Божјето име и преведувачите на Библијата

НА ПОЧЕТОКОТ од вториот век, откако умрел и последниот апостол, во најсериозна смисла на зборот започнал отпадот од христијанската вера, што го прорекле Исус и неговите следбеници. Во собранието се вовлекле пагански филозофии и доктрини; се појавиле секти и поделби, а првобитната чистота на верата била расипана. Божјето име престанало да се употребува.

Додека ова отпадничко христијанство се ширело, се јавила потребата да се преведе Библијата од нејзиниот оригинален хебрејски и грчки на другите јазици. Како преведувачите го преведувале Божјето име во своите преводи? Обично, го користеле еквивалентот „Господ“. Еден многу влијателен превод од тоа време била латинската Вулгата — превод на Библијата од Ероним на секојдневен латински. Ероним го пренел тетраграматонот (ЈХВХ) така што го заменил со Доминус, „Господ“.

Конечно, во Европа почнале да се јавуваат нови јазици како што се француски, англиски и шпански. Меѓутоа, Католичката црква не сакала Библијата да се преведува на овие нови јазици. Така, додека Евреите, кои ја користеле Библијата на оригиналниот хебрејски јазик, одбивале да го изговараат Божјето име кога ќе го сретнеле, повеќето „христијани“ го слушале читањето на Библијата од латински преводи во кои името не се употребувало.

Со текот на времето, Божјето име се вратило во употреба. Во 1278 година, името се појавило на латински во делото Pugio fidei (Кама на верата) од Рајмундус Мартини, шпански калуѓер. Рајмундус Мартини го користел името Јохоуа.a Наскоро потоа, во 1303 година, Порхетус де Салватикис завршил едно дело со наслов Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Победата на Порхетус над безбожните Евреи). Во него и тој го споменал Божјето име, пишувајќи го на различни начини — Иохоуах, Иохоуа и Ихоуах. Потоа, во 1518 година, Петрус Галатинус објавил едно дело со наслов De arcanis catholicae veritatis (За тајните на универзалната вистина), во кое тој го пишува Божјето име Иехоуа.

Првата англиска Библија во која најпрво се појавило името, била онаа од 1530 година, кога Вилијам Тиндејл објавил превод на првите пет книги од Библијата. Името на Бог, обично во обликот Иехоуах, се појавува во повеќе стихови од тој превод,b а во една забелешка во ова издание, тој напишал: „Иеховах е Божјето име . . . Но, штом ќе видиш ‚ГОСПОД‘ со големи букви (освен ако се работи за печатна грешка), во хебрејскиот текст стои Иеховах“. Од ова се развила практиката Јеховиното име да се употребува само во неколку стихови, а на повеќето други места, каде што во хебрејскиот текст се појавува тетраграматонот, да се пишува ГОСПОД или „БОГ“.

Во 1611 година бил објавен најраспространетиот англиски превод, Authorized Version. Во главниот текст од овој превод името се појавувало четири пати (2. Мојсеева 6:3; Псалм 83:18; Исаија 12:2; 26:4). „Јах“, поетска скратеница на името, се појавувала во Псалм 68:4. Целото име, пак, се појавувало во имиња на места, како „Јехова Ниси“ (2. Мојсеева 17:15). Меѓутоа, следејќи го примерот на Тиндејл, преведувачите во повеќето случаи го заменувале Божјето име со „ГОСПОД“ или со „БОГ“. Но, ако можело Божјето име да се појави во четири стихови, зошто не би можело да стои во сите други илјадници стихови каде што се појавува во оригиналниот хебрејски јазик?

Нешто слично се случувало во германскиот јазик. Во 1534, Мартин Лутер го објавил својот целосен превод на Библијата што се темелел на оригиналните јазици. Од некоја причина, не го вклучил Божјето име, туку употребил замени, како „HERR“ („ГОСПОД“). Меѓутоа, тој го знаел божественото име, бидејќи во една проповед на темел на Јеремија 23:1-8, што ја одржал во 1526 година, тој рекол: „Ова име Јехова, Господ, му припаѓа исклучително на вистинскиот Бог“.

Во 1543 година, Лутер со карактеристична отвореност напишал: „Тоа што [Евреите] сега тврдат дека името Јехова е неизговорливо, не знаат за што зборуваат . . . Ако може да се напише со перо и мастило, зошто не би смеело да се изговори со уста, што е многу подобро отколку со перо и мастило? Зошто не го наречат и неписливо, нечитливо или незамисливо? Накратко речено, тука се крие нешто нечесно“. Меѓутоа, Лутер не ги поправил работите во својот превод на Библијата. Подоцна, други германски Библии го содржеле името во стихот од 2. Мојсеева 6:3.

Во следните векови, библиските преведувачи оделе во два различни правци. Некои избегнувале секаква употреба на Божјето име, а други во голема мера го употребувале во Хебрејските списи, било во обликот Јехова или Јахве. Да разгледаме два превода кои го избегнувале името и, според нивните преведувачи, да видиме зошто било сторено тоа.

Зошто го изоставиле

Кога Џ. М. Повис Смит и Едгар Џ. Гудспид во 1935 година издале еден современ превод на Библијата, читателите утврдиле дека ГОСПОД и БОГ биле употребувани на повеќето места како замена за Божјето име. Причината била објаснета во предговорот: „Во овој превод ја следевме ортодоксната еврејска традиција и името ‚Јахве‘ го заменивме со ‚Господ‘, а фразата ‚Господ Јахве‘ со фразата ‚Господ Бог‘. Во сите случаи каде што ‚Господ‘ или ‚Бог‘ го претставува оригиналното ‚Јахве‘, употребени се смалени големи букви“.

Потоа, спротивно на традицијата на Евреите, кои читале ЈХВХ, а изговарале „Господ“, во предговорот стои: „Затоа, секој кој сака да го задржи вкусот на оригиналниот текст, секаде каде што ќе види ГОСПОД или БОГ, само треба да чита ‚Јахвех‘“!

Кога ќе го прочитаме ова, веднаш доаѓа на ум прашањето: Ако читањето „Јахвех“ наместо „ГОСПОД“ го задржува „вкусот на оригиналниот текст“, зошто преведувачите не го употребиле „Јахве“ во нивниот превод? Зошто, според нивните сопствени зборови, Божјето име го ‚замениле‘ со зборот „ГОСПОД“ и така го замаскирале вкусот на оригиналниот текст?

Преведувачите велат дека ја следеле ортодоксната еврејска традиција. Но, дали тоа е мудро за еден христијанин? Сети се, фарисеите, чуварите на ортодоксната еврејска традиција, биле тие кои го отфрлиле Исуса и на кои тој им рекол: „Ја нарушивте заповедта Божја заради вашето предание“ (Матеј 15:6). Таквата замена навистина ја ослабнува изразната моќ на Речта Божја.

Во 1952 година, на англиски бил објавен Revised Standard Version, превод на Хебрејските списи, но и оваа Библија користела замени за Божјето име. Ова било вредно да се забележи, бидејќи оригиналниот American Standard Version, од којшто била направена оваа ревизија, го употребувал името Јехова насекаде во Хебрејските списи. Затоа, испуштањето на името претставувало значајно отстапување. Зошто било направено тоа?

Во предговорот на Revised Standard Version читаме: „Од две причини, Одборот се врати на попознатата употреба на Кинг Џејмс преводот [то ест, испуштање на Божјето име]: 1) зборот ‚Јехова‘ не претставува точен превод на ниеден облик на Името, што некогаш бил употребен на хебрејски и 2) уште пред христијанската ера, во јудаизмот престанало да се користи кое и да е лично име за едниот и единствен Бог, небаре има и други богови од коишто мора да се разликува, и таа употреба е сосема неприкладна за универзалната вера на христијанската црква“.

Дали се ова здрави аргументи? Како што беше дискутирано порано, името Исус не го претставува точно оригиналниот облик на името на Божјиот Син, што го употребувале неговите следбеници. Сепак, тоа не го убедило Одборот да избегне да го употребува тоа име и, наместо него, да користи некаква титула како што е „Посредник“ или „Христос“. Вистина, овие титули се појавуваат, но како надополнување на името Исус, а не наместо него.

Во врска со аргументот дека нема други богови од коишто вистинскиот Бог би морал да се разликува, тоа едноставно не е вистина. Постојат милиони богови коишто човештвото ги обожава. Апостол Павле напишал: „Има многу богови“ (1. Коринтјаните 8:5; Филипјаните 3:19). Секако, постои само еден вистински Бог, како што вели Павле понатаму. Затоа, една голема предност од употребата на името на вистинскиот Бог е тоа што го разликува од сите лажни богови. Освен тоа, ако употребата на Божјето име е „сосема неприкладна“, зошто тоа се појавува скоро 7.000 пати во оригиналните Хебрејски списи?

Точно е дека многу преведувачи не мислеле дека на името, со неговиот современ изговор, не му е местото во Библијата. Тие го употребувале во нивните преводи, а резултатот секогаш бил превод кој му оддава поголема чест на Авторот на Библијата и кој поверно се држи за оригиналниот текст. Некои широко распространети преводи кои го содржат името, се преводот Valera (на шпански, објавен во 1602), преводот Almeida (на португалски, објавен во 1681), оригиналниот Elberfelder превод (на германски, објавен во 1871), како и American Standard Version (на англиски, објавен во 1901). Некои преводи, особено The Jerusalem Bible, исто така доследно го употребуваат Божјето име, но со изговорот Јахве.

Да ги прочитаме коментарите на некои преведувачи кои го употребиле името во своите преводи и да го споредиме нивното резонирање со аргументите на оние кои го изоставиле името.

Зошто други го употребуваат името

Следи коментарот на преведувачите на American Standard Version од 1901 година: „[Преведувачите] дојдоа до еднодушното уверување дека едно еврејско празноверие, според кое Божественото Име се сметало за пресвето за да се изговара, повеќе не смее да доминира во англискиот или во кој и да било друг превод на Стариот Завет . . . Ова Спомен-име кое е објаснето во Исход iii. 14, 15 и кое како такво секогаш одново се нагласува во оригиналниот текст на Стариот Завет, го означува Бог како личен Бог, како заветен Бог, Бог на откровение, Ослободител, Пријател на својот народ . . . Ова лично име, кое е поврзано со изобилство свети работи, сега е вратено на местото кое непобитно му припаѓа“.

На сличен начин, во предговорот од оригиналната германска Elberfelder Bibel читаме: „Јехова. Го задржавме ова име на Заветниот Бог на Израел затоа што читателот веќе со години е навикнат на него“.

Стивен Т. Баингтон, преведувач на The Bible in Living English, објаснува зошто тој го употребува Божјето име: „Пишувањето и изговорот не се од најголема важност. Она што е многу важно, е да се задржи јасно на ум дека ова е лично име. Постојат повеќе стихови кои не можат исправно да се разберат ако ова име го преведеме со некоја општа именка, како ‚Господ‘ или, уште полошо, со некоја именска придавка [како на пример: Вечниот]“.

Интересен е случајот со еден друг превод, оној од Џ. Б. Ротерхам. Тој го употребил Божјето име во својот превод, но го претпочитал обликот Јахве. Меѓутоа, во едно подоцнежно дело, Studies in the Psalms (Студии на Псалмите), објавено во 1911 година, тој се вратил на обликот Јехова. Зошто? Ротерхам објаснува: „ЈЕХОВА. — Употребата на ваквиот англиски облик на Спомен-името (Исх. 3:18) во овој превод на Псалтирот не произлегува од некакво сомневање во покоректниот изговор, имено Јахве́, туку единствено од очигледниот доказ лично избран од желбата да се остане во контакт со окото и увото на јавноста во една ваква работа, каде што е најважно лесно да се препознае Божественото име“.

Во Псалм 33:3, Јеховините обожаватели се повикани: „Возвеличете Го Господа [Јехова, НС] со мене, и заедно да го превознесуваме името Негово“. Како можат читателите на библиските преводи во кои е испуштено Божјето име, исправно да се оѕвијат на овој поттик? Христијаните се среќни што барем некои преведувачи ја имале смелоста да го употребат Божјето име во своите преводи на Хебрејските списи, и така да го сочуваат „вкусот на оригиналниот текст“, како што се изразиле Смит и Гудспид.

Меѓутоа, повеќето преводи, иако го употребуваат Божјето име во Хебрејските списи, го испуштаат од Грчките списи, „Новиот завет“. Која е причината за ова? Постои ли некаква оправданост Божјето име да се употребува и во овој последен дел од Библијата?

[Фусноти]

[Истакната мисла на страница 17]

Преведувачите на Authorized Version го задржале Божјето име, Јехова, во само четири стихови, а на сите други места го замениле со БОГ и ГОСПОД

[Истакната мисла на страница 22]

Ако употребата на Божјето име е „сосема неприкладна“, зошто тоа се појавува скоро 7.000 пати во оригиналниот Хебрејски текст?

[Рамка/слики на страница 21]

Непријателство спрема Божјето име?

Моментално, на африканс (јазик што го зборуваат Јужноафриканците од холандско потекло), не постои библиски превод што го содржи Божјето име. Тоа изненадува, бидејќи многу преводи на племенските јазици што се зборуваат во таа земја, слободно го употребуваат името. Да видиме како дошло до тоа.

На 24 август 1878 година, на една седница на Друштвото на вистински африканери (G.R.A.), била изразена силната желба да се направи превод на Библијата на јазикот африканс. По шест години, прашањето повторно било ставено на дневен ред и, конечно, било одлучено да се почне со превод на Библијата од оригиналните јазици. Работата му била доверена на С. Ј. ди Туа, министер за образование на Трансвал.

Едно писмо со упатства до ди Туа го содржело следново упатство: „Личното име на Господ, Јехова или Јахве, треба насекаде да се остави непреведено [то ест, да не се заменува со Господ или Бог]“. С. Ј. ди Туа превел седум книги од Библијата на африканс, а името Јехова се појавувало на сите места.

И други јужноафрикански публикации едно време го содржеле Божјето име. На пример, во книгата De Korte Catechismus (Краток катехизис) од Ј. А. Малхербе од 1914 година, се појавило следното прашање: „Кое е Божјето истакнато име?“ Кој бил одговорот? „Јехова, кое во нашите Библии се пишува со ГОСПОД со големи букви. Ова [име] никогаш не му било дадено на некое друго суштество.“

Во книгата Die Katkisasieboek (катехизис издаден од комисијата на Федералната неделна школа на Холандската реформирана црква во Јужна Африка), се појавило следното прашање: „Тогаш, зарем не смееме никогаш да го употребуваме името Јехова или ГОСПОД? Така прават Евреите . . . Тоа не е значењето на заповедта. . . . Можеме да го употребуваме неговото Име, но никогаш залудно“. До неодамна, препечатените изданија на Die Halleluja (песнарка) исто така го содржеа името Јехова во некои песни.

Меѓутоа, преводот на ди Туа не бил популарен, и во 1916 година била поставена Комисија за преведување на Библијата, која требало да се погрижи за издавање на Библија на африканс. Оваа Комисија се водела од начелото да се изостави името Јехова од Библијата. Во 1971 година, Библиското друштво од Јужна Африка издало еден „пробен превод“ на неколку библиски книги на африканс. Иако во воведот било споменато Божјето име, тоа не било употребено во текстот на преводот. Исто така, во 1979 година се појавил нов превод на „Новиот завет“ и Псалмите, во кој исто така било испуштено името на Бог.

Освен тоа, од 1970 година името Јехова е отстрането и од песнарката Die Halleluja. А во шестото издание на ревидираното издание Die Katkisasieboek, издадено од Холандската реформирана црква во Јужна Африка, сега исто така е испуштено името.

Всушност, напорите да се елиминира обликот Јехова не се ограничени само на книгите. На еден аголен камен од една холандска реформирана црква во Паарл биле испишани зборовите ЈЕХОВА ЈИРЕХ („Јехова ќе се погрижи“). Сликата од оваа црква и од нејзиниот аголен камен се појавија во списанието Разбудете се! од 22 октомври 1974 година на јазикот африканс. Оттогаш, аголниот камен е заменет со друг, на кој стојат зборовите DIE HERE SAL VOORSIEN („ГОСПОД ќе се погрижи“). Библискиот стих и датумот на аголниот камен се непроменети, но името Јехова е отстрането.

Затоа, мнозина Јужноафриканци денес не го знаат Божјето име. Членовите на црквите кои го знаат, се воздржуваат да го употребуваат. Некои дури и аргументираат против тоа, велејќи дека Божјето име е ГОСПОД и ги обвинуваат Јеховините сведоци дека го измислиле името Јехова.

[Слики]

Една Холандска реформирана црква во Паарл (Јужна Африка). Првобитно, името Јехова било изгравирано на аголниот камен (горе десно). Подоцна било отстрането (горе лево)

[Слика на страница 18]

Божјето име во обликот Јохоуа се појавило во 1278 година во делото Pugio fidei, како што се гледа од овој манускрипт (XIII или XIV век) од библиотеката Ste. Geneviève, Париз, Франција (лист 162б)

[Слика на страница 19]

Во својот превод на првите пет книги на Библијата, објавени во 1530 година, Вилијам Тиндејл го употребил Божјето име во 2. Мојсеева 6:3. Во една забелешка кон овој превод објаснил зошто го употребил името

[Извор на слика]

(Фотографија со љубезна дозвола од American Bible Society Library, Њујорк)