Ħarsa Lejn Id-​dinja

Qatt m’Hu Tard Wisq biex Tieqaf

Fi studju li ilu sejjer 40 sena nstab li n-​nies li jieqfu jpejpu, saħansitra fl-​età taʼ 60 sena, inaqqsu ħafna r-​riskju li jiżviluppaw kanċer, tirrapporta d-​Daily Telegraph tal-​Britannja. Il-​professur Julian Peto, mill-​Istitut tar-​Riċerka dwar il-​Kanċer f’Sutton, l-​Ingilterra, jgħid: “Is-​sena l-​oħra sirna nafu eżatt kemm verament jagħmel ħsara t-​tipjip, li joqtol nofs u mhux kwart taʼ dawk li jpejpu bħalma konna naħsbu qabel, imma sirna nafu wkoll kemm huma verament kbar il-​benefiċċji taʼ li wieħed jieqaf [ipejjep], saħansitra taʼ età kbira.” It-​tfal qed jiġu mwissijin il-​ħin kollu dwar il-​periklu tat-​tipjip. Madankollu, nies akbar għandhom bżonn ikunu jafu li jekk jieqfu jpejpu jistgħu jnaqqsu ħafna r-​riskju tagħhom li jiżviluppaw kanċer fil-​pulmun, jindika Peto.

Kif Tirbaħ il-​Mistħija

Skond it-​Toronto Star tal-​Kanada, “madwar 13 fil-​mija taʼ l-​adulti għandhom mistħija żejda.” Il-​gazzetta tirrapporta li din “iżżommhom lura milli jgħixu ħajja mimlija.” Xi esperti taw informazzjoni dwar kif tirbaħ il-​mistħija: “Aħseb dwar kif tistaʼ tibda konversazzjoni bl-​għajnuna taʼ ġrajjiet ġodda, artikli f’xi rivista, kotba, passatempi jew films.” “Ipprattika abbiltajiet taʼ komunikazzjoni verbali kif ukoll mhux verbali, inkluż kuntatt bl-​għajnejn [u] li tkun semmiegħ attiv.” “Ġiegħel lilek innifsek tagħmel affarijiet li tibżaʼ tagħmel.” “Jekk int ġenitur taʼ tifel mistħi, huwa importanti li tipprovdi ħafna opportunitajiet għaż-​żagħżugħ tiegħek biex jassoċja.” L-​inkuraġġiment kien biex wieħed ma jaqtax qalbu, għaliex l-​esperjenza turi li iktar ma wieħed jipprova jirbaħ il-​mistħija, iktar issir faċli għalih.

It-​Tardigrade Tant Qawwi

It-​tardigrade, annimal taʼ inqas minn nofs millimetru tul, huwa maħsub li hu l-​iktar forma taʼ ħajja fuq l-​art li hi b’saħħitha, tirrapporta r-​rivista New Scientist. Normalment jissejjaħ ors taʼ l-​ilma minħabba l-​apparenza mbaċċa tiegħu taħt il-​mikroskopju, dan għandu tmien saqajn u jidher qisu miksi b’armatura tal-​metall. Jistaʼ jirreżisti temperaturi minn -270 grad Celsius sa 151 grad Celsius, ikun espost għal xi X rays jew xi vacuum, u għal pressjonijiet sitt darbiet iktar minn dawk f’qiegħ l-​iktar oċean fond. Dan tistaʼ ssibu fil-​katusi tas-​soqfa u bejn l-​ixquq fiċ-​ċangaturi taʼ l-​art. Ftit minn dawn il-​ħlejjaq żgħar li kienu f’kollezzjonijiet taʼ ħażiż niexef fil-​mużewijiet, saħansitra reġgħu ħadu l-​ħajja wara li kien ilhom reqdin għal iktar minn 100 sena. X’inhu li jagħmel dan possibbli? Huwa l-​istat taʼ sospensjoni temporanja tal-​funzjonijiet vitali meta “l-​volum tal-​ġisem jitnaqqas b’50 fil-​mija jew iktar, flimkien maʼ kważi telf totali taʼ ilma,” jgħid il-​Professur Kunihiro Seki, mill-​Università taʼ Kanagawa, fil-​Ġappun.

Togħla r-​Rata taʼ l-​Illetterati fid-​Dinja

“Kważi wieħed minn kull sitta mill-​5.9 t’elef miljun ruħ fid-​dinja ma jafux jaqraw jew jiktbu,” tirrapporta The New York Times. Skond il-​Fond tal-​Ġnus Magħquda għat-​Tfal (UNICEF), ir-​rata taʼ l-​illetterati hi mistennija li togħla. Għala? Għaliex tlieta minn kull erbat itfal fl-​iktar ġnus foqra tad-​dinja ma jmorrux l-​iskola fil-​preżent. Minbarra li qed jikkaġunaw problemi ekonomiċi mad-​dinja kollha, il-​konflitti etniċi ċaħdu edukazzjoni lil miljuni taʼ tfal. Il-​gwerer mhux biss qed jeqirdu l-​iskejjel imma jġagħlu wkoll lil ħafna tfal isiru suldati minflok studenti. M’għandniex xi ngħidu, l-​illetterati jikkontribwixxu għall-​problemi soċjali wkoll. Ir-​rapport taʼ l-​UNICEF bit-​titlu The State of the World’s Children 1999 jgħid li hemm relazzjoni diretta bejn l-​illetterati u r-​rati tat-​twelid. Per eżempju, f’pajjiż wieħed fl-​Amerka t’Isfel, “nisa illetterati għandhom medja taʼ 6.5 tfal, u ommijiet b’edukazzjoni sekondarja għandhom medja taʼ 2.5 tfal,” qalet it-​Times.

L-​Ażżma Qed Tiżdied

Rapporti mill-​Organizzazzjoni Dinjija tas-​Saħħa jindikaw li f’dawn l-​aħħar għaxar snin, mad-​dinja kollha kien hemm 40 fil-​mija żjieda kemm fil-​prevalenza taʼ l-​ażżma u kemm fir-​rata tan-​nies li ddaħħlu l-​isptar minħabba din il-​marda. Għala kien hemm din iż-​żjieda? Membri taʼ l-​American College of Chest Physicians ippontaw lejn iż-​żjieda drammatika t’annimali domestiċi, flimkien mat-​tendenza kurrenti t’għajxien f’postijiet magħluqin u mhux arjużi. L-​attakki taʼ l-​ażżma jistgħu jkunu kaġunati mill-​“qoxra rqiqa taʼ l-​annimali (ġilda, pil u rix), dud tat-​trab, moffa, duħħan tas-​sigaretti, trab tal-​fjuri, kontaminazzjoni taʼ l-​ambjent u rwejjaħ qawwijin,” tgħid The Toronto Star. Iżda, l-​iktar ħaġa li tikkawża allerġija hi l-​qoxra rqiqa tal-​qtates. Il-​gazzetta qalet li l-​ażżma hija taʼ tħassib partikulari għaliex il-​biċċa l-​kbira taʼ l-​imwiet li tikkaġuna jistgħu jiġu evitati. Fil-​preżent, hemm madwar 1.5 miljun ruħ li jbatu bl-​ażżma fil-​Kanada, u madwar 500 ruħ imutu kull sena b’din il-​marda.

Aggressjoni Kontra n-​Nisa

“Fil-​Brażil, 63 fil-​mija taʼ l-​aggressjonijiet fiżiċi kollha kontra n-​nisa jseħħu fid-​dar, u terz minnhom biss jiġu rapportati,” tistqarr il-​gazzetta O Globo. Il-​gazzetta żżid: “Il-​vjolenza domestika tinvolvi prinċipalment nisa fqar, imma dawn huma dawk li fil-​biċċa l-​kbira jirrapportaw l-​aggressjoni lill-​pulizija. In-​nisa sinjuri bilkemm jidhru fl-​istatistiċi.” Pajjiżi oħrajn jirrapportaw statistiċi simili. Per eżempju, skond stħarriġ pubblikat mid-​Dipartiment tal-​Ġustizzja taʼ l-​Istati Uniti, “iktar minn nofs in-​nisa kollha fl-​Istati Uniti ġew attakkati fiżikament f’xi żmien f’ħajjithom, u kważi 1 minn kull 5 ġew stuprati jew sfaw vittma t’attentat taʼ stupru,” jgħid is-​servizz taʼ l-​aħbarijiet Reuters. Bħalma tgħid Donna Shalala, is-​Segretarja tad-​Dipartiment tas-​Servizzi Umani u tas-​Saħħa taʼ l-​Istati Uniti: “Kull numru f’dan l-​istħarriġ jirrappreżenta lit-​tfal bniet tagħna, lil ommijietna, u lill-​ġirien tagħna.”

Ipproteġi lil Qalbek

“Aħna ilna nafu li s-​sħana żżid ir-​riskju taʼ l-​attakki tal-​qalb​—imma issa sirna nafu li anki l-​kesħa tagħmel hekk,” jgħid Dr. Anthony Graham, kardjologu u kelliemi għall-​Heart and Stroke Foundation taʼ Ontario, fil-​Kanada. Bħalma ġie rapportat fil-​gazzetta The Globe and Mail, studju li dam sejjer għaxar snin dwar 250,000 raġel fi Franza juri li bidla t’għaxar gradi fit-​temperaturi medji sew ’il fuq u sew ’l isfel “iżżid ir-​riskju taʼ l-​ewwel attakk tal-​qalb bi 13 fil-​mija.” Meta t-​temperaturi jinżlu, il-​qalb taħdem b’iktar diffikultà u b’rata iktar mgħaġġla għaliex id-​demm jiġi xxiftjat mill-​ġilda lejn partijiet iktar fondi tal-​ġisem sabiex iżomm is-​sħana. Ir-​riskju jikber meta n-​nies jitħabtu żżejjed jew ma jilbsux ħwejjeġ addattati. Dr. Graham iwissi: “Ma tistax tqattaʼ ħames xhur ma tagħmel xejn u mbagħad f’daqqa waħda toħroġ barra u timpala s-​silġ fil-​kesħa. Trid tiħodha bil-​mod il-​mod.”

Wassal il-​Messaġġ Tiegħek

Ikun kemm ikun importanti l-​messaġġ tiegħek, il-​biċċa l-​kbira tan-​nies ma jkunux iridu jagħtuk widen jekk ma jogħġobhomx il-​mod kif titkellem, tgħid l-​esperta vokali Dr. Lillian Glass. Bħalma ġie rapportat fil-​gazzetta The Citizen taʼ l-​Afrika t’Isfel, kliem minn taħt l-​ilsien, grammatika batuta, ton taʼ vuċi monotonu, kliem maħtuf, kliem profan, u l-​immonopolizzar tal-​konversazzjoni, kollha jiskuraġġixxu lis-​semmiegħa. Min-​naħa l-​oħra, in-​nies normalment joqogħdu jisimgħuk jekk int titbissem u ġġagħalhom iħossuhom rilassati, titkellem ċar u bil-​mod, tħares lejhom meta titkellem, u tagħti widen bir-​reqqa għall-​opinjoni tagħhom mingħajr ma tinterrompihom. “Aħseb qabel ma titkellem,” iżid l-​artiklu, “u se tkun iktar kunfidenti f’li tesprimi lilek innifsek.”

Il-​Lingwa Qed Tiġi Estinta

“Xi kultant tgħidx kemm nirrabja miegħi nnifsi talli m’għallimtx din il-​lingwa lil uliedi,” tgħid il-​Prinċipal Marie Smith Jones, l-​aħħar waħda fil-​kultura tagħha li titkellem il-​lingwa taʼ l-​Eyak, taʼ l-​Alaska. Minn kif inhuma sejrin l-​affarijiet, hemm indikazzjoni li mis-​6,000 lingwa mitkellma mad-​dinja kollha, bejn 40 u 50 fil-​mija minnhom jistgħu jgħibu sas-​seklu li ġej. L-​Awstralja, li darba kellha 250 lingwa, diġà naqsulha għal madwar 20. Dan għala qed jiġri? Ir-​rivista Newsweek tissuġġerixxi li l-​lingwi qed “jintesew minħabba li qed jinfirxu l-​Ingliż u lingwi ‘magħrufin’ oħra.” Il-​professur Stephen Wurm, l-​editur taʼ l-​Atlas of the World’s Languages in Danger of Disappearing, pubblikat mill-​Organizzazzjoni Edukattiva, Xjentifika u Kulturali tal-​Ġnus Magħquda, iżid: “Taʼ spiss ħafna huma taʼ l-​opinjoni li għandhom jintesew dawk il-​lingwi ‘mhux daqshekk magħrufin,’ il-​lingwi tal-​minoranzi, għaliex dawn m’għandhom ebda valur.”

Kellem lit-​Tarbija Tiegħek

Li titkellem mat-​trabi għallinqas nofs siegħa kuljum jistaʼ jżid b’mod sinjifikanti l-​intelliġenza u l-​abbiltajiet lingwistiċi tagħhom, tirrapporta d-​Daily Telegraph taʼ Londra. Riċerkaturi għamlu studju dwar 140 tarbija taʼ disaʼ xhur. Nofs il-​ġenituri tal-​grupp ngħataw pariri dwar l-​aħjar mod li jkellmu lit-​trabi tagħhom, waqt li n-​nofs l-​ieħor ma rċivew l-​ebda suġġeriment. Wara sebaʼ snin “il-​medja taʼ l-​intelliġenza tal-​grupp [li kienu jkellmuhom] kienet taʼ sena u tliet xhur iktar avanzata mill-​grupp l-​ieħor,” u l-​abbiltajiet lingwistiċi tagħhom kienu “ferm u ferm ogħla,” jistqarr ir-​rapport. Ir-​riċerkatriċi Dr. Sally Ward temmen li llum il-​ġenituri lit-​trabi tagħhom ikellmuhom inqas milli kienu jagħmlu fil-​passat minħabba tibdiliet kbar fis-​soċjetà. Per eżempju, iktar ommijiet qed joħorġu jaħdmu, u l-​vidjotejps ħadu post il-​konversazzjoni f’ħafna djar.