Зошто полемика?

ВО РАЦЕТЕ на вешт мајстор, една грутка мека глина може да се обликува во речиси секој облик. Ембрионалните матични клетки се жив еквивалент на тоа парче влажна глина; тие содржат потенцијал да ги создадат практично сите од преку 200-те видови клетки од кои е составено човечкото тело. Како го прават тоа? Да разгледаме што се случува со една штотуку оплодена јајце-клетка.

Кратко по оплодувањето, јајце-клетката почнува да се дели. Кај луѓето, по петдневна делба на клетката се создава едно ситно топче од клетки, наречено бластоциста. Тоа е, всушност, една празна сфера составена од надворешен клеточен слој во вид на лушпа и мало купче од 30-тина клетки наречено внатрешна клеточна маса, која е прицврстена за внатрешниот ѕид на сферата. Од надворешниот слој настанува постелката (плацента); од внатрешната клеточна маса настанува човечкиот ембрион.

Меѓутоа, додека се во фаза на бластоциста, клетките од внатрешната клеточна маса сѐ уште не почнале да се специјализираат во конкретни видови клетки, како што се нервни, бубрежни или мускулни клетки. Затоа тие се наречени матични клетки. А бидејќи од нив се создаваат практично сите различни видови клетки во телото, се вели дека тие се плурипотентни. За да ги сфатиме возбудата и полемиката што се поврзани со матичните клетки, да видиме што направиле истражувачите досега и какви се нивните цели. Да почнеме со ембрионалните матични клетки.

Ембрионални матични клетки

Извештајот Stem Cells and the Future of Regenerative Medicine (Матичните клетки и иднината на регенеративната медицина) наведува: „Во изминативе 3 години стана возможно овие матични клетки [од човечки ембрион] да се отстранат од бластоцистата и да се одржуваат во неспецијализирана состојба во клеточни култури во лабораторија“.a Едноставно речено, ембрионалните матични клетки можат да се одгледуваат со цел да создадат неограничен број примероци што се идентични на нив. Од ембрионалните матични клетки што се земени од глувци, одгледани првпат во 1981, добиени се милијарди потполно исти клетки во лабораторија!

Бидејќи сите овие клетки остануваат неспецијализирани, научниците се надеваат дека со исправни биохемиски стимуланси, матичните клетки би можеле да бидат насочени да се развијат во практично сите видови клетки што ќе бидат потребни во терапиите за замена на ткива. Едноставно речено, матичните клетки се сметаат за потенцијален извор на неограничен број ‚резервни делови‘.

Во две испитувања спроведени на животните, истражувачите ги „навеле“ ембрионалните матични клетки да станат клетки што создаваат инсулин, кои потоа биле трансплантирани во глувци што имале дијабетес. Во едно истражување, симптомите на дијабетесот се повлекле, но во другиот случај новите клетки не произвеле доволно инсулин. Во слични истражувања, научниците имале делумен успех во обновувањето на функцијата на нервите при повреди на ’рбетниот мозок и во отстранувањето на симптомите на Паркинсоновата болест. „Овие истражувања ветуваат многу“, вели Државната академија на науките, „но не нудат и дефинитивен доказ дека слични терапии можат да бидат ефикасни и кај луѓето.“ Но, зошто истражувањето на човечките ембрионални матични клетки предизвикува толкава полемика?

Зошто загриженост?

Најголема причина за загриженост е тоа што процесот на добивање ембрионални матични клетки во суштина го уништува ембрионот. Државната академија на науките објаснува дека ова „го лишува човечкиот ембрион од секаква натамошна можност да се развие во цело човечко суштество. За оние што веруваат дека животот на човекот започнува во моментот на зачнувањето, истражувањето на ембрионалните матични клетки ги крши принципите што го забрануваат уништувањето на човечки живот и користењето на човечкиот живот како средство за некоја друга цел, без оглед на тоа колку е благородна таа цел“.

Од каде лабораториите ги добиваат ембрионите од кои се издвојуваат матични клетки? Обично од клиниките за вештачко оплодување, каде што од жените се земаат јајце-клетки за вештачко оплодување. Преостанатите ембриони обично се замрзнуваат или се фрлаат. Една клиника во Индија фрла преку илјада човечки ембриони годишно.

Додека истражувањето на ембрионалните матични клетки продолжува, некои истражувачи ги сосредоточуваат своите напори на еден облик на матични клетки што не создава толкава полемика — зрелите матични клетки.

Зрели матични клетки

„Зрелата матична клетка“, вели Државниот институт за здравство во Соединетите Држави, „е неспецијализирана клетка што се наоѓа во специјализирано ткиво“, како што е коскената срцевина, крвта или крвните садови, кожата, ’рбетниот мозок, црниот дроб, гастроинтестиналниот тракт и панкреасот. Почетното истражување укажа дека зрелите матични клетки имаат многу поограничен потенцијал од ембрионалните. Меѓутоа, најновите откритија во истражувањето на животните укажуваат дека извесни видови зрели матични клетки можеби можат да се специјализираат и во други ткива освен во оние од кои се добиени.

Зрелите матични клетки што се добиени од крвта и од коскената срцевина, наречени хематопоетични матични клетки, имаат способност „постојано да се самообновуваат во срцевината и да се специјализираат во сите видови клетки што ги има во крвта“, вели Државната академија на науките. Овој вид матични клетки веќе се користи во лекувањето леукемија и многу други болести на крвта.b Исто така, денес некои научници тврдат дека од хематопоетичните матични клетки изгледа се создаваат и клетки што не влегуваат во составот на крвта, како што се клетките на црниот дроб и клетките слични на неврони и на други видови клетки што ги има во мозокот.

Се чини дека истражувачите во Соединетите Држави постигнале уште еден значаен напредок користејќи еден друг вид матични клетки добиени од коскената срцевина на глувци. Нивното истражување, објавено во списанието Nature, покажало дека овие клетки изгледа ја поседуваат „сета сестраност на ембрионалните матични клетки“, како што вели The New York Times. „Во принцип“, додава статијата, овие зрели матични клетки би можеле „да направат сѐ што се очекува од ембрионалните матични клетки.“ Сепак, истражувачите што работат со зрели матични клетки сѐ уште се соочуваат со големи препреки. Овие клетки се ретки и тешко се идентификуваат. Но, од друга страна, која и да е медицинска корист што може да се добие од нив нема да вклучува уништување на човечки ембриони.

Здравствени ризици и регенеративна медицина

Сеедно кој вид матични клетки се користат, терапиите сѐ уште ќе имаат сериозни слаби страни — дури и ако научниците научат да управуваат со процесите со кои ќе се добиваат ткива за трансплантација. Една голема препрека е отфрлањето на туѓото ткиво од страна на имунолошкиот систем на примателот. Засега, решението е да се применуваат јаки лекови што го потиснуваат имунолошкиот систем, но таквите лекови предизвикуваат сериозни нуспојави. Генетичкиот инженеринг би можел да го надмине овој проблем ако матичните клетки се изменат, така што ткивата добиени од нив нема да му се чинат туѓи на нивниот нов домаќин.

Друга можност може да биде да се користат матични клетки земени од ткивата на самиот пациент. Во првобитните клинички испитувања веќе се користеле хематопоетични матични клетки на ваков начин за да се лекува лупус. И дијабетесот може да реагира на слични терапии, само ако новото ткиво не стане подложно на истиот автоимун напад што ја предизвикал болеста. Терапиите со матични клетки можат да им користат и на луѓето со извесни срцеви заболувања. Еден предлог е пациентите со ризичен фактор однапред да донираат сопствени матични клетки за тие да можат да се одгледуваат и подоцна да се користат за да се замени заболеното срцево ткиво.

Во борбата со проблемот на имунолошко отфрлање, некои научници предложиле дури и клонирање на пациентите, при што би се дозволило клоновите да се развијат само до стадиум на бластоциста, кога ќе можат да се земат ембрионални матични клетки. (Видете ја рамката „Како може да се направи клон“.) Ткивата што се добиваат од овие матични клетки би биле генетички идентични со донаторот-примател и затоа не би предизвикале имунолошка реакција. Но, освен тоа што на многу луѓе ова им е одбивно во морален поглед, ваквото клонирање може да биде бесполезно ако треба да се излекува некоја наследна болест. Резимирајќи го проблемот со имунитетот, Државната академија на науките изјавила: „Неопходно е да се разбере како може да се спречи отфрлањето на трансплантираните клетки за тие да можат да бидат корисни во регенеративната медицина, и тоа претставува еден од најголемите предизвици за истражување на ова поле“.

Трансплантацијата на ембрионални матични клетки носи со себе и ризик од создавање на тумор, особено на туморот наречен тератом, што значи „тумор-чудовиште“. Овој израсток може да зафати повеќе ткива, како што се кожата, влакната, мускулите, ’рскавицата и коските. Во текот на нормалниот раст, делбата и специјализацијата на клетките се одвиваат според еден строг генетички план. Но, овие процеси можат да тргнат наопаку кога матичните клетки се отцепени од бластоцистата, одгледани во епрувета и подоцна внесени во жив организам. Уште една голема препрека со која се соочуваат истражувачите е да научат вештачки да управуваат со неизмерно сложените процеси на делба и специјализирање на клетките.

Нема лекови во блиска иднина

Извештајот Матичните клетки и иднината на регенеративната медицина наведува: „Поради погрешното разбирање на досегашново ниво на спознание, можеби има неоснован впечаток дека раширената клиничка примена на нови терапии е сигурна и дека ќе се спроведе во блиска иднина. Всушност, истражувањето на матичните клетки е во својот зародиш и има големи дупки во спознанието што задаваат тешкотии во реализирањето на нови видови терапии со зрели или ембрионални матични клетки“. Јасно е дека има повеќе прашања отколку одговори. Некои научници дури и „се подготвуваат за силна негативна реакција кога таквите лекувања нема да успеат да се реализираат“, вели еден извештај во New York Times.

Дури и без науката за матични клетки, во изминативе децении медицината направила големи чекори на многу полиња. Сепак, како што видовме, некои од овие успеси покренуваат сложени морални и етички прашања. Затоа, каде можеме да се обратиме за здраво водство во врска со овие работи? Освен тоа, истражувањето станува сѐ пософистицирано и сѐ поскапо, а тоа се гледа и во цената на терапиите и лековите. Некои истражувачи веќе процениле дека терапиите со матични клетки можат да чинат по стотици илјади долари за секој пациент. Сепак, дури и сега милиони луѓе не можат да држат чекор со сѐ повисоките медицински трошоци и полиси за осигурување. Затоа, кој всушност ќе извлече корист ако, и кога, револуцијата поврзана со матичните клетки ќе ги зафати клиниките? Само времето ќе покаже.

Меѓутоа, можеме да бидеме сигурни во една работа — ниедна терапија што ја смислил човек нема да ги отстрани болеста и смртта (Псалм 146:3, 4). Само нашиот Творец има моќ да го стори тоа. Но, дали има намера да постапи така? Следната статија го дава библискиот одговор на ова прашање. Исто така, во неа се дискутира и за тоа како може Библијата да нѐ води низ сѐ посложениот лавиринт од морални и етички прашања што се покренуваат денес, дури и за прашања од областа на медицината.

[Фусноти]

[Рамка/слика на страница 6]

Друг извор на матични клетки

Освен зрелите и ембрионалните матични клетки, издвоени се и ембрионални оплодни клетки. Ембрионалните оплодни клетки се земаат од клетките на гонадниот венец на ембрионот или фетусот, од кои се создаваат јајце-клетки или сперма. (Од гонадниот венец настануваат јајчници или тестиси.) Иако ембрионалните оплодни клетки во многу погледи се разликуваат од ембрионалните матични клетки, и едните и другите се плурипотентни, односно од нив можат да се создадат практично сите клетки. Поради ваквиот потенцијал, плурипотентните клетки се многу привлечни кандидати за развојот на досега неприменети медицински терапии. Меѓутоа, возбудата околу таквите потенцијални терапии е намалена поради полемиката во чиј фокус е изворот на овие клетки. Тие се добиваат или од абортирани фетуси или од ембриони. Значи, добивањето на овие клетки вклучува уништување на фетус или ембрион.

[Рамка/слики на страници 8 и 9]

Како може да се направи клон

Во последниве години научниците клонирале најразлични животни. Во 2001, една лабораторија во Соединетите Држави се обиде, иако неуспешно, да клонира дури и човек. Еден начин на кој научниците прават клонови е со еден процес наречен трансфер на јадрото.

Прво, тие вадат неоплодена јајце-клетка од женката 1) и го отстрануваат нејзиното јадро 2), кое содржи ДНК. Од телото на животното што се клонира земаат соодветна клетка, на пример, клетка на кожата 3), чие јадро го содржи генетичкиот план на сопственикот. Оваа клетка (или само нејзиното јадро) ја внесуваат во јајце-клетката на која ѝ е извадено јадрото и низ неа пуштаат електрична струја 4). На овој начин клетката се спојува со цитоплазмата на јајце-клетката 5). Со своето ново јадро, јајце-клетката сега се дели и расте како да била оплодена 6), и почнува да се развива клон на организмот од кој била земена телесната клетка.c

Потоа ембрионот може да се внесе во матката на сурогат-мајка 7), каде што, во ретки случаи кога сѐ оди добро, тој ќе се развива до крајот на бременоста. Друга можност е ембрионот да се чува само дотогаш кога внатрешната клеточна маса ќе може да се употреби за добивање на ембрионални матични клетки што потоа ќе се одгледуваат во лабораторија. Научниците веруваат дека овој основен процес би требало да функционира и кај луѓето. Всушност, претходно спомнатиот обид да се клонира човек бил направен со цел да се добијат ембрионални матични клетки. Клонирањето за оваа цел се нарекува тераписко клонирање.

[Фуснота]

[Графикон]

(Види во публикацијата)

1 → 2 → 3 → 4 → 5 → 6 → 7

[Графикон на страница 7]

(Види во публикацијата)

Ембрионални матични клетки (поедноставено)

оплодена јајце-клетка (1. ден)

↓

четири клетки (3. ден)

↓

Бластоциста со внатрешната маса од матични клетки (5. ден)

↓

одгледани матични клетки

↓

преку 200 различни видови клетки во човечкото тело

→ клетки на тироидата

→ клетки на панкреасот (би можеле да помогнат да се излечи дијабетес)

→ пигментни клетки

→ црвени крвни клетки

→ бубрежни клетки

→ клетки на скелетните мускули

→ клетки на срцевиот мускул (би можеле да санираат оштетено срце)

→ белодробна клетка

→ нервна клетка (би можела да излечи Алцхајмерова и Паркинсонова болест и да ги санира повредите на ’рбетниот мозок)

→ клетки на кожата

[Извори нас слики]

Бластоцита и одгледани матични клетки: University of Wisconsin Communications; сите други илустрации: © 2001 Terese Winslow, assisted by Lydia Kibiuk and Caitlin Duckwall

[Графикон на страница 8]

(Види во публикацијата)

Зрели матични клетки (поедноставено)

матична клетка што се наоѓа во коскената срцевина

→ лимфоцити

→ еозинофил

→ црвени крвни клетки

→ крвни плочки

→ моноцит

→ базофил

→ потенцијално многу други клетки

→ нервна клетка

[Извор на слика]

© 2001 Terese Winslow, assisted by Lydia Kibiuk and Caitlin Duckwall