hebrew 12:24) Ikijen bujen in ekãl, kallimur eo an Jehovah ñõn Abraham enaj kar wõr juõn jejjet in kitien elaplok an aibujuij im eo ej ñõn indio, einwõt ad naj loe ilo katak in tok ilokin.
Kwo Maroñ Ke Kamelele?
◻ Ta eo Jehovah ear kallimur kake ilo bujen eo ikijen Abraham?
◻ Ewi wãwen an kar Jehovah jerbale ñõn Israel eo ilo kanniek ñõn an jejjet kitien bujen eo ikijen Abraham?
◻ Ewi wãwen an kar ri ailiñ ko rej tõmak bõk tokjen jen bujen eo mokta?
◻ Etke juõn bujen ekãl ear menin aikwij?
[Pija eo ilo peij 17]
Ikijen bujen Kien eo, Jehovah ear kõmmõne juõn wanjoñok in an jejjet kitien bujen eo ikijen Abraham