Идејата навлегува во јудаизмот, во христијанскиот свет и во исламот

„Религијата, меѓу другото, е начин на измирување на луѓето со фактот дека еден ден мораат да умрат, било преку ветувањето за подобар живот после гробот, било преку повторно раѓање или, пак, преку обете“ (ГЕРХАРД ХЕРМ, ГЕРМАНСКИ АВТОР).

1. На кое основно верување повеќето религии го темелат своето ветување за живот после смртта?

ДАВАЈЌИ ветување за задгробен живот, практично секоја религија зависи од верувањето дека човекот има душа која е бесмртна и која при смртта патува во друго подрачје или се сели во некое друго суштество. Како што беше забележано во претходниот дел, верувањето во човечка бесмртност било составен дел од источните религии уште од нивниот зачеток. Но, што е со јудаизмот, со христијанскиот свет и со исламот? На кој начин учењето станало централно за овие вери?

Јудаизмот ги впива грчките концепти

2, 3. Според Encyclopaedia Judaica, дали светите Хебрејски списи поучуваат за бесмртност на душата?

² Корените на јудаизмот одат наназад околу 4.000 години, сѐ до Авраам. Светите Хебрејски списи почнале да се пишуваат во 16 век пр. н. е. и биле завршени до времето кога Сократ и Платон ја обликувале теоријата за бесмртност на душата. Дали овие Списи учеле за бесмртност на душата?

³ Encyclopaedia Judaica одговара: „Дури во постбиблискиот период било воспоставено јасно и цврсто верување во бесмртноста на душата . . . и тоа станало еден од камен-темелниците на еврејската и на христијанската вера“. Исто така, таа наведува: „Во библискиот период, личноста била сметана како една целина. На тој начин, душата не била строго разликувана од телото“. Раните Евреи верувале во воскресение на мртвите, а тоа „треба да се разликува од верувањето во . . . бесмртност на душата“ — истакнува таа енциклопедија.

4-6. На кој начин доктрината за бесмртност на душата станала „еден од камен-темелниците“ на јудаизмот?

⁴ Тогаш, како доктрината станала „еден од камен-темелниците“ на јудаизмот? Историјата го дава одговорот. Во 332 пр. н. е., Александар Велики освоил голем дел од Блискиот Исток со секавична брзина. Кога пристигнал во Ерусалим, Евреите му изразиле добредојде со раширени раце. Според еврејскиот историчар од првиот век, Јосиф Флавиј, тие дури и му го покажале пророштвото од книгата на Даниил, запишано повеќе од 200 години пред тоа, кое јасно ги опишувало Александровите освојувања во улогата на ‚цар на Грција‘ (Даниил 8:5—8, 21). Александровите наследници го продолжиле неговиот план за хеленизација, проникнувајќи ги сите делови од империјата со грчки јазик, култура и филозофија. Спојувањето на двете култури — грчката и еврејската — било неизбежно.

⁵ На почетокот од третиот век пр. н. е., бил започнат првиот превод на Хебрејските списи на грчки, наречен Септуагинта. Преку него, многу не-Евреи почнале да ја почитуваат и да се запознаваат со еврејската религија, некои дури и се преобраќале. Евреите, од друга страна, се запознавале со грчката мисла и некои станале филозофи — нешто потполно ново за нив. Филон Александриски од првиот век н. е. бил еден таков еврејски филозоф.

⁶ Филон длабоко го почитувал Платон и настојувал да го објасни јудаизмот со помош на грчката филозофија. „Создавајќи една единствена синтеза од платонската филозофија и библиската традиција“ — вели книгата Heaven—A History — „Филон го подготвил патот за подоцнежните христијански [како и еврејски] мислители.“ А какво било Филоновото верување во врска со душата? Книгата продолжува: „За него, смртта ја обновува душата во нејзината првобитна состојба од пред раѓањето. Со оглед на тоа дека душата му припаѓа на духовниот свет, животот во тело не е ништо друго освен кратка, честопати несреќна епизода“. Меѓу другите еврејски мислители кои верувале во бесмртност на душата се и Исак Израели, добро познат еврејски лекар од 10 век, и Мозес Менделсон, германско-еврејски филозоф од 18 век.

7, 8. а) Како Талмудот ја прикажува душата? б) Што вели подоцнежната еврејска мистична литература во врска со душата?

⁷ Една книга која исто така извршила длабоко влијание врз еврејската мисла и живот е Талмудот — пишано сиже за таканаречениот устен закон, со подоцнежни коментари и објаснувања за овој закон, составен од рабините од вториот век н. е. па сѐ до средниот век. „Рабините од Талмудот“ — вели Encyclopaedia Judaica — „верувале во континуирано постоење на душата после смртта.“ Талмудот дури зборува за тоа дека мртвите стапуваат во контакт со живите. „Веројатно поради влијанието на платонизмот“ — вели Encyclopædia of Religion and Ethics — „[рабините] верувале во претходно постоење на душите.“

⁸ Подоцнежната еврејска мистична литература, Кабалата, дури оди дотаму што учи за реинкарнација. Во врска со ова верување, The New Standard Jewish Encyclopedia наведува: „Изгледа дека идејата потекнала од Индија . . . Во Кабалата таа најпрво се појавува во книгата Бахир, а потоа, од Зохар па натаму, била општо прифатена од мистиците, играјќи важна улога во хасидското верување и литература“. Денес во Израел, реинкарнацијата е нашироко прифатена како еврејска наука.

9. Кој е ставот на повеќето фракции на денешниот јудаизам во поглед на бесмртноста на душата?

⁹ Така, идејата за бесмртност на душата навлегла во јудаизмот преку влијанието на грчката филозофија, а концептот денес е прифатен од повеќето негови фракции. Што може да се рече за навлегувањето на ова учење во христијанскиот свет?

Христијанскиот свет ги усвојува Платоновите мисли

10. Што заклучил еден угледен шпански изучувач во врска со Исусовото верување во бесмртност на душата?

¹⁰ Правото христијанство започнало со Христос Исус. Во врска со Исус, Мигел де Унамуно, угледен шпански изучувач од 20 век, напишал: „Тој верувал во воскресение на телото, според еврејскиот начин, а не во бесмртност на душата, според [грчкиот] платонистички начин . . . Доказите за ова можат да се видат во секоја чесна книга на толкување“. Тој заклучил: „Бесмртноста на душата . . . е паганска филозофска догма“.

11. Кога започнала грчката филозофија да продира во христијанскиот свет?

¹¹ Кога и како оваа „паганска филозофска догма“ се инфилтрирала во христијанството? New Encyclopædia Britannica истакнува: „Од средината на 2 век А. Д., христијаните кои добиле некаква обука за грчката филозофија, почнале да ја чувствуваат потребата својата вера да ја изразат со нејзините термини, и за свое лично интелектуално задоволување и за да ги преобратат образованите пагани. Филозофијата која најдобро им одговарала била платонизмот“.

12-14. Какви улоги одиграле Ориген и Августин во стопувањето на платонската филозофија со христијанството?

¹² Двајца такви рани филозофи извршиле огромно влијание врз доктрините на христијанскиот свет. Едниот бил Ориген од Александрија (о. 185—254 н. е.), а другиот Августин од Хипо (354—430 н. е.). Во врска со нив, New Catholic Encyclopedia наведува: „Дури со Ориген на Исток и со Св. Августин на Запад душата била утврдена како духовна содржина и како филозофски концепт оформен од нејзината природа“. Врз која основа Ориген и Августин ги оформиле своите концепти за душата?

¹³ Ориген бил ученик на Клемент Александриски, кој бил „првиот од Отците кои отворено позајмувале од грчката традиција за душата“ — вели New Catholic Encyclopedia. Платоновите идеи во врска со душата сигурно извршиле длабоко влијание врз Ориген. „[Ориген] ја вградил во христијанската доктрина сета космичка драма за душата, која ја зел од Платон“ — забележал теологот Вернер Јегер во The Harvard Theological Review.

¹⁴ Некои во христијанскиот свет го сметаат Августин за најголем мислител од антиката. Пред да се преобрати во „христијанството“ на возраст од 33 години, Августин имал горлив интерес за филозофијата и станал неоплатонист.a По своето преобраќање, тој останал неоплатонист во своето размислување. „Неговиот ум бил котел во кој религијата на Новиот завет била најпотполно стопена со платонската традиција на грчката филозофија“ — вели The New Encyclopædia Britannica. New Catholic Encyclopedia признава дека Августиновата „доктрина [за душата], која станала стандардна на Запад до доцниот 12 век, многу се должела . . . на неоплатонизмот“.

15, 16. Дали интересот за Аристотеловите учења во 13 век го изменил ставот на црквата по учењето за бесмртност на душата?

¹⁵ Во 13 век, учењата на Аристотел стекнувале популарност во Европа, главно поради расположливоста на делата на арапските изучувачи на латински, кои нашироко коментирале за Аристотеловите списи. Еден католички изучувач по име Тома Аквински, бил длабоко импресиониран од аристотелското размислување. Поради списите на Аквински, гледиштата на Аристотел извршиле поголемо влијание врз црквеното учење отколку она на Платон. Меѓутоа, овој тренд не повлијаел врз учењето за бесмртност на душата.

¹⁶ Аристотел учел дека душата е неразделно поврзана со телото, дека не продолжува со индивидуално постоење после смртта и дека, ако постои нешто вечно во човекот, тоа е апстрактниот, безличен интелект. Овој начин на гледање на душата не бил во склад со црквеното верување за души кои се личности, а кои ја преживуваат смртта. Затоа, Аквински го модификувал Аристотеловото гледиште за душата, тврдејќи дека бесмртноста на душата може да се докаже преку разумот. На тој начин, верувањето на црквата во бесмртност на душата останало недопрено.

17, 18. а) Дали реформацијата од 16 век вовела реформа во учењето за душата? б) Каков е ставот на повеќето вероисповеди на христијанскиот свет по бесмртноста на душата?

¹⁷ Во текот на 14 и 15 век, раниот дел од ренесансата, имало повторно оживување на интересот за Платон. Прочуеното семејство Медичи од Италија помогнало да се основа дури и една академија во Фиренца за да го унапредува студирањето на Платоновата филозофија. Во текот на 16 и 17 век, интересот за Аристотел опаднал. А реформацијата од 16 век не вовела реформа во учењето за душата. Иако протестантските реформатори се расправале околу учењето за чистилиштето, тие ја прифатиле идејата за вечна казна или награда.

¹⁸ Затоа, учењето за бесмртност на душата преовладува во повеќето вероисповеди на христијанскиот свет. Забележувајќи го ова, еден американски изучувач напишал: „За огромното мнозинство од нашата раса, религијата всушност значи бесмртност и ништо друго. Бог е производител на бесмртност“.

Бесмртноста и исламот

19. Кога бил основан исламот, и од кого?

¹⁹ Исламот започнал со повикувањето на Мухамед за пророк, кога имал околу 40 години. Муслиманите главно веруваат дека откровенијата му доаѓале во период од околу 20 до 23 години, од околу 610 н. е. па сѐ до неговата смрт во 632 н. е. Овие откровенија се запишани во Коранот, муслиманска света книга. Додека исламот дошол во постоење, јудаизмот и христијанскиот свет веќе биле инфилтрирани со платонскиот концепт за душата.

20, 21. Што веруваат муслиманите во врска со задгробниот живот?

²⁰ Муслиманите веруваат дека нивната вера е кулминација на откровенијата дадени на верните Евреи и христијани од старо време. Коранот ги наведува и Хебрејските и Грчките списи. Но, по учењето за бесмртност на душата, Коранот се разликува од овие списи. Коранот поучува дека човекот има душа која продолжува да живее после смртта. Тој исто така зборува за воскресение на мртвите, за суден ден и за конечната судбина на душата — или живот во небесна рајска градина или казна во огнен пекол.

²¹ Муслиманите сметаат дека душата на умреното лице оди во Берзах, односно „Преграда“ — „местото или состојбата во која луѓето ќе бидат после смртта, а пред Судот“ (Сура 23:99, 100, The Holy Qur-an, фуснота). Душата е свесна, доживувајќи го таму она што е наречено „Казнување на гробот“ доколку лицето било злобно или, пак, радувајќи се на среќа доколку било верно. Но, верните мораат да доживеат и некакво мачење поради неколкуте нивни гревови што ги направиле додека биле живи. На судниот ден, секој се соочува со својата вечна судбина која ја окончува таа меѓусостојба.

22. Какви различни теории во врска со судбината на душата прикажувале некои арапски филозофи?

²² Идејата за бесмртност на душата во јудаизмот и во христијанскиот свет се појавила поради платонското влијание, но концептот бил вграден во исламот уште од неговиот почеток. Ова не значи дека арапските изучувачи не се обиделе да ги синтетизираат исламските учења и грчката филозофија. Арапскиот свет, всушност, бил под силно влијание на Аристотеловото дело. А познати арапски изучувачи, како што се Авицена и Авероес, го образложувале и граделе врз аристотелското размислување. Меѓутоа, во своите обиди грчката мисла да ја доведат во склад со муслиманското учење за душата, тие развиле теории што се разликуваат. На пример, Авицена изјавил дека душата која е личност е бесмртна. Авероес, од друга страна, аргументирал против тоа гледиште. Без оглед на овие гледни точки, бесмртноста на душата останува верување на муслиманите.

23. Каде стојат јудаизмот, христијанскиот свет и исламот по спорното прашање за бесмртност на душата?

²³ Според тоа, јасно е дека и јудаизмот, и христијанскиот свет и исламот поучуваат за доктрината за бесмртност на душата.

[Фуснота]

[Слика на страница 14]

Освојувањето на Александар Велики довело до спојување на грчката и еврејската култура

[Слики на страница 15]

Ориген и Августин се обиделе да ја стопат платонската филозофија со христијанството

[Слики на страница 16]

Авицена, горе, изјавил дека душата која е личност е бесмртна. Авероес аргументирал против тоа гледиште