Il-​Bibbja bit-​Taljan Storja Mimlija Taqlib

“IL-​BIBBJA hija fost l-​iktar kotba mqassmin f’pajjiżna [l-Italja], iżda forsi hi wkoll fost l-​inqas li jinqraw. Il-​Kattoliċi ma tantx jiġu inkuraġġiti biex isiru midħla tal-​Bibbja u ma tantx jingħataw għajnuna biex jaqrawha bħala l-​Kelma t’Alla. Hemm dawk li jixtiequ jsiru jafu l-​Bibbja, iżda spiss ma jkunx hemm min jgħallimhom il-​Bibbja.”

Din l-​istqarrija, li saret fl-​1995 minn ġemgħa tal-​Konferenza taʼ l-​Isqfijiet Taljani, tqajjem ħafna mistoqsijiet. Sekli ilu, il-​Bibbja kemm kienet tinqara fl-​Italja? Għala damet iktar minn pajjiżi oħra biex titqassam? Għala għadha fost l-​inqas kotba li jinqraw fl-​Italja? Eżami taʼ l-​istorja taʼ xi verżjonijiet tal-​Bibbja bit-​Taljan jagħti ftit tweġibiet.

Sekli sħaħ għaddew sakemm il-​lingwi Romantiċi—il-​Franċiż, l-​Ispanjol, il-​Portugiż, it-​Taljan, eċċetra—żviluppaw mil-​Latin. F’diversi pajjiżi fl-​Ewropa li kellhom sfond Latin, il-​vernakolu, jiġifieri, il-​lingwa tan-​nies komuni bil-​mod il-​mod beda jingħata iktar stima u beda jintuża wkoll f’xogħlijiet letterarji. L-​iżvilupp tal-​lingwa tan-​nies komuni kellu effett dirett fuq it-​traduzzjoni tal-​Bibbja. Kif? F’ċertu żmien fl-​istorja, id-​differenza bejn il-​Latin, il-​lingwa qaddisa li tintuża mill-​Knisja Kattolika, u l-​lingwa tan-​nies komuni li kienet tintuża f’kull wieħed minn dawn il-​pajjiżi u li kellha diversi djaletti u kienet tvarja minn lokal għal ieħor, tant kibret li l-​Latin ma baqax jiġi mifhum minn dawk li ma tantx kienu jafu skola.

Sas-sena 1000, ħafna mill-​abitanti tal-​peniżola Taljana kienu jsibuha diffiċli biex jaqraw il-​Vulgata Latina, anki jekk kien jirnexxilhom jiksbu kopja. Għal sekli sħaħ, il-​ġerarkija tal-​knisja kkontrollat l-​edukazzjoni, inkluż dak li kien jiġi mgħallem fil-​ftit universitajiet li kienu jeżistu. Dawk taʼ klassi għolja biss kienu jibbenefikaw minnha. Għalhekk, maż-​żmien il-​Bibbja saret ktieb “mhux magħruf.” Madankollu, ħafna xtaqu li jkollhom aċċess għall-​Kelma t’Alla u jifhmuha bil-​lingwa tagħhom stess.

B’mod ġenerali, il-​kleru oppona t-​traduzzjoni tal-​Bibbja għax kien jibżaʼ li din kienet se tinkuraġġixxi li jinfirxu l-​hekk imsejħa ereżiji. Skond l-​istorjografu Massimo Firpo, l-​użu tal-​lingwa tan-​nies komuni kien se jfisser li kien se jitneħħa l-​ostaklu tal-​lingwa, jiġifieri, l-​użu tal-​Latin, li kien jipproteġi l-​awtorità esklużiva li kellu l-​kleru fuq kwistjonijiet reliġjużi. Għalhekk, taħlita tal-​kultura, ir-​reliġjon, u affarijiet soċjali kienu l-​fatturi li kkaġunaw in-​nuqqas ġenerali t’edukazzjoni Biblika li għad hemm fl-​Italja llum.

L-​Ewwel Kotba tal-​Bibbja li Ġew Tradotti

Fis-​seklu 13 kien hemm l-​ewwel traduzzjonijiet taʼ kotba Bibliċi mil-​Latin għat-​Taljan. Dawn il-​kotba kienu miktubin bl-​idejn u kienu jiswew ħafna flus. Minħabba li fis-​seklu 14 in-​numru taʼ traduzzjonijiet kiber, kważi lBibbja kollha kienet disponibbli bit-​Taljan, avolja l-​kotba tagħha ġew tradotti minn nies differenti fi żminijiet u f’postijiet differenti. Il-​maġġuranza minn dawn it-​traduzzjonijiet, li saru minn tradutturi anonimi, kienu jinxtraw mis-​sinjuri jew dawk li kienu taʼ skola, l-​uniċi nies li kellhom il-​flus biex jixtruhom. Skond l-​istorjografu Gigliola Fragnito, anki meta l-​istampar naqqas il-​prezz tal-​kotba, il-​Bibbja setgħet tinkiseb minn ftit uħud biss.

Għal sekli sħaħ, il-​biċċa l-​kbira mill-​popolazzjoni ma kinitx taf taqra. Anki meta, fl-​1861 l-​Italja ngħaqdet, 74.7 fil-​mija mill-​popolazzjoni ma kinitx taf taqra. Ġara li meta l-​gvern ġdid Taljan beda jagħmel tħejjijiet biex ikun hemm edukazzjoni pubblika bla ħlas u obbligatorja disponibbli għal kulħadd, fl-​1870 Papa Piju IX kiteb lir-​re u ħeġġu biex jopponi din il-​liġi li l-​papa ddeskrivieha bħala “pesta” li kienet immirata biex “teqred totalment l-​iskejjel Kattoliċi.”

L-​Ewwel Bibbja bit-​Taljan

L-​ewwel Bibbja kompluta bit-​Taljan kienet stampata f’Venezja fl-​1471, xi 16-il sena wara li beda jintuża l-​istampar bit-​tipi taċ-​ċomb fl-​Ewropa. Nicolò Malerbi, patri taʼ l-​Ordni taʼ Camaldoli, lesta t-​traduzzjoni tiegħu fi tmien xhur. Hu kien iddependa ħafna mit-​traduzzjonijiet li kien hemm diġà, irranġahom skond il-​Vulgata Latina, u għamel xi bidliet fil-​kliem billi uża dak komuni fl-​inħawi tiegħu, il-​Venetia. It-​traduzzjoni tiegħu kienet l-​ewwel edizzjoni stampata tal-​Bibbja bit-​Taljan li tqassmet ħafna.

Raġel ieħor li ppubblika verżjoni tal-​Bibbja f’Venezja kien Antonio Brucioli. Hu kien jistudja l-​filosofija taʼ l-​umaniżmu u kellu ideat Protestanti, iżda qatt ma telaq il-​Knisja Kattolika uffiċjalment. Fl-​1532, Brucioli ttraduċa l-​Bibbja mill-​Ebrajk u l-​Grieg oriġinali. Din kienet l-​ewwel Bibbja li ġiet tradotta mit-​testi oriġinali għat-​Taljan. Għalkemm ma nkitbitx b’Taljan letterarju tajjeb ħafna, taʼ min jinnota li t-​traduzzjoni hija leali ħafna lejn it-​test oriġinali, meta tqis l-​għarfien li kellhom dak iż-​żmien dwar il-​lingwi antiki. F’xi postijiet u edizzjonijiet tal-​Bibbja, Brucioli rrestawra l-​isem t’Alla billi uża l-​forma “Ieova.” Għal kważi seklu, il-​Bibbja tiegħu kienet popolari ħafna fost il-​Protestanti Taljani u dawk li ma kinux jaqblu maʼ l-​ideat reliġjużi taʼ dak iż-​żmien.

Traduzzjonijiet Taljani oħra—li fil-​fatt kienu reviżjonijiet tal-​Bibbja taʼ Brucioli—ġew pubblikati minn Kattoliċi stess. L-​ebda waħda minnhom ma tqassmet daqstant. Fl-​1607, Giovanni Diodati, kappillan Kalvinista li l-​ġenituri tiegħu kienu ħarbu lejn l-​Isvizzera biex jevitaw il-​persekuzzjoni reliġjuża, ippubblika f’Ġinevra traduzzjoni oħra bit-​Taljan mil-​lingwi oriġinali. Għal sekli sħaħ, il-​verżjoni tiegħu saret il-​Bibbja tal-​Protestanti Taljani. Għall-​perijodu taʼ żmien li nkitbet fih, din il-​verżjoni hi kunsidrata bħala traduzzjoni eċċellenti bit-​Taljan. Il-​Bibbja taʼ Diodati għenet lit-​Taljani biex jifhmu t-​tagħlim tal-​Bibbja. Imma ċ-​ċensura li għamel il-​kleru żammet lura kemm din it-​traduzzjoni u kemm oħrajn milli jiġu mqassmin.

Il-​Bibbja —“Ktieb Mhux Magħruf”

“Il-​Knisja minn dejjem kellha suċċess f’li żżomm il-​kotba taħt il-​ħarsien tagħha, iżda qabel ma vvintaw l-​istampar, ma ħassitx il-​bżonn li tagħmel lista taʼ kotba projbiti għax il-​kitbiet li kienu kunsidrati perikolużi kienu jiġu maħruqin,” tgħid l-​Enciclopedia Cattolica. Anki wara li kien hemm ir-​Riforma Protestanta, il-​kleru taʼ diversi pajjiżi fl-​Ewropa għamel minn kollox biex jillimita t-​tqassim taʼ l-​hekk imsejħa kotba eretiċi. Wara l-​Konċilju taʼ Trento kien hemm bidla sinifikanti meta fl-​1546 ġiet kunsidrata l-​kwistjoni taʼ li jsiru traduzzjonijiet b’diversi lingwi komuni. Qamu żewġ ideat differenti. Dawk li kienu favur il-​projbizzjoni qalu li l-​Bibbja bil-​lingwi tan-​nies komuni kienet “l-​omm u l-​oriġini taʼ l-​ereżiji kollha.” Dawk li kienu kontra l-​projbizzjoni qalu li “l-​avversarji” tagħhom, jiġifieri, il-​Protestanti, kienu se jgħidu li l-​knisja pprojbiet il-​Bibbja bil-​lingwi komuni biex taħbi l-​“frodi u l-​qerq.”

Minħabba n-​nuqqas taʼ qbil, il-​Konċilju ma kien ħa l-​ebda deċiżjoni rigward il-​kwistjoni iżda awtorizza l-​awtentiċità tal-​Vulgata, li saret it-​test bażiku għall-​Knisja Kattolika. Madankollu, Carlo Buzzetti, għalliem fl-​Università Pontifikali tas-​Salesjani, f’Ruma, jinnota li l-​fatt li l-​Vulgata ġiet imsejħa “awtentika” “kien jiffavorixxi l-​idea li, fir-​realtà, din kellha tkun l-​unika Bibbja leġittima.” L-​iżviluppi li seħħew wara appoġġaw dak li kien intqal.

Fl-​1559, Papa Pawlu IV ppubblika l-​ewwel indiċi taʼ kotba projbiti, lista taʼ xogħlijiet li l-​Kattoliċi kienu projbiti milli jaqraw, ibigħu, jittraduċu, jew jippossiedu. Dawn il-​volumi kienu kunsidrati ħżiena u taʼ periklu għall-​fidi u l-​integrità morali. L-​indiċi pprojbixxa l-​qari tad-​traduzzjonijiet tal-​Bibbja bil-​lingwa komuni, inkluż dik taʼ Brucioli. Dawk li m’obdewx kienu jiġu skomunikati. L-​indiċi taʼ l-​1596 kien saħansitra iktar strett. Il-​Bibbja ma setgħetx tiġi tradotta jew stampata bil-​lingwi tan-​nies komuni. Bibbji bħal dawn kellhom jinqerdu.

B’riżultat taʼ dan, il-​ħruq tal-​Bibbji fil-​pjazez tal-​knisja mmultiplika wara tmiem is-​seklu 16. Fl-​imħuħ tan-​nies in ġenerali, l-​Iskrittura saret ktieb taʼ l-​eretiċi, u dik l-​idea għadha teżisti mhux ħażin illum ukoll. Kważi l-​Bibbji u l-​kummentarji kollha tal-​Bibbja li kienu jinstabu fil-​libreriji pubbliċi u privati nqerdu, u għall-​200 sena taʼ wara, l-​ebda Kattoliku ma ttraduċa Bibbja bit-​Taljan. L-​uniċi Bibbji li kienu jiġu mqassmin fil-​peniżola Taljana—u li dan kien isir bil-​moħbi minħabba l-​biżaʼ taʼ kkonfiskar—kienu dawk li ġew tradotti minn studjużi Protestanti. Għalhekk, l-​istorjografu Mario Cignoni qal: “Fir-​realtà, il-​qari tal-​Bibbja minn nies li m’humiex parti mill-​kleru spiċċa kompletament għal sekli sħaħ. Il-​Bibbja kważi saret ktieb mhux magħruf, u miljuni taʼ Taljani għexu ħajjithom mingħajr ma qraw paġna waħda minnha.”

Tonqos il-​Projbizzjoni

Iktar tard, Papa Benedettu XIV, fid-​digriet li ħareġ fl-​indiċi tat-​13 taʼ Ġunju, 1757, biddel ir-​regola li kien hemm qabel u beda jippermetti li jinqraw il-​verżjonijiet bil-​lingwi tan-​nies komuni li jkunu ġew approvati mill-​papa u pubblikati taħt id-​direzzjoni taʼ l-​isqfijiet. Minħabba f’hekk, Antonio Martini, li iktar tard sar l-​arċisqof taʼ Firenze, ipprepara biex jittraduċi l-​Vulgata. L-​ewwel porzjon kien pubblikat fl-​1769, u x-​xogħol tlesta fl-​1781. Skond sors Kattoliku wieħed, it-​traduzzjoni taʼ Martini kienet l-​ewwel verżjoni li tassew kien taʼ min ifaħħarha. Sa dak iż-​żmien, il-​Kattoliċi li ma kinux jifhmu l-​Latin ma setgħux jaqraw il-​Bibbja li kienet awtorizzata mill-​knisja. Għall-​150 sena taʼ wara, it-​traduzzjoni taʼ Martini kienet l-​unika verżjoni approvata għall-​Kattoliċi Taljani.

Imbagħad sar xi tibdil waqt il-​konċilju ekumeniku Vatikan II. Fl-​1965 id-​dokument Dei Verbum għall-​ewwel darba inkuraġġixxa li jkun hemm “traduzzjonijiet xierqa u korretti . . . b’lingwi differenti, speċjalment mit-​testi oriġinali tal-​kotba sagri.” Ftit qabel, fl-​1958, il-​Pontificio istituto biblico (L-Istitut Bibliku Pontifikali) ippubblika “l-​ewwel traduzzjoni Kattolika kompleta mit-​testi oriġinali.” F’ċerti postijiet din il-​verżjoni reġgħet restawrat l-​isem divin billi użat il-​forma “Jahve.”

L-oppożizzjoni lejn il-​Bibbja bil-​lingwa tan-​nies komuni kienet devastanti, u l-​effetti tagħha għadhom jinħassu sa llum. Bħalma spjegat Gigliola Fragnito, din l-​oppożizzjoni ġiegħlet lil dawk li jemmnu jiddubitaw l-​abbiltà taʼ ħsieb tagħhom u żammithom lura milli joqogħdu fuq il-​kuxjenza tagħhom. Barra minn hekk, ġew imposti t-​tradizzjonijiet reliġjużi, li ħafna Kattoliċi jqisuhom bħala li huma iktar importanti mill-​Bibbja. Dan kollu ġiegħel lin-​nies iżommu ’l bogħod mill-​Iskrittura, avolja issa l-​maġġuranza tan-​nies jafu jaqraw.

Madankollu, ix-​xogħol taʼ l-​ippridkar tax-​Xhieda taʼ Ġeħova, qajjem interess ġdid fil-​Bibbja bit-​Taljan. Fl-​1963, ix-​Xhieda ppubblikaw it-​Traduzzjoni tad-​Dinja l-​Ġdida taʼ l-​Iskrittura Griega Kristjana bit-​Taljan. Fl-​1967, il-​Bibbja kollha saret disponibbli. Fl-​Italja biss tqassmu iktar minn 4,000,000 kopja taʼ din il-​verżjoni. It-​Traduzzjoni tad-​Dinja l-​Ġdida, li poġġiet lura fit-​test tagħha l-​isem divin, Ġeħova, hija differenti minn verżjonijiet oħrajn minħabba li żżomm b’mod strett mas-​sens tat-​test oriġinali.

Ix-Xhieda taʼ Ġeħova jmorru minn dar għal dar, jaqraw u jispjegaw il-​messaġġ taʼ tama li hemm fl-​Iskrittura lil dawk kollha li jixtiequ jisimgħu. (Atti 20:20) Meta terġaʼ tiltaqaʼ max-​Xhieda taʼ Ġeħova, għala ma tistaqsihomx juruk x’tgħid il-​Bibbja tiegħek stess dwar il-​wegħda meraviljuża t’Alla li dalwaqt se jagħmel “art ġdida” fejn se “tgħammar il-​ġustizzja”?—2 Pietru 3:13.

[Mappa f’paġna 13]

Venezja

RUMA

[Stampa f’paġna 15]

Fit-​traduzzjoni taʼ Brucioli hu uża l-​isem divin Ieova

[Stampa f’paġna 15]

Fl-​indiċi tal-​kotba projbiti kien hemm imniżżlin it-​traduzzjonijiet tal-​Bibbja bil-​lingwa tan-​nies komuni li kienu meqjusin bħala li huma perikolużi

[Sors tal-​Istampa f’paġna 13]

Il-​paġna fejn hemm it-​titlu taʼ Bibbja: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Sorsi tal-​Istampi f’paġna 15]

It-​traduzzjoni taʼ Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Indiċi: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali