Дали трансфузијата има сигурна иднина?

„Лекувањето со трансфузија и понатаму личи на одење низ тропска џунгла, каде што познатите патеки се расчистени, но по нив сѐ уште треба да се оди внимателно, а на секој следен свиок сѐ уште може да демнат нови и непознати опасности за да ги зграпчат невнимателните“ (Иан М. Френклин, професор по трансфузиологија).

ОТКАКО, во 1980-те, светската епидемија на СИДА го сврте вниманието на јавноста кон прашањето за крвта, се засилија напорите да се отстранат „непознатите опасности“. Сепак, и понатаму има огромни пречки. Во јуни 2005 година, Светската здравствена организација призна: „Шансите да се добие сигурна трансфузија... многу се разликуваат од земја до земја“. Зошто?

Во многу земји државата нема организирано програми кои ќе осигураат безбедносни стандарди за собирање, тестирање и транспорт на крвта и крвните производи. Понекогаш резервите на крв не се чуваат исправно — на пример, во несоодветни фрижидери за домаќинство и во разладни пикник торби! Доколку нема установени безбедносни стандарди, пациентите може да бидат заразени од крвта на некој што живее стотици — ако не и илјадници — километри далеку.

Здрава крв — тешка цел

Некои земји тврдат дека нивните резерви на крв се побезбедни од кога и да е порано. Сепак, сѐ уште има доволно причини за претпазливост. На првата страница од едно „Информативно писмо“ што заеднички го подготвија три здруженија за крв од САД, се вели: „ПРЕДУПРЕДУВАЊЕ: Бидејќи полната крв и нејзините состојки се добиваат од човечка крв, постои ризик да се пренесат инфективни агенси, како на пример, вируси... Со внимателното избирање на крводарителите и со лабораториските испитувања не се отстранува опасноста“.

Питер Каролан, висок функционер во Меѓународното здружение на црвениот крст и црвената полумесечина, со добра причина вели: „Никогаш не може да се даде стопроцентна гаранција за безбедноста на резервите на крв“. Понатаму вели: „Секогаш ќе има нови инфекции за кои во моментот не се прави тестирање“.

Што ако се појави некој нов инфективен агенс — агенс кој, како СИДА-та, долго време останува незабележан кај носителот, а кој лесно се пренесува преку крвта? Говорејќи на една медицинска конференција во Прага (Република Чешка), во април 2005 година, д-р Харви Г. Клајн од американскиот Државен институт за здравство рече дека можноста од тоа е отрезнувачка. Тој исто така рече: „Лицата што собираат крвни состојки нема да успеат да спречат епидемија што се шири преку трансфузија, како што не успеаја ни во првите денови на СИДА-та“.

Грешки и реакции при трансфузија

Кои се најголемите опасности поврзани со трансфузијата на кои наидуваат пациентите во развиените земји? Грешките и имунолошките реакции. Во врска со едно канадско истражување од 2001 година, весникот Globe and Mail извести дека во илјадници случаи кога била дадена трансфузија дошло до речиси фатални грешки затоа што „била земена крв од погрешен пациент, примероците со крв биле погрешно обележани и била побарана крв за погрешен пациент“. Поради ваквите грешки, во периодот помеѓу 1995 и 2001 година, во Соединетите Држави животот го изгубиле најмалку 441 пациент.

Оние што примаат крв од друго лице се соочуваат со ризици слични на оние пациенти кои имале трансплантација на некој орган. Имунолошкиот систем се обидува да го отфрли туѓото ткиво. Во некои случаи, трансфузијата на крв, всушност, може да го спречи активирањето на природните имунолошки реакции. Таквата имуносупресија (намалување на имунолошката реакција) го прави пациентот подложен на постоперативни инфекции и вируси кои претходно биле неактивни. Не е ни чудо што професорот Иан М. Френклин, кој беше цитиран во почетокот на оваа статија, ги поттикнува лекарите да ‚размислат еднаш, двапати, па и трипати пред да им дадат трансфузија на пациентите‘.

Стручњаците отворено изјавуваат

Знаејќи го сето ова, сѐ повеќе здравствени работници посериозно размислуваат за трансфузијата. Во книгата Забелешки на Дејли за крвта (Dailey’s Notes on Blood) се вели: „Некои лекари тврдат дека алогенската крв [крв од друг човек] е опасен лек и дека, кога би се оценувала според истите стандарди што важат за другите лекови, нејзиното користење би се забранило“.

При крајот на 2004 година, професорот Брус Спајс го рече следново во врска со давањето трансфузија на некоја од главните состојки на крвта на пациенти на кои им се прави операција на срцето: „Има малку, ако воопшто и има, [медицински] статии кои ја поткрепуваат идејата дека трансфузијата навистина доведува до подобри резултати кај пациентот“. Всушност, тој вели дека многу од таквите трансфузии „можат да направат повеќе штета отколку добро во речиси секој случај, освен кога се работи за повреда или рана“ и дека можат да го зголемат „ризикот од пневмонија, инфекции, срцеви и мозочни удари“.

Мнозина се изненадени кога ќе дознаат дека нема насекаде исти стандарди за ракување со крвта, како што би се очекувало. Д-р Габриел Педраса неодамна ги потсети своите колеги од Чиле дека „трансфузијата е недоволно дефинирана практика“, поради која е „тешко... да се применат општо прифатените норми“. Не зачудува тоа што Брајан Меклаленд, директор на Службата за трансфузиологија на Единбург и Шкотска, ги замоли лекарите да „запамтат дека трансфузијата е трансплантат, што значи дека не е некоја безначајна одлука“. Тој им предлага на лекарите да размислат за следново прашање: „Да се работеше за мене или за моето дете, ќе прифатев ли трансфузија?“

Всушност, значителен број здравствени работници го велат истото што еден хематолог го рече за Разбудете се!: „Ние, специјалистите по трансфузиологија, не сакаме да примаме или да даваме крв“. Ако ваков став имаат некои лекари специјалисти, тогаш каков став треба да имаат пациентите?

Дали ќе се смени медицината?

Можеби се прашуваш: ‚Ако трансфузијата носи толку многу опасности, тогаш зошто сѐ уште толку често се дава крв, кога сега има алтернативи?‘ Една причина е тоа што многу лекари едноставно не сакаат да ги менуваат методите на лекување или, пак, не се запознати со начините на лекување што моментално се користат како замена за трансфузијата. Според една статија во списанието Transfusion, „лекарите одлучуваат дали ќе дадат трансфузија на темел на она што го учеле порано, на темел на културата во која живеат и на темел на својата ‚лекарска проценка‘“.

Важен фактор е и вештината на хирургот. Д-р Беверли Хант од Лондон (Англија) вели дека „колку крв ќе изгуби пациентот зависи од хирургот“ и дека „има сѐ поголем интерес хирурзите да се оспособат за соодветна хируршка хемостаза [методи кои се користат за да се сопре крвавењето]“. Други тврдат дека трошоците за алтернативите на трансфузија се многу големи, иако сега има извештаи кои го потврдуваат спротивното. Меѓутоа, многу лекари ќе се сложат со д-р Мајкл Роуз, директор на еден медицински центар, кој вели: „Секој пациент што се лекува без крв, во суштина добива најквалитетно лекување“.a

Најквалитетна здравствена нега — зарем не би го сакал тоа и ти? Ако сакаш таква нега, тогаш имаш нешто заедничко со луѓето што ти го дале ова списание. Те молиме прочитај ја следната статија за да дознаеш нешто повеќе за нивниот значаен став во врска со трансфузијата на крв.

[Фуснота]

[Истакната мисла на страница 6]

„Размислете еднаш, двапати, па и трипати пред да им дадете трансфузија на пациентите“ (професор Иан М. Френклин)

[Истакната мисла на страница 6]

„Да се работеше за мене или за моето дете, ќе прифатев ли трансфузија?“ (Брајан Меклаленд)

[Рамка/слика на страница 7]

Смрт од акутно оштетување на белите дробови како последица на трансфузија

Акутното оштетување на белите дробови како последица на трансфузија, кое за првпат беше откриено во 1990-те, е имунолошка реакција што се јавува по трансфузија на крв и е опасна по животот. Сега се знае дека, како последица на оваа реакција, умираат стотици луѓе секоја година. Меѓутоа, стручњаците се сомневаат дека бројот е многу поголем, зашто мнозина здравствени работници не ги препознаваат симптомите. Иако не е јасно што ја предизвикува реакцијата, според списанието New Scientist, крвта која ја предизвикува „изгледа е првенствено од луѓе кои претходно биле изложени на различни крвни групи, како на пример... луѓе кои повеќепати примиле трансфузија“. Во еден извештај се вели дека акутното оштетување на белите дробови како последица на трансфузија сега е сѐ поблизу до врвот на списокот со причини за смрт поврзани со трансфузија во САД и Британија, поради што станува „поголем проблем за банките за крв отколку добро познатите болести, како што е ХИВ“.

[Рамка/графикон на страници 8 и 9]

Составот на крвта

Крводарителите обично даваат полна крв. Но, во многу случаи даваат плазма. Иако во некои земји се дава трансфузија на полна крв, крвта обично се разложува на нејзините главни состојки пред да се тестира и да се користи при трансфузија. Еве ги четирите главни состојки, нивните функции и процентот со кој е застапена секоја од нив во вкупниот волумен на крв.

ПЛАЗМАТА сочинува помеѓу 52 и 62 проценти од полната крв. Таа е бледожолтеникава течност во која лебдат и се пренесуваат крвните клетки, протеините и други супстанции.

Најголем дел од плазмата, или 91,5 проценти, е вода. Протеините, од кои се добиваат фракциите на плазмата, сочинуваат 7 проценти од плазмата (вклучувајќи ги и албумините, кои сочинуваат околу 4 проценти од плазмата; глобулините, околу 3 проценти и фибриногенот, помалку од 1 процент). Останатите 1,5 проценти од плазмата се составени од други супстанции, како што се хранливи материи, хормони, респираторни гасови, електролити, витамини и азотски отпадни материи.

БЕЛИТЕ КРВНИ КЛЕТКИ (ЗРНЦА) (леукоцити) сочинуваат помалку од 1 процент од полната крв. Тие ги напаѓаат и ги уништуваат туѓите тела, кои би можеле да бидат штетни за организмот.

КРВНИТЕ ПЛОЧКИ (тромбоцити) сочинуваат помалку од 1 процент од полната крв. Тие ја згрутчуваат крвта, со што се спречува крвта да истече кога има рана.

ЦРВЕНИТЕ КРВНИ КЛЕТКИ (ЗРНЦА) (еритроцити) сочинуваат помеѓу 38 и 48 проценти од полната крв. Овие клетки го одржуваат ткивото во живот со тоа што носат кислород до него а го изнесуваат јаглеродниот диоксид.

Како што крвната плазма може да се раздели на различни фракции, и од другите главни состојки може да се издвојат помали делови, или фракции. На пример, хемоглобинот е фракција на црвените крвни клетки.

[Графикон]

ПЛАЗМА

ВОДА 91,5%

ПРОТЕИНИ 7%

АЛБУМИНИ

ГЛОБУЛИНИ

ФИБРИНОГЕН

ДРУГИ СУПСТАНЦИИ 1,5%

ХРАНЛИВИ МАТЕРИИ

ХОРМОНИ

РЕСПИРАТОРНИ ГАСОВИ

ЕЛЕКТРОЛИТИ

ВИТАМИНИ

АЗОТСКИ ОТПАДНИ МАТЕРИИ

[Извор на слика]

Страница 9: Состојките на крвта во крукчињата: Овој проект беше целосно или делумно финансиран со државните средства од Државниот институт за рак и Државниот институт за здравство на САД, според договорот N01-CO-12400. Тоа не значи дека содржината на ова списание ги изнесува гледиштата или ставовите на Министерството за здравство и социјална помош на САД, ниту тоа што се спомнати имиња на производители, производи или организации значи дека владата на САД ги одобрува.

[Рамка/слика на страници 8 и 9]

Алтернативи на трансфузијата на крв

Во изминативе шест години, Одборите за контактирање со болниците на Јеховините сведоци од целиот свет, на оние што работат на полето на медицината им дистрибуираа десетици илјади примероци од видеопрограмата Методи на лекување без трансфузија — едноставни, безбедни, ефикасни (Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective) на околу 25 јазици.b Во оваа програма се прикажани светски познати лекари кои дискутираат за успешните постапки што моментално се користат за да се лекуваат пациентите без трансфузија на крв. Напорот не остана незабележан. На пример, откако кон крајот на 2001 година, во Државната служба за крв (NBS) на Обединетото Кралство ја изгледале оваа програма, испратиле писмо со оваа видеокасета до сите директори на банки за крв и до сите хематолози во земјата. Тие биле поттикнати да ја гледаат програмата зашто „сѐ појасно се увидува дека една од целите на добрата медицинска нега е да се избегне трансфузијата на крв секогаш кога е тоа можно“. Во писмото беше кажано дека „главната порака [во видеопрограмата] заслужува пофалба и NBS одлучно ја поддржува“.

[Фуснота]

[Рамка/слика на страница 9]

Фракционирање — употреба на помалите состојки на крвта во медицината

Науката и технологијата овозможуваат да се препознаат и да се одвојуваат елементи од крвта преку еден процес што се нарекува фракционирање. Да го објасниме тоа со еден пример: Морската вода, од која 96,5 проценти се вода, може да се разложи преку процесите на фракционирање за да се добијат останатите супстанции, како што се магнезиумот, бромот и, се разбира, солта. Слично на тоа, крвната плазма, која сочинува повеќе од половина од волуменот на полната крв, се состои од преку 90 проценти вода и може да се преработи за да се добијат фракции, меѓу кои и протеини како што се албумин, фибриноген и разни глобулини.

Како дел од лекувањето или терапијата, лекарот може да препорача концентрирани количини од фракции на плазмата. Пример за таква терапија е криопреципитатот, кој е богат со протеини и кој се добива така што плазмата прво се замрзнува а потоа се топи. Овој нерастворлив дел од плазмата е богат со коагулациони фактори и обично им се дава на пациентите за да се запре крвавењето. Во други терапии може да биде вклучен производ што содржи некоја крвна фракција, сеедно дали во многу мали количини или како главна состојка.c Некои протеини од плазмата се користат во вообичаените инјекции што можат да помогнат да се зајакне имунитетот откако организмот бил изложен на некој вирус. Речиси сите крвни фракции што се користат во медицината се состојат од протеините што ги има во крвната плазма.

Според списанието Science News, „на научниците им се познати само неколку стотици од илјадниците протеини кои се проценува дека протекуваат низ нашиот крвоток“. Колку повеќе ќе се дознава за крвта во иднина, ќе се појавуваат сѐ повеќе нови производи добиени од овие протеини.

[Фуснота]

[Слика на страници 6 и 7]

Некои медицински лица се многу претпазливи да не дојдат во контакт со крв