“Il-Mulej Ma Jitlaqx il-Poplu Tiegħu”
“Kbar huma l-ħsarat [“gwajijiet,” “NW”] tar-raġel sewwa, iżda minnhom kollha jeħilsu l-Mulej.”—SALM 34:20 [SALM 34:19, NW].
1, 2. (a) Jehovah kif qiegħed iberikhom lin-nies tiegħu llum? (b) Bosta Kristjani x’qegħdin jiffaċċjaw, u x’mistoqsijiet iqumu?
BI TWETTIQ tal-profezija tal-Bibbja, l-adoraturi taʼ Jehovah jgħixu f’ġenna spiritwali. (2 Korintin 12:1-4) Ix-Xhieda taʼ Jehovah jappartjenu lil sħubija internazzjonali kkaratterizzata mill-imħabba u l-unità. (Ġwann 13:35) Huma jgawdu għarfien profond u komprensiv tal-veritajiet tal-Bibbja. (Isaija 54:13) Kemm huma grati lejn Jehovah talli qiegħed jagħtihom il-privileġġ li jkunu mistednin fit-tinda spiritwali tiegħu!—Salm 15:1.
2 Waqt li kulħadd fl-organizzazzjoni taʼ Jehovah jgawdi prosperità spiritwali, xi wħud jidhru li qegħdin jgħixu f’paċi u trankwillità relattivi waqt li oħrajn qegħdin iġarrbu niket taʼ xi xorta jew oħra. Bosta Kristjani jsibu ruħhom f’pożizzjoni tal-biki għal perijodi twal taʼ żmien bla ebda tama taʼ serħan. L-iskuraġġiment huwa naturali f’ċirkostanzi bħal dawn. (Proverbji 13:12) Huma l-gwajijiet evidenza li Alla jinsab offiż? Qiegħed Jehovah jipprovdi protezzjoni speċjali lil ċerti Kristjani u jwarrab lil xi oħrajn?
3. (a) Huwa Jehovah responsabbli għall-għawġ kollu li jġarrbu n-nies tiegħu? (b) Għala saħansitra l-adoraturi leali taʼ Jehovah jġarrbu s-sofferenza umana?
3 Il-Bibbja twieġeb: “Waqt li tkunu mġarrbin, araw li ħadd ma jgħid: ‘Alla qiegħed iġarrabni’ għax Alla ma jistax jiġġarrab għall-ħażin, u anqas m’hu se jġarrab lil ħadd.” (Ġakbu 1:13) Jehovah hu l-Protettur u s-Sostenitur tan-nies tiegħu. (Salm 91:2-6) “Il-Mulej ma jitlaqx il-poplu tiegħu.” (Salm 94:14) Dan ma jfissirx li adoraturi leali m’humiex se jġarrbu sofferenza. Is-sistema preżenti t’affarijiet tad-dinja hija ggvernata minn individwi li huma imperfetti di natura. Bosta huma korrotti, u ftit huma kompletament mill-agħar. Ħadd minnhom ma jdur lejn Jehovah għall-għerf. Dan jirriżulta f’ħafna sofferenza umana. Il-Bibbja tagħmilha ċara li n-nies taʼ Jehovah mhux dejjem jistgħu jevitaw il-konsegwenzi tal-biki taʼ l-imperfezzjoni u l-ħażen tal-bniedem.—Atti 14:22.
Kristjani Leali Jistennew Li Jkollhom Isofru
4. X’jistgħu jistennew il-Kristjani kollha dment li qegħdin jgħixu f’din is-sistema mill-agħar t’affarijiet, u għala?
4 Għalkemm m’huma ebda parti mid-dinja, is-segwaċi taʼ Ġesù jgħixu f’nofs din is-sistema t’affarijiet. (Ġwann 17:15, 16) Fil-Bibbja, Satana jiġi mikxuf bħala l-forza dominanti wara din id-dinja. (1 Ġwann 5:19) Minħabba f’hekk, il-Kristjani kollha jistgħu jistennew li xi darba jew oħra se jkollhom jiffaċċjaw problemi serji. B’dak ġo moħħu, l-appostlu Pietru jgħid: “Kunu meqjusa u għassu. L-għadu tagħkom ix-Xitan qisu ljun jgħajjat, idur u jfittex ’il min sa jiblaʼ. Iqfulu, sħaħ fil-fidi. Intom tafu li ħutkom, mxerrdin fid-dinja, qegħdin jaqsmu magħkom l-istess tbatijiet tagħkom.” (1 Pietru 5:8, 9) Iva, huwa mistenni li jkun hemm is-sofferenzi fis-sħubija kollha kemm hi taʼ Kristjani.
5. Ġesù kif għamilha ċara li Kristjani leali kienu se jġarrbu affarijiet taʼ niket fil-ħajja?
5 Saħansitra jekk inħobbu profondament lil Jehovah u aħna leali lejn il-prinċipji tiegħu, se nġarrbu affarijiet li jnikktuna fil-ħajja. Ġesù dan għamlu ċar fit-tixbieha tiegħu ddokumentata f’Mattew 7:24-27, fejn hu silet kuntrast bejn dawk li jobdu kliemu u dawk li ma jobduhx. Hu qabbel lid-dixxipli ubbidjenti maʼ raġel diskret li jibni dar fuq blata soda. Lil dawk li ma jobdux kliemu xebbahhom maʼ raġel iblah li jibni daru fuq ir-ramel. Wara maltempata qalila, id-dar mibnija fuq il-blat biss tibqaʼ sħiħa. Innota li fil-każ tad-dar tar-raġel diskret, “niżlet ix-xita, ġew il-widien, qamu l-irwiefen u ħabtu fuq dik id-dar, iżda ma ġġarrfitx.” Ġesù ma wegħedx li r-raġel diskret kellu dejjem igawdi l-paċi u t-trankwillità. Minflok, id-diskrezzjoni tar-raġel kellha tippreparah biex jikkumbatti mal-maltemp. Ħsieb simili jinsab fit-tixbieha taʼ dak li jiżraʼ ż-żerriegħa. Fiha Ġesù jispjega li saħansitra adoraturi ubbidjenti taʼ “qalb tajba u sinċiera” kellhom “jagħmlu l-frott billi jżommu sħiħ.”—Luqa 8:4-15.
6. Fit-tixbieha li ta Pawlu dwar il-materjali li jifilħu n-nar, min jgħaddi mill-prova tan-nar?
6 Waqt li kiteb lill-Korintin, l-appostlu Pawlu uża lingwaġġ metaforiku biex juri l-ħtieġa għal kwalitajiet dejjiema li jistgħu jgħinuna niffaċċjaw il-provi. Dawn il-materjali li jifilħu n-nar bħalma huma d-deheb, il-fidda, u l-ħaġar prezzjuż jikkorrispondu mal-kwalitajiet qaddisin. (Qabbel Proverbji 3:13-15; 1 Pietru 1:6, 7.) Mill-banda l-oħra, karatteristiċi tal-ġisem huma mxebbhin maʼ materjali li jistgħu jaqbdu. Imbagħad Pawlu jgħid: “Ix-xogħol taʼ kulħadd għad jidher; il-Jum għad jurih u n-nar għad jikxfu u jipprova x’jiswa x-xogħol taʼ kull wieħed. Jekk il-bini li wieħed ikun bena jżomm sħiħ, min jagħmlu jieħu ħlasu.” (1 Korintin 3:10-14) Hawnhekk għal darb’oħra, il-Bibbja tispjega li lkoll kemm aħna bla dubju se niffaċċjaw xi forma taʼ test bin-nar.
7. Skond Rumani 15:4, l-Iskrittura kif tistaʼ tgħinna nissaportu l-provi?
7 Fil-Bibbja hemm rakkonti bil-għama taʼ qaddejja leali t’Alla li kellhom jissaportu gwajijiet, xi drabi għal perijodi twal. Madankollu, Jehovah m’abbandunahomx. L-appostlu Pawlu x’aktarx li kellu eżempji bħal dawn f’moħħu meta qal: “Kull ma nkiteb fl-Iskrittura fl-imgħoddi, nkiteb għat-tagħlim tagħna, biex bis-sabar u bil-faraġ li tagħtina l-Iskrittura, aħna jkollna t-tama.” (Rumani 15:4) Ikkunsidra l-eżempji taʼ tlett irġiel li, waqt li kienu jgawdu relazzjoni mill-qrib m’Alla, għaddew minn ħafna gwajijiet.
Dak Li Nitgħallmu Mir-Rakkonti Tal-Bibbja
8. Jehovah x’ippermetta fil-każ taʼ Ġużeppi, u għal kemm żmien?
8 Ġużeppi, bin Ġakobb, ġie ffavorit minn Jehovah minn mindu kien għadu t’età żgħira. Xorta waħda, bla ma kellu ebda tort, hu sofra serje taʼ gwajijiet. Ġie maħtuf u ttrattat krudelment minn ħutu stess. Ġie mibjugħ bħala rsir f’pajjiż barrani fejn ġie akkużat b’mod falz u mitfugħ f’“ħabs.” (Ġenesi 40:15) Hemmhekk, “rabtulu riġlejh bil-ktajjen, dawwrulu l-ħadid maʼ għonqu.” (Salm 105:17, 18) Matul il-jasar u l-priġunerija tiegħu, Ġużeppi bla dubju talab ripetutament bil-ħniena lil Jehovah biex jeħilsu. Madankollu, għal madwar 13-il sena, għalkemm imsaħħaħ minn Jehovah b’diversi modi, hu kull fil-għodu kien jistenbaħ u jsib li għadu rsir jew priġunier.—Ġenesi 37:2; 41:46.
9. David x’kellu jissaporti għal bosta snin?
9 Każ simili kien dak taʼ David. Meta Jehovah kien qiegħed jagħżel raġel kwalifikat biex jaħkem fuq Iżrael, hu qal: “Sibt lil David, bin Ġesse, raġel skond qalbi.” (Atti 13:22) Minkejja l-pożizzjoni ffavorita tiegħu f’għajnejn Jehovah, David sofra ferm. F’periklu mortali, hu nħeba għal diversi snin fix-xagħri, fl-għerien, fix-xquq fil-blat, u f’art barranija. Ikkaċċjat donnu xi bhima salvaġġa, sofra minn skuraġġiment u biżaʼ. Minkejja dan, hu stabar fis-saħħa taʼ Jehovah. David setaʼ b’mod xieraq jgħid mill-esperjenza tiegħu stess: “Kbar huma l-ħsarat [“gwajijiet,” NW] tar-raġel sewwa, iżda minnhom kollha jeħilsu l-Mulej.”—Salm 34:20 [Salm 34:19, NW].
10. Liema gwaj estrem ġie fuq Nabot u l-familja tiegħu?
10 Fi żmien il-profeta Elija, kien hemm 7,000 biss f’Iżrael li ma niżlux għarkobbtejhom quddiem l-alla falz Bagħal. (1 Slaten 19:18; Rumani 11:4) Nabot, li x’aktarx kien wieħed minnhom, sar il-vittma taʼ inġustizzja terribbli. Hu sofra l-umiljazzjoni taʼ li jiġi akkużat li kien dagħa. Billi nstab ħati, hu ġie kkundannat u ssentenzjat b’digriet irjali biex jinqatel imħaġġar, u demmu lagħquh il-klieb. Anki wliedu s-subjien ġew mogħtijin il-mewt! Madankollu, hu kien innoċenti mill-akkuża. Ix-xhieda kontrieh kienu giddibin. Il-kwistjoni kollha kienet komplott ivvintat mir-reġina Ġeżabel sabiex is-sultan setaʼ jmidd idu fuq l-għalqa tad-dwieli taʼ Nabot.—1 Slaten 21:1-19; 2 Slaten 9:26.
11. L-appostlu Pawlu x’jgħidilna dwar irġiel u nisa leali fl-istorja tal-Bibbja?
11 Ġużeppi, David, u Nabot huma biss tlieta mill-ħafna rġiel u nisa leali msemmijin fil-Bibbja li sofrew gwajijiet. L-appostlu Pawlu kiteb reviżjoni storika dwar il-qaddejja taʼ Jehovah matul is-snin. Fiha tkellem dwar dawk li “sofrew żebliħ u swat u saħansitra ktajjen u ħabs. Kienu mħaġġra, mħanxra minn nofshom, maqtula bis-sejf; ħarġu jiġġerrew imlibbsin bi ġlud tan-nagħaġ u tal-mogħoż, neqsin minn kollox, mħabbtin u maħqurin. Id-dinja ma kienx jixirqilha jkollha nies bħal dawn. Huma qagħdu jiġġerrew fid-deżert u fuq l-għoljiet, fl-għerien u fl-irkejjen taʼ l-art.” (Lhud 11:36-38) Imma Jehovah m’abbandunahomx.
Jehovah Jieħu Ħsieb Dawk Li Jsofru
12. X’inhuma xi ftit mit-tbatijiet li x-Xhieda taʼ Jehovah qegħdin iġarrbu llum?
12 Xi ngħidu għan-nies taʼ Jehovah llum? Bħala organizzazzjoni, nistgħu nibqgħu ċerti mill-protezzjoni divina u milli ngħaddu salvi mill-aħħar jiem u mit-tribulazzjoni l-kbira. (Isaija 54:17; Apokalissi 7:9-17) Madankollu, bħala individwi, nirrikonoxxu li “ż-żmien u ċ-ċirkustanzi” jiġu fuq il-bnedmin kollha. (Koħèlet 9:11) Illum hemm ħafna Kristjani leali li qegħdin isofru gwajijiet. Xi wħud jissaportu faqar estrem. Il-Bibbja ssemmi “l-iltiema u r-romol” Kristjani li għandhom tribulazzjoni. (Ġakbu 1:27) Oħrajn isofru bħala riżultat taʼ diżastri naturali, gwerer, kriminalità, abbuż taʼ poter, mard, u mewt.
13. Liema esperjenzi diffiċli ġew irrapportati riċentement?
13 Per eżempju, fir-rapporti għall-1996, li l-uffiċċji tal-fergħat tal-Watch Tower taw lill-Ġemgħa li Tiggverna tax-Xhieda taʼ Jehovah, dawn irrakkontaw li xi wħud minn ħutna nisa u rġiel qegħdin isofru minn ħabsijiet f’kundizzjonijiet deplorevoli minħabba li żammew mal-prinċipji tal-Bibbja. Tliet kongregazzjonijiet f’pajjiż taʼ l-Amerka t’Isfel sfaxxaw meta gruppi tal-gwerilli sforzaw lil mijiet taʼ Xhieda jitilqu mill-inħawi. F’pajjiż fl-Afrika tal-Punent, xi Xhieda li nqabdu f’nofs ġlieda waqt gwerra ċivili ġew maqtulin. F’pajjiż taʼ l-Amerka Ċentrali, il-qagħda finanzjarja li diġà kienet kritika taʼ xi aħwa marret għall-agħar meta ntlaqtu minn uragan. F’xi pajjiżi oħrajn fejn il-faqar u n-nuqqas taʼ ikel m’humiex problemi serji, influwenzi negattivi għandhom mnejn inaqqsu l-ferħ taʼ xi wħud. Oħrajn huma mtaqqlin mill-pressjonijiet tal-ħajja tal-lum. Jerġaʼ oħrajn jistgħu jħossuhom skuraġġiti minħabba l-apatija tal-pubbliku, meta jkunu qegħdin jippridkaw l-aħbar tajba tas-Saltna.
14. (a) X’nitgħallmu mill-eżempju taʼ Ġob? (b) Minflok ma nirraġunaw b’mod negattiv, x’għandna nagħmlu meta nkunu qegħdin inġarrbu n-niket?
14 Dawn is-sitwazzjonijiet m’għandhomx jittieħdu bħala evidenza li Alla jinsab offiż. Ftakar fil-każ taʼ Ġob u l-ħafna għawġ li għadda minnu. Hu kien “raġel perfett u tajjeb.” (Ġob 1:8) Min jaf kemm ħassu skuraġġit Ġob meta Elifaż akkużah li għamel il-ħażin! (Ġob, kapitli 4, 5, 22) Aħna ma rridux ngħaġġlu biex nikkonkludu li qegħdin inġarrbu l-gwajijiet għaliex inqasna lil Jehovah b’xi mod jew għaliex Jehovah neħħa l-barka tiegħu minn fuqna. Raġunar negattiv meta nkunu għaddejjin minn tribulazzjoni jistaʼ jdgħajfilna l-fidi. (1 Tessalonikin 3:1-3, 5) Meta nkunu għaddejjin minn xi niket, l-aħjar li nistgħu nagħmlu huwa li nimmeditaw fuq il-fatt li Jehovah u Ġesù qegħdin qrib taʼ dawk twajbin jiġri x’jiġri.
15. Kif nafu li Jehovah jinsab ikkonċernat profondament dwar il-gwajijiet li qegħdin isofru n-nies tiegħu?
15 L-appostlu Pawlu jassigurana meta jgħid: “Min se jifridna mill-imħabba taʼ Kristu? It-taħbit, id-dwejjaq, il-persekuzzjoni, il-ġuħ, l-għera, it-tiġrib, ix-xabla? . . . Jiena żgur li la l-mewt u la l-ħajja, la l-anġli u la l-qawwiet, la ż-żmien t’issa u la taʼ li ġej, la setgħat, la l-għoli u lanqas il-fond, u ebda ħliqa oħra ma jistgħu qatt jifirduna mill-imħabba taʼ Alla li dehret fi Kristu Ġesù Sidna.” (Rumani 8:35, 38, 39) Jehovah jinsab ikkonċernat profondament dwarna u jaf bis-sofferenza tagħna. Waqt li kien għadu maħrub David kiteb: “Għajnejn il-Mulej lejn il-ġusti, u widnejh miftuħa għall-għajta tagħhom. Qrib il-Mulej lejn dawk b’qalbhom maqsuma.” (Salm 34:16, 19 [Salm 34:15, 18, NW]; Mattew 18:6, 14) Missierna tas-sema jieħu ħsiebna u jħoss għal dawk li jsofru. (1 Pietru 5:6, 7) Hu jipprovdi dak li neħtieġu biex nissaportu, tkun xi tkun it-tbatija li nistgħu nġarrbu.
L-Għotjiet Taʼ Jehovah Jsostnuna
16. Liema provvediment mingħand Jehovah jgħinna nissaportu, u kif?
16 Għalkemm aħna ma nistgħux nistennew ħajja bla inkwiet taʼ xejn f’din is-sistema qadima t’affarijiet, “m’aħniex abbandunati.” (2 Korintin 4:8, 9) Ġesù wiegħed li jipprovdi difensur għas-segwaċi tiegħu. Hu qal: “Jiena nitlob lill-Missier, u hu jagħtikom Difensur ieħor biex jibqaʼ magħkom għal dejjem, l-ispirtu tal-verità.” (Ġwann 14:16, 17) F’Pentekoste tas-sena 33 E.K., l-appostlu Pietru qal lis-semmiegħa tiegħu li huma setgħu jirċievu “d-don taʼ l-Ispirtu s-Santu.” (Atti 2:38) Qiegħed l-ispirtu qaddis jgħinna llum? Iva! Il-forza attiva taʼ Jehovah tipproduċi fina frott meraviljuż: “L-imħabba, l-hena, is-sliem, is-sabar, il-ħniena, it-tjieba, il-fidi, il-ħlewwa, ir-rażan.” (Galatin 5:22, 23) Dawn kollha huma kwalitajiet imprezzabbli li jgħinuna nissaportu.
17. Liema huma xi veritajiet tal-Bibbja li jsaħħu l-fidi u d-determinazzjoni tagħna biex nistennew bil-paċenzja kollha l-waqt taʼ Jehovah?
17 L-ispirtu qaddis jgħinna nifhmu wkoll li t-tribulazzjonijiet preżenti huma ‘daqsxejn u taʼ issa’ meta mqabblin mal-premju taʼ ħajja taʼ dejjem. (2 Korintin 4:16-18) Aħna konvinti li Alla m’huwiex se jinsa x-xogħlijiet tagħna u l-imħabba li nuru lejh. (Lhud 6:9-12) Billi naqraw il-kliem imnebbaħ tal-Bibbja, niġu mfarrġin mill-eżempju taʼ qaddejja leali tal-qedem li ssaportew ħafna gwajijiet imma li ġew iddikjarati henjin. Ġakbu jikteb: “Bħala eżempju tat-tbatija u s-sabar, ħuti, ħudu l-profeti li tkellmu f’isem il-Mulej. Dawk li żammew sħiħ sa l-aħħar, araw, aħna nqisuhom bħala hienja.” (Ġakbu 5:10, 11) Il-Bibbja twiegħed ‘qawwa kbira [“iktar min-normal,” NW]’ biex tgħinna nissaportu l-provi. Jehovah jberikna wkoll bit-tama taʼ l-irxoxt. (2 Korintin 1:8-10; 4:7) Billi naqraw il-Bibbja kuljum u nimmeditaw fuq dawn il-wegħdi, aħna se nsaħħu l-fidi tagħna u d-determinazzjoni tagħna biex nistennew bil-paċenzja kollha l-waqt t’Alla.—Salm 42:6 [Salm 42:5, NW].
18. (a) Fit-2 Korintin 1:3, 4, x’aħna inkuraġġiti biex nagħmlu? (b) Indokraturi Kristjani kif jistgħu juru li huma sors kbir taʼ faraġ u rifreskar?
18 Flimkien maʼ dan, Jehovah tana l-ġenna spiritwali li fiha nistgħu ngawdu l-imħabba ġenwina taʼ ħutna l-Kristjani. Ilkoll kemm aħna għandna rwol xi nwettqu f’li nfarrġu lil xulxin. (2 Korintin 1:3, 4) L-indokraturi Kristjani b’mod partikulari jistgħu jkunu sors kbir taʼ faraġ u rifreskar. (Isaija 32:2) Bħala ‘doni fi bnedmin,’ huma inkarigati biex jibnu lil dawk li qegħdin isofru, biex ‘jagħmlu l-qalb lill-beżżiegħa,’ u biex ‘jgħinu lid-dgħajfin.’ (Efesin 4:8, 11, 12; 1 Tessalonikin 5:14) L-anzjani huma inkuraġġiti biex jagħmlu użu tajjeb mir-rivisti It-Torri Taʼ L-Għassa u Stenbaħ! kif ukoll pubblikazzjonijiet oħrajn ipprovduti mill-“irsir leali u diskret.” (Mattew 24:45-47, NW) Dawn fihom ħażna imprezzabbli taʼ pariri bbażati fuq il-Bibbja li jistgħu jgħinuna nsolvu—u saħansitra nevitaw—xi wħud mill-problemi li jikkaġunawlna anzjetà. Jalla nimitaw lil Jehovah billi nfarrġu u ninkuraġġixxu lil xulxin matul żminijiet diffiċli!
19. (a) Liema affarijiet se jgħinuna nevitaw xi ftit mill-għawġ? (b) Fl-aħħar mill-aħħar, f’min irridu nafdaw, u x’se jgħinna niffaċċjaw il-provi?
19 Hekk kif nersqu eqreb lejn l-aħħar jiem u l-kundizzjonijiet fis-sistema preżenti t’affarijiet jeħżienu, il-Kristjani jagħmlu dak li jistgħu biex jevitaw il-gwajijiet. (Proverbji 22:3) L-għaqal, il-moħħ f’loku, u għarfien taʼ prinċipji tal-Bibbja jistgħu jgħinuna nagħmlu deċiżjonijiet għaqlin. (Proverbji 3:21, 22) Aħna nagħtu widen għall-Kelma taʼ Jehovah u nobduha biex nevitaw li nagħmlu żbalji bla bżonn. (Salm 38:5 [Salm 38:4, NW]) Minkejja dan, aħna nirrealizzaw li l-ebda ammont taʼ sforz min-naħa tagħna ma se jelimina kompletament is-sofferenza minn ħajjitna. F’din is-sistema t’affarijiet, ħafna nies twajbin jiffaċċjaw għawġ kbir. Madankollu, nistgħu niffaċċjaw il-provi tagħna b’fiduċja sħiħa li “l-Mulej ma jitlaqx il-poplu tiegħu.” (Salm 94:14) U aħna nafu li din is-sistema t’affarijiet u n-niket tagħha dalwaqt se jgħosfru. Għalhekk, jalla nkunu riżoluti biex ma “negħjew qatt nagħmlu l-ġid; għax jekk ma naqtgħux qalbna, naħsdu fi żmienu.”—Galatin 6:9. (w97 7/1)
X’Tgħallimna?
◻ Liema provi jiġu mġarrbin mis-sħubija kollha kemm hi taʼ Kristjani?
◻ Liema eżempji mill-Bibbja jgħinuna nifhmu li l-gwajijiet m’humiex evidenza li Jehovah jinsab offiż?
◻ Jehovah kif iħossu dwar l-għawġ li jsofru n-nies tiegħu?
◻ X’inhuma xi ftit mill-għotjiet li jagħti Jehovah u li jgħinuna nissaportu l-provi?
[Stampi f’paġna 23]
David, Nabot, u Ġużeppi huma tlieta min-nies li sofrew il-gwajijiet