Lefèvre d’Étaples. Kinekia maj nochin kiajsikamatikan Biblia
KATKA domingo kualkan, ipeujyan xiujmej 1520-1529, akin nemiaj Meaux, se xolal amo ueyi tein moajsi kampa ika norte ompa París, amo kineltokayaj tein kikaktoyaj itech tiopan: moixtajtoltijtoyaj Evangelios ika tajtol francés, tajtol tein ompa mokui, uan amo ika latín.
Takat akin kitajtolkepak nejon Biblia katka Jacques Lefèvre d’Étaples (Jacobus Faber Stapulensis, ika tajtol latín), akin satepan kitajkuilouilij se akin kuali iuan mouikaya nejin: “Amo tikneltokas keniuj itech seki xolalmej Dios kinyololinijtok tel miakej maj kiselikan iTajtol”.
Itech nejon tonalmej, Taneltokalis Católico uan teólogos akin kayomej París amo kikauayaj maj nion akin kikui Biblias tein motajtolkepkaj itech tataman tajtolmej tein ompa mokuiaj. Komo ijkon, ¿toni kiyololinij Lefèvre maj kitajtolkepani Biblia ika tajtol francés? ¿Uan toni kichiuak tein tapaleuij maj nochin uelikan kiajsikamatikan iTajtol Dios?
KITEMOJ TEIN YEKMELAUJ KIJTOSNEKIAJ TAJKUILOLMEJ
Achto ke peuaskia kitajtolkepas Biblia, Lefèvre senkis kitemoj kiajsis tein yekmelauj kijtosnekiaj seki amatajkuilolmej tein ika tajtouayaj inintanemililuan takamej uan taneltokalismej. Kiitak ke miak xiujmej achto kipatakaj tein kijtouaya seki uejkauj tajkuilolmej porin taman kiajsikamatkej uan mopolojkej. Kemej senkis kitemouaya kimatis toni yekmelauj kijtosnekiaj nejon tajkuilolmej, peuak momachtia ika nejmachkayot Biblia tein kikui Taneltokalis Católico, Vulgata latina.
Lefèvre momachtij ika nejmachkayot Tajkuilolmej, yejua ika kiajsikamatik ke se “momachtis iTajtol Dios sayoj nejon kichiua [...] maj senkis se yolpaki”. Yejua ika, Lefèvre amo momachtijok inintanemililuan takamej uan senkis peuak kitajtolkepa Biblia.
Itech xiuit 1509, Lefèvre kiamakixtij se amatajkuilol tein kipiaya makuil taman kemej motajtolkepak Salmos ika tajtol latín,a kampa no moajsia Biblia Vulgata tein kiyektalij. Yejua amo kichiuak kemej teólogos akin nenkej itech itonaluan, ta kitemoj kinextis tein kijtouaya Biblia kemej amo ouij moajsikamatiskia uan kemej kuali mokakiskia. Nejon tein kichiuak semi kinpaleuij oksekin akin motelmachtiayaj tein kipia Biblia uan akin kitemouayaj kiyektaliskej taneltokalis (xikonita recuadro “Keniuj tein kichiuak Lefèvre kipaleuij Martín Lutero”).
Tabla tein kipia kemej kitokaytiayaj Dios itech Salmos, tein ixnesij itech Psalterium Quintuplex, tein moamakixtij itech xiuit 1513.
Itatuan Lefèvre katkaj católicos keman yolik, uan Lefèvre senkis kineltokaya ke taneltokalis católico ueliskia mopatas sayoj komo kinmachtiayaj tein kijtouaj iTajtol Dios. Sayoj ke ¿keniuj ueliskiaj kiajsikamatiskej iTajtol Dios, ta itech nejon tonalmej okachi moajsia ika tajtol latín?
SE BIBLIA TEIN NOCHIN UELISKIAJ KIPIASKEJ
Tein ijkuiliujtok ipeujyan Evangelios senkis kinextia ke Lefèvre kinekia maj nochin kipianij Biblia ika inintajtol.
Kemej semi kitasojtaya iTajtol Dios, senkis kitemoj maj tel miakej uelikan kipiakan. Yejua ika, itech metsti junio xiuit 1523 kiamakixtij Evangelios tein kitajtolkepak ika tajtol francés itech ome amatajkuilolmej tein amo uejueykej. Nejin amatajkuilol, tein amo katka patiyoj kemej se tein ueyi, tapaleuij maj miakej akin amo semi kipiayaj tomin uelinij kipianij ininBiblia.
Takamej uan siuamej ika miak pakilis niman peujkej kikouaj nejon amatajkuilol, porin senkis kinekiaj kiixtajtoltiskej tein kijtoj Jesús ika inintajtol, yejua ika itech sayoj seki metsti satepan yekinika 1,200 amaixmej tankej.
IKA YOLCHIKAUALIS NOCHIPA KIPALEUIJ BIBLIA
Kampa peua Evangelios, Lefèvre kijkuiloj ke kitajtolkepak ika tajtol francés porin kinekia maj akin pouij itech tiopan “akin amo semi kipiayaj tomin [...] ueliskiaj senkis kineltokaskiaj tamachtilis tein melauak tein kipia Evangelio ijkon kemej akin kipiayaj ika tajtol latín”. Sayoj ke ¿keyej semi kinekia kinpaleuis nochin maj kimatikan tein Biblia tamachtia?
Lefèvre kuali kimatia ke inintamachtilis takamej kijtakojka Taneltokalis Católico (Marcos 7:7; Colosenses 2:8). Senkis kimatia ke motelnekia maj Evangelio “momoyauani noyampa taltikpak uan ijkon amo akin kikajkayauaskiajok ika tein tamachtiaj takamej”.
Lefèvre senkis kitemoj kinextis ke tein ika motenpaleuiayaj akin amo kinekiaj maj motajtolkepa Biblia ika tajtol francés amo katka melauak. Kinextij ke takajkayaujtoyaj keman kiniluij: “¿Keniuj nankinmachtitij oksekin maj kichiuakan tein Jesucristo tamachtij komo amo nankinekij maj yejuan kiitakan uan maj kiixtajtoltikan iEvangelio Dios ika inintajtol?” (Romanos 10:14).
Amo se kimoujkaita maj teólogos akin pouij Sorbona, se ueyi Kaltamachtiloyan ompa París, niman kitemouanij maj amo teyi kijto Lefèvre. Itech metsti agosto xiuit 1523 amo kinekkej maj Biblia motajtolkepani oso maj moijkuilouani seki taman tein tamachtia ika tajtolmej tein ompa mokuij porin kiitayaj ke “kijtakoskia Taneltokalis”. Tein melauj, komo Francisco I akin tekiuajtia ompa Francia amo kipaleuiskia Lefèvre, kimiktiskiaj kemej se taixnamikkej.
“ICHTAKA” KITAMITAJTOLKEPAK BIBLIA
Lefèvre amo kikauak maj nejon taixnamikinij kitsakuilianij maj kitajtolkepa Biblia. Itech xiuit 1524, satepan ke kitamitajtolkepak Escrituras Griegas (tein no moixmatij kemej Nuevo Testamento), kiamakixtij Salmos ika tajtol francés porin ijkon taneltokanij ueliskiaj motataujtiskej “ika okachi takuaujtamatilis uan ika nochi ininyolo”.
Teólogos akin pouiaj Sorbona niman kiitakej ika nejmachkayot amatajkuilolmej tein kitajtolkepak Lefèvre. Uan tanauatijkej maj niman kichichinokan senteixtenoj Escrituras Griegas tein kitajtolkepak uan senkis kijtojkej ke seki tajkuilolmej “kimoyaujtoyaj taixnamikilis tein kipeualtijka Lutero”. Keman teólogos kinotskej maj motenpaleuiani ininixpan, Lefèvre kiixtalij amo teyi kijtos uan choloj itech xolal Estrasburgo. Ompa kisentokak ichtaka kitajtolkepa Biblia. Maski sekin kinemilijkej ke tein kichiuak kinextij ke kinmouiliaya, yejua kinemilij ke ijkon okachi kuali kemej ueliskia kinnankilis akin amo kipatiuitayaj tamachtilis tein melauak tein kemej yeskia “perlas” (Mateo 7:6).
Kemej se xiuit satepan ke cholojka, tekiuaj Francisco I kiixtalij Lefèvre kemej itamachtijkauj ikonetsin Carlos akin kipiaya naui xiuit. Nejon kipaleuij maj kipia miak tiempo uan ijkon kitamitajtolkepaskia Biblia. Itech xiuit 1530, Biblia tein kitajtolkepak moamakixtij ompa Amberes (Bélgica) uan amo Francia, ika itanauatil tekiuaj Carlos V.b
AMO MOCHIUAK NOCHI TEIN KICHIAYA
Itech nochi inemilis, Lefèvre kichiaya maj Taneltokalis Católico amo moixyekananiok ika tein momattoyaj kichiuaskej takamej uan maj oksepa moixyekananij ika tamachtilis tein melauak tein moajsi itech Biblia. Senkis kiyekmatia ke “nochin akin kichiuaj kemej Cristo, ueli uan moneki kiixtajtoltiskej uan kiajsikamatiskej Biblia”. Yejua ika, senkis mochikauak maj nochin kipianij se Biblia. Maski amo keman mochiuak kemej yejua kinekia itech taneltokalis católico, senkis tikmatij ke tapaleuij maj nochin kiixmatikan iTajtol Dios.
a Psalterium Quintuplex kipiaya makuil taman kemej motajtolkepak Salmos uan se tabla tein kipiaya kemej okachi kitokaytiayaj Dios uan no Tetragrámaton, naui letras tein ika moijkuiloua itokay Dios ika tajtol hebreo.
b Makuil xiuit satepan, itech xiuit 1535, Olivétan akin no katka tajtolkepkej uan katka kayot Francia, kiamakixtij Biblia tein kitajtolkepak uan moyekanak ika amatajkuilolmej tein yekinika moijkuilojkej. Amatajkuilolmej tein kichiuak Lefèvre semi kipaleuij Olivétan keman kitajtolkepak Escrituras Griegas.