Библиски превод кој го промени светот

Кога Божјиот пророк Мојсеј почнал да ја пишува Библијата пред повеќе од 3.500 години, можела да ја чита само една мала нација (5. Мојсеева 7:7). Тоа било така бидејќи Писмото било достапно само на оригиналниот хебрејски јазик на таа нација. Меѓутоа, со текот на времето тоа требало да се смени.

ШИРЕЊЕТО на библиската порака и нејзиното позитивно влијание низ вековите во голема мерка се резултат на нејзиниот прв превод — Септуагинтата. Зошто бил направен тој превод? И може ли со право да се рече дека таа била Библија која го променила светот?

Дали преводот бил инспириран?

После изгнанството во Вавилон во текот на седмиот и шестиот век пр. н. е., многу Евреи останале надвор од територијата на древниот Израел и Јуда. За Евреите кои биле родени во изгнанство, хебрејскиот станал втор јазик. До третиот век пр. н. е. имало еврејска заедница во Александрија (Египет) — главен културен центар на Грчкото Царство. Тие Евреи ја увиделе вредноста на преведувањето на Светото писмо на грчки, кој тогаш бил нивни мајчин јазик.

Сѐ до тоа време, библиската инспирирана порака била запишана на хебрејски јазик, а мали делови на арамејски кој бил многу сроден. Дали изразувањето на Речта Божја на еден поинаков јазик ќе го намали моќниот ефект на божествената инспирација, па можеби дури и ќе води до погрешни толкувања? Би можеле ли Евреите, на кои им била доверена инспирираната Реч, да си дозволат ризик да се искриви таа порака преку превод? (Псалм 147:8, 9; Римјаните 3:1, 2).

Овие осетливи спорни прашања предизвикале загриженост. Сепак, грижата дека Евреите повеќе не би ја разбрале Божјата Реч на крај ги надминала сите други размислувања. Била донесена одлука да се подготви грчки превод на Тората — првите пет книги од Библијата кои ги напишал Мојсеј. Вистинскиот процес на преведување е завиткан во легенда. Според Letter of Aristeas, египетскиот владетел Птоломеј II (285—246 пр. н. е.) сакал еден примерок од Пентатеухот (односно Тората) да се преведе на грчки за неговата кралска библиотека. Тој овластил 72 еврејски изучувачи кои дошле во Египет од Израел и го комплетирале преводот за 72 дена. Овој превод тогаш бил читан пред еврејската заедница која изјавила дека е убав и точен. Подоцнежните дотерувања на оваа приказна тврделе дека иако секој преведувач бил ставен во посебна просторија, сепак нивните преводи биле идентични, од буква до буква. Поради традицијата за 72-та преведувачи, овој грчки превод на Библијата станал познат како Септуагинта, а се темели на еден латински збор кој значи „Седумдесет“.

Повеќето современи изучувачи се сложуваат со тоа дека Letter of Aristeas е апокрифен запис. Исто така, тие веруваат дека иницијативата за преведување дошла, не од Птоломеј II, туку од водачите на еврејската заедница во Александрија. Но, записите на еврејскиот филозоф Фило од Александрија и на еврејскиот историчар Јосиф, како и на Талмудот, покажуваат едно општо верување меѓу Евреите од првиот век дека Септуагинтата била инспирирана до ист степен како и оригиналното Писмо. Несомнено, таквите традиции произлегле од напорот да се направи Септуагинтата прифатлива за еврејската заедница ширум светот.

Иако првиот превод ги вклучувал само петте Мојсееви книги, на крајот името Септуагинта почнало да укажува на целокупните Хебрејски списи преведени на грчки. Останатите книги биле преведени во отприлика следните сто години. Наместо да биде координиран напор, создавањето на целата Септуагинта бил постепен подвиг. Преведувачите се разликувале по своите способности и познавање на хебрејскиот јазик. Повеќето книги биле преведени дословно, понекогаш дури и во крајност, додека другите преводи биле прилично слободни. Неколку од нив постојат и во долги и во скратени верзии. До крајот на вториот век пр. н. е., сите книги на Хебрејските списи можеле да се читаат на грчки јазик. И покрај недоследните резултати, ефектот од преведувањето на Хебрејските списи на грчки во голема мера го надминал она што можеле да го очекуваат преведувачите.

Јафет во шаторите на Сим?

Дискутирајќи за Септуагинтата, Талмудот ја цитира 1. Мојсеева 9:27: ‚Нека . . . Јафет . . . живее во шаторите на Сим‘ (Мегила 9б, Вавилонски талмуд). Талмудот фигуративно укажува дека преку убавината на грчкиот јазик на Септуагинтата, Јафет (таткото на Јаван, од кого потекнале Грците) живеел во шаторите на Сим (прататкото на израелската нација). Меѓутоа, би можело да се рече и дека преку Септуагинтата Сим живеел во шаторите на Јафет. Како тоа?

После победите на Александар Велики, во втората половина на четвртиот век пр. н. е. бил вложен силен напор да се прошири грчкиот јазик и култура низ освоените земји. Оваа политика била наречена хеленизација. Евреите се наоѓале под постојан културен напад. Ако грчката култура и филозофија преовладеале, ќе била поткопана самата религија на Евреите. Што би можело да го спречи бранот на овој напад?

Во врска со еден од можните мотиви кои ги имале Евреите при преведувањето на Септуагинтата, еврејскиот преведувач Макс Марголис коментира: „Ако воопшто можеме одговорноста за тој план да ѝ ја припишеме на еврејската заедница, во тоа ќе игра улога и еден друг мотив, имено, да се направи еврејскиот Закон достапен за нееврејското население и да се увери светот дека Евреите поседувале култура која ѝ конкурирала на мудроста на Хела [Грција]“. Затоа, тоа што Хебрејските списи му станале достапни на светот кој говорел грчки можело да биде и облик на самоодбрана и противнапад.

Политиката на Александар за хеленизација го направила грчкиот меѓународен светски јазик. Дури и кога неговото царство било преплавено со Римјани, обичниот (или коине) грчки останал како јазик на трговијата и комуникацијата меѓу народите. Без разлика дали тоа произлегло од намерен обид или било природен развој, Септуагинта верзијата на Хебрејските списи брзо се пробила во домовите и срцата на многу не-Евреи кои претходно не биле запознати со Бог и со Законот на Евреите. Резултатите биле зачудувачки.

Прозелити и богобојазливи

До првиот век н. е. Фило можел да напише дека „убавината и достоинството на законодавството на Мојсеј високо го ценат не само Евреите туку и сите други нации“. Во врска со Евреите од првиот век кои живееле надвор од Палестина, еврејскиот историчар Јосиф Клауснер вели: „Тешко е да се верува дека сите тие милиони Евреи биле собрани преку емиграција само од малата Палестина. Човек е принуден да каже дека овој голем пораст дошол и од приемот на голем број машки и женски прозелити“.

Меѓутоа, овие импресивни точки не ја кажуваат целата приказна. Авторот Шај Џ. Д. Кохен, професор по еврејска историја, наведува: „Многу не-Евреи, како мажи така и жени, се преобратиле во јудаизмот во текот на последните векови пр. н. е. и во првите два века од н. е. Меѓутоа, дури и побројни биле оние не-Евреи кои прифатиле извесни аспекти од јудаизмот, но не се преобратиле во него“. И Клауснер и Кохен укажуваат на оние кои не се преобратиле како на богобојазливи — израз кој честопати се појавува во грчката литература од тој период.

Која е разликата меѓу еден прозелит и еден богобојазлив? Прозелитите биле целосни преобратеници, биле сметани за Евреи во секој поглед поради тоа што го прифатиле Богот на Израел (отфрлајќи ги сите други богови), се подложиле на обрежување и се придружиле кон израелската нација. За разлика од нив, во врска со богобојазливите Кохен вели: „Иако тие не-Евреи држеле голем број еврејски практики и во еден или во друг облик длабоко го почитувале Богот на Евреите, тие не се сметале себеси за Евреи и не биле сметани од другите како Евреи“. Клауснер ги опишува дека „стојат на средина“, зашто тие го прифатиле јудаизмот и „држеле дел од неговите навики, но . . . не станале комплетни Евреи“.

Можеби некои се заинтересирале за Бог поради дискусијата со Евреите кои учествувале во мисионерската активност или, пак, набљудувајќи како тие се разликуваат во однесувањето, обичајот и поведението. Сепак, Септуагинтата била главната алатка која им помогнала на овие богобојазливи да научат за Јехова Бог. Иако не постои начин да се дознае точниот број на богобојазливите во првиот век, без сомнение, Септуагинтата раширила извесно спознание за Бог низ Римското Царство. Преку Септуагинтата бил положен и еден важен темел.

Септуагинтата помогнала да се подготви патот

Септуагинтата одиграла истакната улога во ширењето на пораката на христијанството. Меѓу присутните при основањето на христијанското собрание на Педесетница 33 н. е. имало многу Евреи кои зборувале грчки. Меѓу оние кои станале Христови ученици во таа рана етапа имало и прозелити (Дела 2:5—11; 6:1—6; 8:26—38). Со оглед на тоа што инспирираните записи на Исусовите апостоли и на другите рани ученици биле наменети за една колку што е можно поширока публика, тие биле запишани на грчки јазик.a Затоа, многу цитати од Хебрејските списи кои се појавуваат во Христијанските грчки списи се темелат на Септуагинтата.

И други, освен природните Евреи и прозелити, биле спремни да ја прифатат пораката за Царството. Не-Евреинот Корнилиј бил ‚маж благочестив и богобојазлив со целиот свој дом; и давал милостиња на многу луѓе и секогаш Му се молел на Бога‘. Во 36 н. е. Корнилиј, неговото семејство и другите кои биле собрани во неговиот дом биле првите не-Евреи кои се крстиле како Христови следбеници (Дела 10:1, 2, 24, 44—48; спореди Лука 7:2—10). Кога апостол Павле патувал низ Мала Азија и Грција, тој им проповедал на многу не-Евреи кои веќе се боеле од Бог, како и на ‚богобојазливите Елини‘ (Дела 13:16, 26; 17:4). Зошто Корнилиј и тие други не-Евреи биле спремни да ја прифатат добрата вест? Септуагинтата помогнала да се подготви патот. Еден изучувач претпоставува дека Септуагинтата „е книга од такво критично значење што без неа и христијанскиот свет и западната култура не би можеле да се замислат“.

Септуагинтата ја губи својата „инспирација“

Опсежната употреба на Септуагинтата конечно предизвикала силна непријателска реакција кај Евреите. На пример, дискутирајќи со христијаните, Евреите тврделе дека Септуагинтата била неточен превод. До вториот век н. е. еврејската заедница во потполност му го свртела грбот на тој превод кој некогаш го фалела како инспириран. Рабините ја отфрлиле легендата за 72-та преведувачи, наведувајќи: „Еднаш се случи пет старешини да ја напишат Тората за царот Птоломеј на грчки јазик, и тој ден беше толку злокобен за Израел колку и денот кога беше направено златното теле, бидејќи Тората не би можела да биде точно преведена“. За да засигураат поточно сложување со своите гледишта, рабините дале овластување за нов превод на грчки. Тој бил направен во вториот век н. е. од страна на еден еврејски прозелит по име Акил, ученик на рабинот Акиба.

Евреите престанале да ја употребуваат Септуагинтата, но таа станала стандарден „Стар Завет“ за Католичката црква — која веќе се појавувала — сѐ додека не била заменета со латинската Вулгата на Јероним. Иако преводот никогаш не може да го замени оригиналот, Септуагинтата одиграла важна улога во ширењето на спознанието за Јехова Бог и за неговото Царство преку Исус Христос. Навистина, Септуагинтата е библиски превод кој го променил светот.

[Фуснота]

[Слика на страница 31]

Многумина од луѓето на кои им проповедал Павле ја разбрале „Септуагинтата“

[Извор на слика на страница 29]

Со љубезна дозвола на Israel Antiquities Authority