Destin jew biss Kumbinazzjoni?

ID-​DESTIN lil ħafna ħadilhom ħajjithom u lil oħrajn ħafirhielhom,” iddikjarat l-​International Herald Tribune. Is-​sena l-​oħra, attakki terroristiċi fuq ambaxxati Amerikani fil-​Kenja u t-​Tanzanija qatlu kważi mitejn ruħ u darbu mijiet. Madankollu, “il-​ħin taʼ l-​isplużjoni ħelisha lid-​diplomatiċi l-​iktar għoljin taʼ l-​ambaxxata,” osservat il-​gazzetta.

Dawn salvaw minħabba li kellhom laqgħa f’parti tal-​bini li kienet ’il bogħod minfejn seħħet l-​isplużjoni. Imma wieħed uffiċjal għoli fl-​ambaxxata, li normalment kien ikun preżenti għal-​laqgħa imma m’attendiex, kien qiegħed xi mkien iktar viċin taʼ l-​isplużjoni u miet.

“Id-​destin kien ukoll wieħed kiefer għal Arlene Kirk,” stqarret il-​gazzetta. Hi u sejra lura lejn il-​Kenja mill-​vaganzi, Arlene offriet li ċċedi postha lil xi ħaddieħor fuq l-​ajruplan, minħabba li kien hemm wisq nies li bbukkjaw. Madankollu, passiġġieri oħrajn laħqu offrew li jċedu posthom qabilha, u b’hekk ippermettewlha li titlaʼ fuq l-​ajruplan. B’riżultat taʼ dan, hi reġgħet daħlet għax-​xogħol fl-​ambaxxata dak in-​nhar taʼ l-​isplużjoni u mietet.

Il-​bniedem imdorri bih il-​gwaj. Madankollu, qatt m’hu faċli li tispjega għala tiġri xi traġedja. Darba wara l-​oħra, f’inċidenti u katastrofijiet madwar id-​dinja kollha, xi wħud imutu waqt li oħrajn isalvaw. Però, m’huwiex biss fi żminijiet taʼ diżastru li xi wħud jistaqsu, ‘Għala kellha tiġri lili?’ Saħansitra fejn jidħlu l-​affarijiet sbieħ tal-​ħajja, xi wħud donnhom ikollhom opportunitajiet aħjar minn t’oħrajn. Filwaqt li għal ħafna l-​ħajja hija ġlieda kontinwa, donnu li oħrajn kollox jiġihom sew. B’hekk, għandek mnejn tistaqsi, ‘Jistaʼ jkun li dan kollu kien ippjanat b’xi mod jew ieħor? Hija ħajti kontrollata mid-​destin?’

It-​Tfittxija għal Spjegazzjonijiet

Xi 3,000 sena ilu, sultan għaref osserva ħafna affarijiet jiġru madwaru bla mistenni. Hu offra din l-​ispjegazzjoni għal dawn il-​ġrajjiet: “F’kollox jidħol iż-​żmien u ċ-​ċirkustanzi.” (Koħèlet 9:11) Xi drabi jiġri dak li ma jkunx mistenni. M’hemm assolutament ebda mod kif dan tkun tafu minn qabel. Ġrajjiet rimarkevoli, kemm sbieħ u kemm koroh, taʼ spiss ikunu biss kwistjoni taʼ ħin.

Madankollu, jistaʼ jkun li għandek l-​istess ħarsa taʼ dawk li minflok ma jispjegaw l-​affarijiet bħala l-​prodott taʼ kumbinazzjoni jaħsbu li hemm forza oħra involuta​—id-​destin. It-​twemmin fid-​destin jew fix-​xorti huwa wieħed mill-​iktar twemmin reliġjuż antik u mifrux maʼ kullimkien. Il-​Professur François Jouan, direttur taċ-​Ċentru għar-​Riċerka Mitoloġika fl-​Università taʼ Pariġi, jgħid: “M’hemmx era jew ċivilizzazzjoni waħda li fiha ma kienx jeżisti twemmin f’xi sid divin tad-​destini . . . biex jispjega dak kollu li hu inspjegabbli fl-​eżistenza tagħna.” Dan hu għala hija xi ħaġa komuni li tismaʼ lin-​nies jgħidu: “Ma kinitx miktuba għalih” jew, “Hekk kellu jkun.” Imma x’inhu d-​destin?

Id-​Definizzjoni tad-​Destin

Il-​kelma Ingliża għal destin, “fate,” ġejja mill-​kelma Latina fatum, li tfisser “dikjarazzjoni profetika, oraklu, xi ħaġa determinata divinament.” Filwaqt li xi drabi hu maħsub li hemm xi forza li tiddetermina l-​futur b’mod li ma jistax jiġi evitat u spjegat, fil-​biċċa l-​kbira hu maħsub li din il-​forza hija xi alla.

L-istorjografu tar-​reliġjon Helmer Ringgren jispjega: “Element essenzjali fl-​attitudni reliġjuża huwa s-​sentiment li d-​destin tal-​bniedem m’huwiex bla sens jew b’kumbinazzjoni, imma li hu kaġunat minn qawwa li r-​rieda u l-​intenzjoni jistgħu jiġu attribwiti lilha.” Waqt li taʼ spiss hu maħsub li jistaʼ jkun hemm xi grad taʼ intervent, ħafna nies jaraw lill-​bnedmin bħala pupi li m’għandhom ebda kontroll fuq dak li jsir minnhom. B’hekk huma jgħaddu minn dak li jkun ‘miktub għalihom.’

It-teoloġi u l-​filosfi ilhom ħafna jipprovaw jispjegaw id-​destin. The Encyclopedia of Religion tgħid: “Il-​konċett ġenerali tad-​destin, ikun taʼ liema varjazzjoni, lingwa jew tifsira jkun, dejjem iġorr element bażiku taʼ misteru.” Iżda, element wieħed li huwa dejjem preżenti ġewwa l-​labirint taʼ ideat huwa l-​idea taʼ potenza ogħla li tikkontrolla u tidderieġi l-​affarijiet tal-​bnedmin. Hu maħsub li din il-​forza tifforma minn qabel il-​ħajja taʼ l-​individwi u tan-​nazzjonijiet, u b’hekk tagħmel il-​futur inevitabbli daqs il-​passat.

Fattur Determinanti

Tagħmel xi differenza jekk temminx fid-​destin jew le? “Iċ-​ċirkustanzi tal-​ħajjiet tan-​nies jikkontribwixxu ħafna biex tiġi determinata l-​filosofija tagħhom, imma, mill-​banda l-​oħra, il-​filosofija tagħhom tikkontribwixxi ħafna biex tiddetermina ċ-​ċirkustanzi tagħhom,” kiteb il-​filosfu Ingliż Bertrand Russell.

Tabilħaqq, it-​twemmin fid-​destin​—sew jekk dan jeżisti u sew jekk le—​jistaʼ jiddetermina kif aħna naġixxu. Minħabba li jemmnu li hija r-​rieda taʼ l-​allat, ħafna b’mod passiv jaċċettaw is-​sitwazzjoni tagħhom​—tkun kemm tkun inġusta jew oppressiva—​bħallikieku kienet ix-​xorti li tmiss lilhom fil-​ħajja, li ma tinbidilx. B’hekk it-​twemmin fid-​destin idgħajjef il-​konċett taʼ responsabbiltà persunali.

Mill-banda l-​oħra, it-​twemmin fid-​destin immotiva lil oħrajn fid-​direzzjoni opposta. Per eżempju, l-​istorjografi sabu li hemm għadd taʼ fatturi li kienu responsabbli għall-​iżvilupp tal-​kapitaliżmu u tar-​rivoluzzjoni industrijali. Fosthom kien hemm it-​twemmin fil-​predestinazzjoni. Xi reliġjonijiet Protestanti għallmu li Alla jippredestina l-​individwi għas-​salvazzjoni. Is-​soċjologu Ġermaniż Max Weber jgħid: “Il-​mistoqsija, Jien wieħed mill-​magħżulin? żgur li xi darba jew oħra ġiet f’moħħ kull kredent.” Xi individwi pprovaw isiru jafu jekk kellhomx il-​barka t’Alla u allura kinux destinati għas-​salvazzjoni. Weber argumenta li dan għamluh permezz t’“attività tad-​dinja.” Is-​suċċess fin-​negozju u l-​akkumular tal-​ġid kienu jqisuhom bħala sinjali tal-​favur t’Alla.

It-twemmin fid-​destin iġiegħel lil xi wħud jieħdu azzjoni drastika. Fit-​tieni gwerra dinjija, piloti suwiċidi Ġappuniżi kienu jemmnu fil-​kamikaze, jew “riħ divin.” L-​idea li l-​allat kellhom skop u li kien possibbli li huma jkollhom sehem fih tat ton reliġjuż lil mewta waħxija. Fl-​għaxar snin li għaddew, fil-​Lvant Nofsani, nies li wettqu splużjonijiet suwiċidi taʼ spiss kienu s-​suġġett taʼ rapporti prominenti fil-​ġurnali minħabba l-​attakki tal-​biżaʼ tagħhom. Il-​fataliżmu għandu parti importanti f’dawn l-​“attakki suwiċidi ispirati reliġjożament,” tosserva enċiklopedija waħda.

Imma t-​twemmin fid-​destin għala hu daqshekk mifrux maʼ kullimkien? Ħarsa fil-​qosor lejn l-​oriġini tiegħu se tipprovdi t-​tweġiba għal dan.