„Црната смрт“ — чума на средновековна Европа

Од дописникот на Разбудете се! во Франција

Било 1347 година. Чумата веќе го опустошила Далечниот Исток. Сега стоела на прагот на источните предградија на Европа.

МОНГОЛЦИТЕ поставувале опсада на ѓеновското трговско утврдување Кафа, сега наречено Феодосија, на Крим. И самите десеткувани од мистериозната болест, Монголците се откажале од нападот. Но, пред да се повлечат, задале смртоносен удар за разделба. Користејќи џиновски катапулти, ги фрлале преку градските ѕидини сѐ уште топлите тела на жртвите на чумата. Кога неколкумина ѓеновски бранители подоцна се качиле на своите галии за да избегаат од градот кој бил зафатен од чумата, ја прошириле болеста во секое пристаниште каде што стапнале.

За неколку месеци, низ цела Европа пустошела смртта. Болеста брзо се раширила во северна Африка, Италија, Шпанија, Англија, Франција, Австрија, Унгарија, Швајцарија, Германија, Скандинавија и на Балтикот. За нешто повеќе од две години, повеќе од една четвртина од населението на Европа, околу 25 милиони луѓе, паднале како жртви на она што беше наречено „најбруталната демографска катастрофа што човештвото некогаш ја доживеало“ — „црната смрт“.a

Се поставува сцената за катастрофа

Трагедијата на „црната смрт“ вклучувала нешто повеќе отколку самата болест. Неколку фактори придонеле за влошувањето на оваа катастрофа, а еден од нив е религиозниот жар. Еден пример за тоа е доктрината за чистилиштето. „До крајот на 13 век, насекаде се верувало во чистилиште“, вели францускиот историчар Жак ле Гоф. На почетокот на 14 век, Данте го напишал своето влијателно дело Божествена комедија, со неговите сликовити описи на пеколот и чистилиштето. Така се создала религиозна клима во која луѓето биле склони да се соочат со чумата со изненадувачка рамнодушност и помиреност, сметајќи ја за казна од самиот Бог. Како што ќе видиме, таквиот песимистички умствен став всушност го забрзал ширењето на болеста. „Ништо не можело да даде подобра подлога за ширењето на чумата“, забележува книгата The Black Death („Црната смрт“) од Филип Циглер.

Потоа, тука бил и проблемот со постојаниот слаб род на жетвите во Европа. Како резултат на тоа, растечкото население на континентот било неисхрането — лошо опремено за да се бори со болеста.

Чумата се шири

Според Ги де Шолијак, личниот лекар на папата Клемент VI, Европа ја нападнале два типа чума: пневмонска и бубонска. Тој сликовито ги опишал овие две заболувања со следниве зборови: „Првата траеше два месеца, со постојана грозница и плукање крв, и од неа се умираше за три дена. Втората траеше во текот на преостанатиот период, исто така со постојана грозница но со апостуми [абсцеси] и чиреви на надворешните делови, главно под мишките и на слабините. Од неа се умираше за пет дена“. Лекарите биле беспомошни во обидите да го запрат ширењето на чумата.

Многу луѓе бегале во паника — оставајќи илјадници инфицирани зад себе. Всушност, меѓу првите што избегале биле богатите благородници и занаетчиите. Иако избегале и некои свештеници, многу религиозни редови се скриле во своите опатии, надевајќи се дека ќе се спасат од заразата.

Среде оваа паника, папата ја прогласил 1350 за Света година. На аџиите кои патувале во Рим ќе им бил даден директен пристап во рајот без да поминуваат низ чистилиштето! Стотици илјади аџии се одѕвале на повикот — ширејќи ја чумата додека патувале.

Залудни напори

Обидите да се контролира „црната смрт“ биле залудни затоа што никој не знаел како точно се пренесува. Повеќето сфатиле дека допирот со заболениот — па дури и со неговата облека — е опасен. Некои се плашеле дури и од погледот на болен човек! Меѓутоа, жителите на Фиренца (Италија), ја фрлиле вината за чумата врз мачките и кучињата. Ги колеле овие животни без да сфатат дека со тоа му даваат потполна слобода на едно суштество кое навистина било вклучено во заразата — стаорецот.

Додека се зголемувал бројот на смртните случаи, некои се свртеле кон Бог за помош. Мажи и жени ѝ давале на црквата сѐ што имале, надевајќи се дека Бог ќе ги заштити од болеста — или дека барем ќе ги награди со небесен живот ако умрат. Со ова црквата стекнала огромно богатство. Популарни средства за заштита биле приврзоците за среќа, иконите на Христос и амајлиите. Други барале лек во суеверието, магиите и надрилекарите. Се велело дека парфемите, оцетот и некои специјални напитоци ја спречуваат болеста. Друг омилен лек било пуштањето крв. А учениот медицински кадар на Универзитетот во Париз ја припишал чумата на распоредот на планетите! Но, измислените објаснувања и „лекови“ не направиле ништо за да го спречат напредокот на оваа чума-убиец.

Трајни последици

По пет години конечно изгледало дека „црната смрт“ почнала да стивнува. Но, до крајот на тој век, повторно се појавила барем четирипати. Затоа, последиците од „црната смрт“ се споредени со последиците од I светска војна. „Речиси не постои несогласување меѓу современите историчари дека појавата на ендемската чума имала длабоки последици и врз економијата и врз општеството после 1348 година“, забележува книгата The Black Death in England („Црната смрт“ во Англија) издадена во 1996. Чумата збришала голем дел од населението и поминале векови пред да се обноват некои подрачја. Бидејќи работната сила била намалена, цената на работната рака се зголемила. Земјопоседниците кои некогаш биле богати сега осиромашиле, а феудалниот систем — кој бил обележје на Средниот век — сосема пропаднал.

Значи, оваа чума покренала некои политички, религиозни и општествени промени. Пред да се појави чумата, образованата класа во Англија зборувала француски јазик. Меѓутоа, смртта на голем број француски учители му помогнала на англискиот јазик да надвладее над францускиот јазик во Британија. Дошло до промени и во религијата. Како што забележува францускиот историчар Жаклин Бросоле, заради недоволниот број кандидати за свештеници, „премногу често црквата регрутирала неуки, апатични лица“. Бросоле тврди дека „пропаѓањето на [црковните] центри на наука и вера било една од причините за реформацијата“.

„Црната смрт“ сигурно оставила белег и врз уметноста со тоа што смртта станала вообичаена уметничка тема. Познатиот жанр „Танц на смртта“, кој обично прикажува скелети и лешеви, станал популарна алегорија за моќта на смртта. Несигурни во поглед на иднината, многумина од оние што ја преживеале чумата ги преминале сите морални граници. Затоа, моралот шокантно опаднал. Што се однесува до црквата, заради тоа што не успеала да ја спречи „црната смрт“, „средновековниот човек имал чувство дека неговата Црква го разочарала“ („Црната смрт“). Исто така, некои историчари велат дека општествените промени кои следеле како последица на „црната смрт“ го поттикнале индивидуализмот и иницијативноста и ја зголемиле општествената и економската раздвиженост — што претходело на капитализмот.

„Црната смрт“ ги поттикнала властите да воведат систем на санитарна контрола. Откако се повлекла чумата, Венеција презела мерки да се исчистат градските улици. И францускиот крал Жан II, наречен Добриот, наредил чистење на улиците како заштитна мерка против заканата од епидемија. Кралот го презел овој чекор откако чул за еден лекар од древна Грција кој ги спасил атињаните од некоја чума со тоа што ги исчистил и ги измил улиците. Многу средновековни улици, кои беа отворени канализации, конечно биле исчистени.

Работа на минатото?

Меѓутоа, дури во 1894, францускиот бактериолог Александар Јерсин го издвоил бацилот кој ја предизвикува „црната смрт“. Според него бил наречен јерсиниа пестис. По четири години, еден друг Французин, Пол-Луј Симон, ја открил улогата на болвата (што ја има кај глодарите) во пренесувањето на оваа болест. Наскоро била пронајдена вакцина која имала ограничен успех.

Дали оваа чума е работа на минатото? Не баш. Зимата 1910, во Манџурија умреле околу 50.000 луѓе од оваа чума. И секоја година Светската здравствена организација регистрира илјадници нови случаи — и тој број продолжува да расте. Откриени се и нови типови на оваа болест — типови кои се отпорни на лекови. Да, ако не се задоволат основните хигиенски мерила, чумата и понатаму ќе биде закана за човештвото. Книгата Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Зошто чума? Стаорците, болвите и отокот), издадена од Жаклин Бросоле и Анри Моларе, заклучува дека „далеку од тоа да биде чума на стара Европа во Средниот век . . . за жал, оваа чума можеби е болест на иднината“.

[Фуснота]

[Истакната мисла на страница 23]

Мажи и жени ѝ давале на црквата сѐ што имале, надевајќи се дека Бог ќе ги заштити од болеста

[Рамка/слика на страница 24]

Сектата флагеланти

Сметајќи дека оваа чума е казна од Бог, некои се обиделе да го смират Божјиот гнев со самокамшикување, односно флагелација. Братството на флагелантите, движење за кое се вели дека броело 800.000, стекнало најголема популарност за време на „црната смрт“. Правилата на сектата забранувале разговор со жени, миење или пресоблекување. Јавното самокамшикување се вршело двапати на ден.

„Самокамшикувањето било една од неколкуте оддишки што му стоеле на располагање на населението кое го обзело страв“, забележува книгата Medieval Heresy (Средновековна ерес). Флагелантите биле познати и по тоа што се откажале од хиерархија на црквата и ја поткопале нејзината профитна практика да дава ослободување од гревовите. Затоа, не зачудува многу тоа што во 1349 папата ја забранил оваа секта. Меѓутоа, ова движење исчезнало само од себе откако поминала „црната смрт“.

[Слика]

Флагелантите се обидувале да го смират Бог

[Извор на слика]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Слика на страница 25]

Чумата во Марсеј (Франција)

[Извор на слика]

© Clichè Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Слика на страница 25]

Александар Јерсин го издвоил бацилот што ја предизвикува оваа чума

[Извор на слика]

Culver Pictures