Што се случило со авторитетот?

ЛУЃЕТО кои размислуваат ја согледуваат потребата од авторитет. Човечкото општество брзо би станало хаотично без некаков облик на власт. Оттука еден класичен француски прирачник за уставен закон заклучува: „Во секоја човечка група, можат да се најдат две категории на луѓе: оние кои заповедаат и оние кои се покоруваат, оние кои даваат наредби и оние кои ги извршуваат, водачи и членови, владетели и поданици. . . . Постоењето на власта може да се забележи во секое човечко друштво“.a

Меѓутоа, од времето на II Светска војна, ставот спрема властите се променил, особено од 1960-тите. Коментирајќи за тој период, француската Encyclopædia Universalis зборува за една „антихиерархиска и антиавторитативна криза“. Ваквата криза не ги изненадила истражувачите на Библијата. Апостол Павле претскажал: „Но ова знај го: во последните денови ќе настанат времиња тешки. Зашто луѓето ќе станат саможиви, среброљупци, самофалци, горди, хулители, непокорни спрема родителите . . . непомирливи, . . . нескротливи, недоброљупци, . . . надуени, повеќе сластољупци отколку богољупци“ (2. Тимотеј 3:1-4).

Авторитетот во криза

Ова пророштво добро ги опишува нашите денови и време. Авторитетот е предизвикан на секое поле — во семејството, јавните училишта, универзитетите, деловните претпријатија, локалната и државната управа. Сексуалната револуција, рап музиката, студентските демонстрации, штрајкови, граѓанска непослушност и терористичките напади се знаци на рушење на респектот спрема авторитетот.

На еден симпозиум во Париз, организиран од страна на Францускиот институт за политички науки и парискиот дневник Le Monde, професорот Ив Мени изјавил: „Авторитетот може да постои единствено ако е поткрепен со законитост“. Една причина за денешната криза на власта е таа што многумина се сомневаат во легитимноста на оние кои се на власт. Тоа значи дека тие се сомневаат во нивното право да бидат на власт. Една анкета покажала дека, во раните 1980-ти, 9 отсто од населението во САД, 10 отсто во Австралија, 24 отсто во Британија, 26 отсто во Франција и 41 отсто во Индија ја сметале нивната власт за нелегитимна.

Човековата потреба за легитимна власт

Според Библијата, првобитно човекот бил под директна управа на Бог (1. Мојсеева 1:27, 28; 2:16, 17). Меѓутоа, на самиот почеток, луѓето барале морална независност од нивниот Творец (1. Мојсеева 3:1-6). Бидејќи ја одбиле теократијата, или Божјата влада, требало да си пронајдат други системи на владеење (Проповедник 8:9). Некои ја бранеле својата власт со употреба на сила. Тие мислеле дека моќта им го дава тоа право. Било доволно тоа што биле достатно јаки да ја наметнат својата волја. Па сепак, повеќето ја чувствувале потребата да го озаконат своето право на владеење.

Уште од најрани времиња многумина владетели го сториле тоа, велејќи дека се богови или дека примиле моќ од боговите. Ова е митското сфаќање за „свето царување“, на кое се повикувале раните владетели на Месопотамија и фараоните на древниот Египет.

Александар Велики, елинистичките цареви кои го наследиле и многумина од римските императори исто така тврделе дека се богови и дури барале да бидат обожувани. Системите под ваквите владетели биле познати како „култови на владетелите“, и нивната цел била да ја зацврстат власта на владетелот над различните поробени народи. Одбивањето да се обожува владетелот било осудувано како акт против државата. Во книгата The Legacy of Rome (Наследството на Рим), професорот Ернест Баркер напишал: „Обожувањето на [римскиот] императорот и приврзаноста која тој ја прима поради неговата божественост, очевидно се темелот или, во секој случај, цементот на империјата“.

Ова останало да важи дури и по легализирањето на „христијанството“ од страна на императорот Константин (владеел од 306–337. н. е.), како и подоцна кога било прифатено како државна религија на Римската империја од страна на императорот Теодосиј I (владеел од 379–395. н. е.). Некои од „христијанските“ императори биле обожувани како богови сѐ до петтиот век н. е.

„Две сили“, „два меча“

Кога папството станало помоќно, проблемите помеѓу црквата и државата се влошиле. Така, кон крајот на петтиот век н. е., папата Геласиј го поставил принципот за „двете сили“: светата власт на папите коегзистира со кралската моќ на царевите, при што царевите се потчинети на папите. Ова начело подоцна се развило во доктрината за „двата меча“: „Духовниот меч го виеле самите папи, ополномоштувајќи го световниот меч да поставува владетели, сепак, овие вторите морале да го користат световниот меч по упатствата на папите“ (The New Encyclopædia Britannica). На темел на оваа доктрина, во текот на средниот век, Католичката црква се повикувала на правото да крунисува императори и цареви како и да ја озаконува нивната власт, на тој начин овековечувајќи го древниот мит за „светото царување“.

Меѓутоа, ова не би требало да се поистовети со т. н. божествено право на царевите, еден подоцнежен развој кој бил насочен кон ослободувањето на политичките владетели од подложноста на папството. Теоријата на божественото право тврди дека овластувањето да владеат, царевите го добиваат директно од Бог а не преку папата од Рим. New Catholic Encyclopedia наведува: „Во времето кога папата имал општа духовна, па дури и световна власт над водачите на државите, замислата за божествено право ги става царевите на националните држави во позиција да ја оправдаат својата власт како да е еднакво божествена со папската“.b

Митот за врховна власт на народот

Со текот на времето, луѓето предложиле други извори на власт. Еден од нив била врховната власт на народот. Многумина веруваат дека оваа идеја потекнува од Грција. Меѓутоа, античката грчка демократија била спроведувана во само неколку градови-држави, па дури и во нив право на глас имале само машките граѓани. Жените, робовите и доселените странци — за кои се проценува дека сочинувале една половина до четири петини од населението — биле оставени настрана. Не би се рекло дека тоа било врховна власт на народот!

Кој ја развил идејата за врховната власт на народот? Чудно е што таа била воведена во средниот век од страна на римокатоличките теолози. Во XIII век, Тома Аквински тврдел дека, иако врховната власт потекнува од Бог, таа е предадена на луѓето. Оваа идеја била општо прифатена. New Catholic Encyclopedia вели: „Оваа идеја за луѓето како извор на власта, била поддржана од поголемиот дел од католичките теолози од XVII век“.

Зошто теолозите од една црква во која луѓето воопшто немале право на глас при изборот на папа, бискуп или свештеник, ја пропагирале идејата за врховна власт на народот? Затоа што некои европски цареви станувале сѐ понемирни под власта на папата. Теоријата на врховна власт на народот му дала моќ на папата да собори некој цар или монарх ако мислел дека тоа е неопходно. Историчарите Вил и Ариел Дјурант напишале: „Поборниците за врховна власт на народот, во кои спаѓале и многу језуити, во ова виделе начин за слабеење на кралскиот наспроти папскиот авторитет. Кардиналот Белармин аргументирал дека, ако власта на царевите произлегува од народот и спрема тоа е подложна на истиот, тогаш таа очигледно е потчинета на власта на папите . . . Луис Молина, шпански језуит, заклучил дека народот, како извор на световната власт, со право може — но само преку регуларна постапка — да отстрани еден неправеден цар“.

„Регуларната постапка“ секако би била диригирана од папата. Поткрепувајќи го ова, француската католичка Histoire Universelle de l’Eglise Catholique (Општа историја на католичката црква) ја цитира Biographie universelle, која наведува: „Белармин . . . научува како позната католичка доктрина дека принцовите ја добиваат нивната власт преку изборот на народот, и дека народот може да го искористи ова право само под влијание на папата“. (Курзивот е од нас). Така, врховната власт на народот станала орудие кое папата можел да го користи за да влијае врз изборот на владетели и, ако било потребно, да ги смени. Во понови времиња тоа ѝ допуштило на католичката хиерархија да врши влијание врз католичките гласачи во застапувањето на демократиите.

Во современите демократии легитимноста на власта се темели на т. н. „одобрување од поданиците“. Иако, во најдобар случај ова е „одобрување од мнозинството“, а поради апатијата на гласачите и политичките измами, ова „мнозинство“ всушност е само малцинство од населението. Денес, „одобрувањето од поданиците“ честопати е само нешто малку повеќе од „нивна изнудена согласност или помирување со судбината“.

Митот за националната сувереност

Митот за светото царување, форсиран од страна на првите папи, му се одмаздил на папството кога се претворил во божествено право на царевите. Теоријата за народната власт на сличен начин се вратила као бумеранг врз Католичката црква. Во текот на XVII и XVIII век, световните филозофи, како што се Англичаните Томас Хобс и Џон Лок заедно со Французинот Жан-Жак Русо, размислувале за идејата за власта на народот. Тие развиле верзии на теоријата за „општествен договор“ помеѓу владетелите и поданиците. Нивните начела се темелеле не на теологијата, туку на „природниот закон“, а концептот кулминирал во идеи кои сериозно ѝ наштетиле на Католичката црква и папството.

Кратко по смртта на Русо, избувнала Француската револуција. Оваа револуција уништила одредени идеи за легитимноста, но создала една нова — идејата за национална сувереност. The New Encyclopædia Britannica коментира: „Французите го отфрлија божественото право на царевите, доминацијата на благородништвото и привилегиите на Римокатоличката црква“. Но, Britannica вели: „Револуцијата го доведе новиот пронајдок, националната држава, до зрелост“. На револуционерите им бил потребен овој нов „пронајдок“. Зошто?

Затоа што под системот што го бранел Русо, сите граѓани би имале еднакво право на глас во изборот на владетели. Ова би резултирало во демократија која би се темелела на општо право на глас, нешто што водачите на Француската револуција не го поддржувале. Професорот Диверже објаснува: „Со цел да се избегне тој резултат кој се сметал за непожелен, од 1789 до 1791, буржуите на Уставотворното собрание ја измислиле теоријата за национална сувереност. Народот го изедначиле со ‚Нација‘, кое што го сметале за нешто суштинско, поинакво од неговите составни делови. Самата Нација, преку нејзините застапници, е овластена да управува со власта . . . На изглед демократска, доктрината за националната власт воопшто не е вистински демократска бидејќи истата може да биде употребена да одбрани практично било каков вид на режим, а особено автократијата“. (Курзивот е негов.)

Човековите обиди — неуспех

Прифаќањето на националната држава како легитимен извор на власт довело до национализам. The New Encyclopædia Britannica заклучува: „Често се мисли дека национализмот е многу стар; понекогаш погрешно е третиран како постојан фактор во политичкото однесување. Всушност, на Американската и на Француската револуција може да се гледа како на негови први силни манифестации“. Од тие револуции, национализмот зел замав во двете Америки, Европа, Африка и Азија. Злобни војни биле оправдувани во името на национализмот.

Британскиот историчар Арнолд Тојнби напишал: „Духот на Националноста е кисел фермент на новото вино на Демократијата во старите шишиња на Племенската заедница . . . Овој чуден компромис помеѓу демократијата и Племенската заедница станал многу појак во практичната политика во нашиот современ Западен свет отколку самата Демократија“. Национализмот не произвел мирен свет. Тојнби рекол: „На Религиозните војни по краткиот одмор им следеле Националните војни; и во нашиот современ Западен свет духот на религиозниот фанатизам и духот на националниот фанатизам се манифестираат како една и иста злобна страст“.

Со помош на митовите за „свето царување“, „божественото право на царевите“, „народната власт“ и „националната сувереност“, владетелите настојувале да ја озаконат својата власт над другите луѓе. Меѓутоа, по разгледувањето на записите за човековите владетели еден христијанин не може а да не се сложи со мислата што ја изразил Соломон: „Човекот господари над човек на своја штета“ (Проповедник 8:9).

Наместо да ја обожуваат политичката држава, христијаните го обожуваат Бог и во него гледаат легитимен извор на сета власт. Тие се согласуваат со псалмистот Давид кој рекол: „Твое е, Господи, и величието, и силата, и славата, и победата, и блесокот; и сѐ, што е на небото и на земјата, Твое е; Твое е, Господи, царството, Ти стоиш над сѐ одозгора како Владетел“ (1. Летописи 29:11). Сепак, од почит спрема Бог, тие покажуваат должен респект спрема властите и на световно и на духовно поле. Како и зошто го прават тоа радосно, ќе биде разгледано во следните две статии.

[Фусноти]

[Слика на страница 15]

Католичката црква си зема за право да крунисува императори и цареви

[Извор на слика]

Посветување на Карло Велики: Bibliothèque Nationale, Paris