L-Arranġament tal-Familja Minn Jehovah bl-Imħabba

“Minħabba f’dan nilwi rkobbtejja lejn il-​Missier, li lilu kull familja fis-​sema u fuq l-​art taf isimha.”—EFESIN 3:14, 15.

1, 2. (a) Jehovah għal liema skop ħalaq il-​familja? (b) Il-​familja liema parti għandha jkollha llum fl-​arranġament taʼ Jehovah?

JEHOVAH ħalaq il-​familja. Permezz tagħha, hu għamel iżjed milli biss issodisfa l-​bżonn uman għall-​kumpanija, għall-​appoġġ, jew għall-​intimità. (Ġenesi 2:18) Il-​familja kienet il-​mezz li permezz tiegħu l-​iskop glorjuż t’Alla biex timtela l-​art kellu jitwettaq. Hu qal lill-​ewwel koppja miżżewġa: “Agħtu l-​frott u siru ħafna u imlew l-​art u rażżnuha.” (Ġenesi 1:28) L-​ambjent taʼ mħabba u taʼ għożża tal-​familja kellu jkun taʼ benefiċċju għall-​għadd bla tarf taʼ tfal li kienu se jkollhom Adam u Eva u d-​dixxendenti tagħhom.

² Dik l-​ewwel koppja, madankollu, għażlet il-​korsa taʼ diżubbidjenza—b’riżultati taʼ ħerba għalihom infushom u għan-​nisel tagħhom. (Rumani 5:12) Il-​ħajja tal-​familja llum hi b’hekk bil-​maqlub taʼ dak li Alla riedha li tkun. Xorta waħda, il-​familja tibqaʼ tokkupa post importanti fl-​arranġament taʼ Jehovah, billi taqdi bħala bażi tas-​soċjetà Kristjana. Dan ma jintqalx b’xi nuqqas taʼ apprezzament għax-​xogħol mill-​aħjar li qed isir mill-​ħafna Kristjani mhux miżżewġin fostna. Minflok, aħna nirrikonoxxu l-​kontribut kbir li jagħmlu wkoll il-​familji għas-​saħħa spiritwali tal-​organizzazzjoni Kristjana inġenerali. Familji b’saħħithom jagħmlu kongregazzjonijiet b’saħħithom. Kif, iżda, tistaʼ l-​familja tiegħek tirnexxi meta tħabbat wiċċha mal-​pressjonijiet tal-​lum? Bi tweġiba, ejjew neżaminaw dak li għandha xi tgħid il-​Bibbja rigward l-​arranġament tal-​familja.

Il-​Familja fi Żminijiet Bibliċi

3. L-​irġiel u n-​nisa miżżewġin liema rwolijiet kellhom fil-​familja patrijarkali?

³ Adam u Eva t-​tnejn irrifjutaw l-​arranġament taʼ kap li għamel Alla. Imma rġiel taʼ fidi, bħal Noè, Abraham, Iżakk, Ġakobb, u Ġob, ħadu posthom kif jixraq, bħala kapijiet tal-​familja. (Ebrej 7:4) Il-​familja patrijarkali kienet qisha gvern żgħir, bil-​missier li jaġixxi bħala mexxej reliġjuż, għalliem, u mħallef. (Ġenesi 8:20; 18:19) In-​nisa miżżewġin ukoll kellhom rwol importanti, billi jaqdu mhux bħala rsiera imma bħala assistenti fl-​immaniġġjar tad-​dar.

4. Il-​ħajja tal-​familja kif tbiddlet taħt il-​Liġi taʼ Mosè, imma l-​ġenituri liema rwol baqgħu jokkupaw?

⁴ Meta Iżrael sar ġens fl-​1513 Q.E.K., il-​liġi tal-​familja saret subordinata għal-​Liġi nazzjonali mogħtija permezz taʼ Mosè. (Eżodu 24:3-8) Awtorità għal deċiżjonijiet, inkluża fuq affarijiet taʼ bejn ħajja u mewt, ingħatat issa lil imħallfin maħturin. (Eżodu 18:13-26) Is-​saċerdozju tal-​Leviti ħa l-​aspetti tal-​qima li għandhom x’jaqsmu maʼ sagrifiċċji. (Levitiku 1:2-5) Minkejja dan, il-​missier baqaʼ jingħata rwol importanti. Mosè wissa lill-​missirijiet: “Dawn il-​kelmiet li jien qiegħed nikkmandak illum iridu jkunu ġo qalbek; u trid iddaħħalhom sewwa f’moħħ ibnek u titkellem dwarhom meta tpoġġi f’darek u meta timxi fit-​triq u meta timtedd u meta tqum.” (Dewteronomju 6:6, 7) L-​ommijiet kellhom influwenza konsiderevoli. Proverbji 1:8 ikkmanda liż-​żgħażagħ: “Isma’, ibni, mid-​dixxiplina taʼ missierek, u tabbandunax il-​liġi t’ommok.” Iva, ġewwa l-​qafas tal-​awtorità taʼ żewġha, il-​mara Ebrea setgħet tagħmel—u tinforza—il-​liġi tal-​familja. Hi kellha tiġi onorata minn uliedha saħansitra wara li tkun xjaħet.—Proverbji 23:22.

5. Il-​liġi taʼ Mosè kif iddefiniet il-​post tat-​tfal fl-​arranġament tal-​familja?

⁵ Il-​post tat-​tfal kien ukoll iddefinit b’mod ċar mil-​Liġi t’Alla. Dewteronomju 5:16 kien igħid: “Onora lil missierek u lil ommok, sewwa sew bħalma Jehovah Alla tiegħek ikkmandak; sabiex jiemek jistgħu jagħtu prova li huma twal u jistaʼ jmurlek sewwa fuq l-​art li Jehovah Alla tiegħek qiegħed jagħtik.” Nuqqas taʼ rispett lejn il-​ġenituri kien offiża serja ħafna taħt il-​Liġi taʼ Mosè. (Eżodu 21:15, 17) “Fil-​każ li jkun hemm kwalunkwe raġel li jisħet lil missieru u lil ommu,” stqarret il-​Liġi, “għandu jingħata l-​mewt bla ma jonqos.” (Levitiku 20:9) Irvell kontra l-​ġenituri kien ekwivalenti għal irvell kontra Alla nnifsu.

L-​Irwol tal-​Irġiel Miżżewġin Kristjani

6, 7. Il-​kliem taʼ Pawlu f’​Efesin 5:23-29 għala deher revoluzzjonarju għall-​qarrejja tiegħu tal-​ewwel seklu?

⁶ Il-​Kristjanità tefgħet dawl fuq l-​arranġament tal-​familja, b’mod partikulari fuq l-​irwol tar-​raġel miżżewweġ. Barra l-​kongregazzjoni Kristjana, kien komuni għall-​irġiel miżżewġin fl-​ewwel seklu li jittrattaw man-​nisa tagħhom b’manjiera ħarxa u oppressiva. In-​nisa kienu miċħudin id-​drittijiet bażiċi u d-​dinjità. The Expositor’s Bible igħid: “Il-​Grieg kolt kien jieħu mara għall-​produzzjoni tat-​tfal. Id-​drittijiet tagħha ma poġġew l-​ebda restrizzjoni fuq l-​aptit tiegħu. L-​imħabba ma kinitx fil-​kuntratt taż-​żwieġ. . . . Il-​mara bħal irsira ma kellha l-​ebda drittijiet. Ġisimha kien għad-​dispożizzjoni taʼ sidha.”

⁷ Fi klima bħal din, Pawlu kiteb il-​kliem taʼ Efesin 5:23-29: “Raġel hu l-​kap taʼ martu bħalma l-​Kristu wkoll hu l-​kap tal-​kongregazzjoni, billi hu salvatur taʼ dan il-​ġisem. . . . Irġiel miżżewġin, komplu ħobbu lin-​nisa tagħkom, sewwa sew bħalma l-​Kristu wkoll ħabb lill-​kongregazzjoni u ta lilu nnifsu għaliha . . . L-​irġiel miżżewġin għandhom iħobbu lin-​nisa tagħhom bħall-​iġsma tagħhom stess. Dak li jħobb lil martu jħobb lilu nnifsu, għax ebda raġel qatt ma bagħad lil laħmu stess; imma jitimgħu u jgħożżu.” Għall-​qarrejja tal-​ewwel seklu, dawn il-​kelmiet ma kienu xejn ħlief revoluzzjonarji. Igħid The Expositor’s Bible: “Xejn fil-​Kristjanità ma kien jidher iktar novell u iktar aħrax, ipparagunat mal-​morali dissoluti taʼ dak iż-​żmien, mill-​ħarsa Kristjana taż-​żwieġ. . . . Fetħet era ġdida għall-​umanità.”

8, 9. Liema attitudnijiet mhux xierqa lejn in-​nisa huma komuni fost l-​irġiel, u għala huwa importanti li rġiel Kristjani jirrifjutaw ħarsiet bħal dawn?

⁸ Il-​parir tal-​Bibbja għall-​irġiel miżżewġin m’hu xejn inqas revoluzzjonarju llum. Minkejja l-​kliem kollu dwar il-​liberazzjoni tan-​nisa, in-​nisa għadhom meqjusin minn ħafna rġiel bħala sempliċi oġġetti għal gratifikazzjoni sesswali. Billi jemmnu l-​ħrafa li n-​nisa fil-​fatt jieħdu pjaċir jiġu ddominati, ikkontrollati, jew sfidati, ħafna rġiel jabbużaw bin-​nisa tagħhom fiżikament u emozzjonalment. Kemm ikun taʼ għajb għal raġel Kristjan li jiġi pperswadut mill-​ħsieb tad-​dinja u jittratta lil martu b’mod taʼ abbuż! “Żewġi kien qaddej ministerjali u kien jagħti taħditiet pubbliċi,” tgħid waħda mara Kristjana. Iżda, hi tirrivela, “Jien kont vittma taʼ swat.” B’mod ċar, azzjonijiet bħal dawn ma kinux fi qbil mal-​arranġament t’Alla. Dak ir-​raġel kien eċċezzjoni rari; hu kien jinħtieġlu li jfittex għajnuna biex jittratta mad-​dagħdigħa tiegħu jekk kien jittama li jkollu l-​favur t’Alla.—Galatin 5:19-21.

⁹ L-​irġiel miżżewġin huma kkmandati minn Alla biex ikunu jħobbu lin-​nisa tagħhom bħal ġisimhom stess. Li wieħed jirrifjuta li jagħmel dan hu rvell kontra l-​istess arranġament t’Alla u jistaʼ jdgħajjef lir-​relazzjoni tiegħu m’Alla. Il-​kliem tal-​appostlu Pietru huwa ċar: “Intom l-​irġiel miżżewġin, komplu għammru bl-​istess manjiera ma[n-nisa tagħkom] skond il-​għarfien, billi tagħtuhom unur bħal li kieku lil reċipjent iktar dgħajjef, . . . sabiex it-​talb tagħkom ma jkunx imtellef.” (1 Pietru 3:7) Li wieħed jittratta maʼ martu b’mod aħrax jistaʼ wkoll ikollu effett qerriedi fuq l-​ispiritwalità tagħha u l-​ispiritwalità taʼ wliedu.

10. Liema huma xi modi li bihom raġel miżżewweġ jistaʼ jeżerċita awtorità bħal Kristu?

¹⁰ Irġiel miżżewġin, il-​familja tagħkom se tiffjorixxi taħtkom bħala kap jekk intom teżerċitaw l-​awtorità tagħkom bħalma għamel Kristu. Kristu qatt ma kien aħrax jew jabbuża. Għall-​kuntrarju, hu setaʼ jgħid: “[I]tgħallmu minni, għax jien kalm u umli fil-​qalb, u intom se ssibu serħan għal erwieħkom.” (Mattew 11:29) Tistaʼ l-​familja tiegħek tgħid hekk dwarek? Kristu ttratta mad-​dixxipli tiegħu bħala ħbieb u kellu fiduċja fihom. (Ġwann 15:15) Tagħti int lil martek l-​istess dinjità? Il-​Bibbja tgħid dwar il-​“mara miżżewġa kapaċi”: “Fiha qalb sidha fdat.” (Proverbji 31:10, 11) Dak ifisser li tħallilha ammont taʼ libertà u wisaʼ biex taġixxi, mhux torbotha b’restrizzjonijiet bla raġuni. Jerġaʼ, Ġesù nkuraġġixxa lid-​dixxipli tiegħu biex jesprimu s-​sentimenti u l-​opinjonijiet tagħhom. (Mattew 9:28; 16:13-15) Tagħmel int l-​istess maʼ martek? Jew tqis nuqqas taʼ qbil onest bħala sfida lejn l-​awtorità tiegħek? Billi tqis is-​sentimenti taʼ martek minflok ma tinjorahom, int tkun fil-​fatt qed tibni ir-​rispett tagħha lejn l-​awtorità tiegħek.

11. (a) Il-​missirijiet kif jistgħu jieħdu ħsieb tal-​bżonnijiet spiritwali taʼ wliedhom? (b) Anzjani u qaddejja ministerjali għala jridu jagħtu eżempju tajjeb f’li jieħdu ħsieb tal-​familji tagħhom?

¹¹ Jekk int missier, int meħtieġ ukoll li tieħu l-​inizzjattiva f’li tieħu ħsieb tal-​bżonnijiet spiritwali, emozzjonali, u fiżiċi taʼ wliedek. Dak jinkludi li jkollok rutina spiritwali tajba għall-​familja tiegħek: taħdem magħhom fis-​servizz tal-​għalqa, tikkonduċi studju tal-​Bibbja fid-​dar, tiddiskuti t-​test tal-​ġurnata. Taʼ interess, il-​Bibbja turi li anzjan jew qaddej ministerjali għandu jkun “raġel li jippresiedi fuq dawk taʼ daru stess b’mod mill-​aħjar.” Irġiel li jaqdu f’dawn il-​karigi għandhom b’hekk ikunu eżemplari bħala kapijiet tal-​familja. Fil-​waqt li huma jistgħu jġorru tagħbija tqila taʼ responsabbiltajiet tal-​kongregazzjoni, huma jridu jagħtu prijorità lill-​familji tagħhom stess. Pawlu wera għala: “Jekk tabilħaqq xi raġel ma jafx kif jippresiedi fuq dawk taʼ daru stess, kif se jieħu ħsieb tal-​kongregazzjoni t’Alla?”−1 Timotew 3:4, 5, 12.

Nisa Miżżewġin Kristjani li Jagħtu Appoġġ

12. Il-​mara miżżewġa x’parti għandha fl-​arranġament Kristjan?

¹² Int mara miżżewġa Kristjana? Allura int ukoll trid tilgħab parti vitali fl-​arranġament tal-​familja. Nisa miżżewġin Kristjani huma mħeġġin “biex iħobbu lil żwieġhom, biex iħobbu lit-​tfal tagħhom, biex ikunu moħħhom f’loku, safjin, ħaddiema fid-​dar, tajbin, jissottomettu ruħhom lejn żwieġhom stess.” (Titus 2:4, 5) Int b’hekk għandek tirsisti biex tkun mara tad-​dar eżemplari, billi żżomm dar nadifa u pjaċevoli għall-​familja tiegħek. Ix-​xogħol tad-​dar jistaʼ xi drabi jkun tedjanti, imma la hu degradanti u lanqas insinjifikanti. Bħala mara miżżewġa, int ‘tmexxi tajjeb fuq dar’ u forsi tgawdi wisaʼ konsiderevoli biex taġixxi f’dan ir-​rigward. (1 Timotew 5:14) Il-​“mara miżżewġa kapaċi,” per eżempju, kienet tixtri provisti tad-​dar, kienet tinnegozja fil-​bini, u saħansitra kienet tiġġenera d-​dħul tal-​flus billi kellha negozju żgħir. Mhux taʼ b’xejn li hi akkwistat it-​tifħir taʼ żewġha! (Proverbji, kapitlu 31) Naturalment, dawn l-​inizzjattivi saru taħt id-​direzzjoni taʼ żewġha bħala l-​kap tagħha.

13. (a) Is-​sottomissjoni għala tistaʼ tkun diffiċli għal xi nisa? (b) Għala huwa vantaġġjuż għal nisa Kristjani li jissottomettu lilhom infushom lejn żwieġhom?

¹³ Li tissottometti lilek innifsek lejn żewġek jistaʼ ma jkunx dejjem faċli, madankollu. Mhux l-​irġiel kollha jirbħu r-​rispett. U int forsi kapaċi fejn jidħol l-​immaniġġjar taʼ finanzi, l-​ippjanar, jew l-​organizzar. Forsi għandek xi xogħol sekulari u tagħti kontribut sostanzjali lid-​dħul tal-​familja. Jew forsi sofrejt b’xi mod minn dominanza maskili fil-​passat u forsi ssibha diffiċli li tkun suġġetta lejn raġel. Minkejja dan, li turi “rispett profond,” jew “biżaʼ”, lejn żewġek juri r-​rispett tiegħek lejn Alla bħala kap. (Efesin 5:33, Kingdom Interlinear; 1 Korintin 11:3) Is-​sottomissjoni hi kruċjali wkoll għas-​suċċess tal-​familja tiegħek; din tgħinek tevita li tpoġġi liż-​żwieġ tiegħek taħt niket u tbatija bla bżonn.

14. Mara miżżewġa x’tistaʼ tagħmel jekk ma taqbilx maʼ xi deċiżjoni li ssir minn żewġha?

¹⁴ Ifisser dan, iżda, li int għandek toqgħod siekta meta tħoss li żewġek qed jagħmel deċiżjoni li taħdem kontra l-​aħjar interessi tal-​familja tiegħek? Mhux bilfors. Sara l-​mara taʼ Abraham ma baqgħetx siekta meta rat theddida għall-​benesseri taʼ binha Iżakk. (Ġenesi 21:8-10) B’mod simili, int forsi tħossok obbligata li tesprimi s-​sentimenti tiegħek xi drabi. Jekk dan isir b’mod taʼ rispett “fil-​ħin xieraq,” raġel Kristjan taʼ tjieba se jismaʼ. (Proverbji 25:11) Imma jekk is-​suġġeriment tiegħek ma jiġix segwit u ebda ksur serju taʼ xi prinċipju tal-​Bibbja ma hu nvolut, ma tkunx qiegħda taħdem kontra l-​interessi tiegħek stess jekk tmur kontra x-​xewqat taʼ żewġek? Ftakar, “il-​mara verament għaqlija bniet id-​dar tagħha, imma l-​waħda belha ġġarrafha b’idejha stess.” (Proverbji 14:1) Mod wieħed kif tibni d-​dar tiegħek hu billi tagħti appoġġ lill-​awtorità taʼ żewġek, billi tfaħħru tat-​tajjeb li jagħmel fil-​waqt li ma teħodhiex bi kbira meta jiżżballja.

15. Mara miżżewġa b’liema modi tistaʼ tieħu sehem fid-​dixxiplina u fit-​taħriġ taʼ wliedha?

¹⁵ Mod ieħor kif tibni d-​dar tiegħek hu billi taqsam fid-​dixxiplina u fit-​taħriġ taʼ wliedek. Per eżempju, int tistaʼ tagħmel il-​parti tiegħek biex iżżomm l-​istudju tal-​Bibbja tal-​familja regulari u edifikanti. “Tħallix lil idek tistrieħ” fejn jinvolvi l-​għoti tal-​veritajiet t’Alla lil uliedek f’kull opportunità—waqt li tivvjaġġa jew sempliċement waqt li tmur tixtri magħhom. (Ekkleżjasti 11:6) Għinhom biex jippreparaw il-​kummenti tagħhom għal-​laqgħat u partijiet fl-​Iskola Teokratika tal-​Ministeru. Oqgħod attenta maʼ min jagħmluha. (1 Korintin 15:33) Fejn jinvolvi affarijiet taʼ livelli u dixxiplina taʼ tjieba, ħalli lil uliedek jaraw li int u żewġek fehma waħda. Tħallihomx idawruk kontra żewġek.

16. (a) Liema eżempju Bibliku jistaʼ jinkuraġġixxi lil nisa mingħajr raġel u lil dawk miżżewġin lil irġiel li ma jemmnux? (b) Oħrajn fil-​kongregazzjoni kif jistgħu jkunu taʼ għajnuna għal uħud bħal dawn?

¹⁶ Jekk int mingħajr raġel jew għandek ir-​raġel li ma jemminx, int forsi jkollok tieħu l-​inizzjattiva spiritwalment. Dan jistaʼ jkun diffiċli u xi drabi saħansitra skuraġġanti. Imma taqtax qalbek. Ewniċe, omm Timotew, irnexxielha tgħallmu l-​Iskrittura mqaddsa “mill-​infanzja,” minkejja li żewġha ma kienx jemmen. (2 Timotew 1:5; 3:15) U ħafna fostna qegħdin igawdu suċċess simili. Jekk tinħtieġ xi għajnuna f’dan ir-​rigward, int tistaʼ tgħarraf lill-​anzjani bil-​bżonnijiet tiegħek. Huma forsi jkunu jistgħu jirranġaw biex xi ħadd igħinek tiġi għal-​laqgħat u toħroġ fis-​servizz tal-​għalqa. Huma jistgħu jinkuraġġixxu lil oħrajn biex jinkludu lill-​familja tiegħek f’xi ħruġ jew laqgħat taʼ rikreazzjoni. Jew jistgħu jirranġaw biex pubblikatur tal-​esperjenza jgħinek tibda studju tal-​familja.

Tfal li Juru Apprezzament

17. (a) Iż-​żgħażagħ kif jistgħu jikkontribwixxu għall-​ġid tal-​familja? (b) Ġesù x’eżempju ħalla f’dan ir-​rigward?

¹⁷ Żgħażagħ Kristjani jistgħu jikkontribwixxu għall-​ġid tal-​familja billi jsegwu l-​parir taʼ Efesin 6:l-3: “Tfal, kunu ubbidjenti lejn il-​ġenituri tagħkom f’għaqda mal-​Mulej, għax dan hu taʼ tjieba: ‘Onora lil missierek u lil ommok’; li hu l-​ewwel kmandament b’wegħda: ‘Biex imurlek tajjeb u tistaʼ ddum żmien twil fuq l-​art.’” Billi tikkopera mal-​ġenituri tiegħek, int turi ir-​rispett tiegħek lejn Jehovah. Ġesù Kristu kien perfett u setaʼ faċilment irraġuna li kien umiljanti għalih li jissottometti ruħu lejn ġenituri imperfetti. Iżda, “hu baqaʼ sottomess lejhom. . . . U Ġesù baqaʼ jagħmel progress fil-​għerf u fit-​tkabbir fiżiku u fil-​favur maʼ Alla u l-​bnedmin.”−Luqa 2:51, 52.

18, 19. (a) Xi jfisser li tonora lill-​ġenituri tiegħek? (b) Id-​dar kif tistaʼ ssir post riffreskanti?

¹⁸ M’għandekx int bl-​istess mod tonora lill-​ġenituri tiegħek? “Unur” hawn ifisser li tirrikonoxxi awtorità maħtura kif jixraq. (Qabbel 1 Pietru 2:17.) Fil-​biċċa l-​kbira tas-​sitwazzjonijiet unur bħal dan hu dovut saħansitra jekk il-​ġenituri ma jkunux jemmnu jew qegħdin jonqsu li jagħtu eżempju tajjeb. Għandek tonora lill-​ġenituri jerġaʼ iżjed jekk huma Kristjani eżemplari. Ftakar, ukoll, li d-​dixxiplina u d-​direzzjoni mogħtijin mill-​ġenituri tiegħek m’humiex intenzjonati biex jorbtuk bla bżonn. Minflok, huma qegħdin hemm biex jipproteġuk sabiex int tkun tistaʼ “tibqaʼ tgħix.’”−Proverbji 7:1, 2.

¹⁹ X’arranġament taʼ mħabba, allura, hi l-​familja! Meta l-​irġiel miżżewġin, in-​nisa, u t-​tfal ilkoll isegwu r-​regoli għall-​ħajja tal-​familja, id-​dar issir post taʼ kenn, post riffreskanti. Madankollu, problemi li jinvolvu l-​komunikazzjoni u t-​taħriġ tat-​tfal jistgħu jqumu. L-​artiklu li jmiss jiddiskuti kif jistgħu jiġu solvuti xi ftit minn dawn il-​problemi.

Tiftakar?

◻ Liema mudell twaqqaf minn irġiel miżżewġin, nisa miżżewġin, u tfal li kienu jibżgħu minn Alla fi żminijiet bibliċi?

◻ Il-​Kristjanità liema dawl tefgħet fuq l-​irwol tar-​raġel miżżewweġ?

◻ Il-​mara miżżewġa x’parti għandha jkollha fil-​familja Kristjana?

◻ Iż-​żgħażagħ Kristjani kif jistgħu jikkontribwixxu għall-​ġid tal-​familja?

[Stampa f’paġna 8]

“Xejn fil-​Kristjanità ma kien jidher iktar novell u iktar aħrax, ipparagunat mal-​morali dissoluti taʼ dak iż-​żmien, mill-​ħarsa Kristjana taż-​żwieġ. . . . Fetħet era ġdida għall-​umanità”