Tajkuilolmej ika tajtol siríaco Techixmatiltia keniuj yekinika motajtolkepak Biblia
Itech xiuit 1892, ome siuamej akin senyolkej, Agnes Smith Lewis uan Margaret Dunlop Gibson, yajkej itech camello itech nochi taluakyan uan ajsitoj itech monasterio tein moajsi Santa Catalina, itsintan tepet Sinaí. Ojtokakej chiknaui tonal. ¿Keyej kiixtalijkej ome siuamej akin kiajxitijtoyajya 50 xiujmej yaskej ompa keman semi tamouilil katka itech nejon talmej? Tanankilil mitsonpaleuis okachi xiontakuaujtamati ke melauak tein ijkuiliujtok itech Biblia.
Agnes Smith Lewis uan monasterio tein moajsi Santa Catalina
KEMAN Jesús yaya pankisati iluikak, kinnauatij itatojtokakauan maj ika tajtokan itech xolal “Jerusalén uan kampa in itatilanal de Judeajkopaka uan de Samaria. Uan [...] nonouiyampa de nochi senmanauak” (Hechos 1:8). Yejuan kiitakej ke motelnekia nejin tekit uan kichiujkej ika yolchikaualis. Maski ijkon, itech xolal Jerusalén kintajyouiltijkej uan hasta semej kimiktijkej, Esteban. Miakej cholojkej itech semej uejueyi xolalmej tein pouiaj itech tekiuajyot Roma: Antioquía (Siria), tein moajsia kemej 550 kilómetros kampa ika norte itech xolal Jerusalén (Hechos 11:19).
Itech xolal Antioquía, akin kichiuayaj kemej Cristo kisentokakej ika tajtouayaj Jesús uan tel miakej akin amo katkaj judíos mochiujkej taneltokanij (Hechos 11:20, 21). Maski itech nejin xolal motajtouaya griego, okseki xolalmej tein pouiaj Siria tajtouayaj siríaco.
TAJKUILOL MOKEPA ITECH TAJTOL SIRÍACO
Itech ojpatika siglo motelmiakilijkej itatojtokakauan Cristo akin tajtouayaj siríaco, yejua ika monekik motajtolkepas Biblia itech nejon tajtol. Ika nejin, nesi ke amo itech tajtol latín yekinika motajtolkepak seki tajkuilolmej tein pouij itech Escrituras Griegas Cristianas, ta itech siríaco.
Kemej itech xiuit 170, tajkuilojkej Taciano akin kayot Siria (kemej itech xiujmej 120-173), kisentilij itech sayoj se tajkuilol naui Evangelios tein kinseliayaj kemej tein pouiaj itech iTajtol Dios. Itajkuilol moixmatik kemej Diatesarón, tajtol tein itech griego kijtosneki “itechkopa naui [Evangelios]”, uan nesi ke moijkuiloj itech griego oso siríaco. Itech naujpatika siglo, Efrén kayot Siria (kemej itech xiujmej 310-373), kijkuiloj tein kinextiaya keniuj kiitaya Diatesarón, tein kiyeknextia ke itatojtokakauan Cristo akin tajtouayaj sirio kuali kiixmatiaj nejon amatajkuilol.
¿Keyej motelneki Diatesarón itech totonaluan? Itech siglo diecinueve sekin akin motelmachtiaj tein kipia Biblia kijtouayaj ke Evangelios amo katkaj melaujkej, porin kijtouayaj ke moijkuilojkej itech ojpatika siglo, kemej itech xiujmej 130 uan 170, miak xiujmej satepan ke momikilij Jesús. Maski ijkon, tajkuilolmej tein pouij itech Diatesarón tein kiajsikaj hasta ijkuak, kinextianij ke itech nejon xiujmej amatajkuilolmej Mateo, Marcos, Lucas uan Juan kuali moixmatiajya. Nejon kijtosneki ke moijkuilojkej achto. Diatesarón no kinextij ke evangelios tein amo pouij itech Biblia amo takuaujtamachmej, porin keman Taciano kichiuak nejon tekit kikuik naui Evangelios.
Peshitta siríaca tein poui itech Pentateuco, xiuit 464, yejua ojpatika tajkuilol tein kipia se tapoual uan kinextia ke okachi uejkauj kayot
Itech ipeujyan makuiltika siglo, itech nochi norte tein pouia Mesopotamia mokuia se Biblia tein mokepak itech tajtol siríaco. Xa mochijchiuak kemej itech ojpatika uan expatika siglo. Kipiaya nochi amatajkuilolmej tein pouij itech Biblia, sayoj poliuia 2 Pedro, 2 uan 3 Juan, Judas uan Apocalipsis (Revelación). Nejin Biblia moixmati kemej Peshitta, tein kijtosneki “tein amo ouij”, uan nejin yejua semej tein okachi uejkauj kayot uan tein motelneki tein kinextia keniuj moteixmatiltij iTajtol Dios itech nejon xiujmej.
Itech semej tajkuilolmej tein pouij itech Peshitta kipia se tapoual tein kinextia ke mochijchiuak kemej itech xiujmej 459 oso 460, uan nejon tapoual tein kipia kinextia ke yejua tajkuilol tein okachi uejkauj kayot. Kemej itech xiuit 508, kiyektalijkej Peshitta kampa kiitakej ke monekia uan kiajxitijkej makuil amatajkuilolmej tein poliuiaj. Nejin Biblia moixmatik kemej Versión Filoxeniana.
KIAJSIKEJ OKSEKI TAJKUILOLMEJ ITECH TAJTOL SIRÍACO
Hasta itech siglo diecinueve, miak tajkuilolmej itech tajtol griego tein pouij itech Escrituras Griegas Cristianas mochijchiujkej itech makuiltika siglo oso satepan. Yejua ika, akin motelmachtiaj tein kipia Biblia okachi kinekiaj kiitaskej tajkuilolmej tein okachi uejkauj kayomej kemej Vulgata latina uan Peshitta siríaca. Itech nejon tonalmej, sekin kinemiliayaj ke Peshitta mokixtij itech se tajkuilol siríaco tein okachi uejkauj kayot tein kiyektalijkej, sayoj ke amo kimatiaj katiyejua. Keman kiajsiskiaj nejon tajkuilol kintelpaleuiskia nejon motelmachtianij porin ijkon kiajsikamatiskiaj keniuj yekinika motajtolkepak Biblia itech tajtol siríaco, tein ijkon kemej tikitakej, peuak itech ojpatika siglo. Sayoj ke ¿yekmelauj moajsia nejon tajkuilol? ¿Kiajsiskiaj?
Sinaítico Siríaco. Inakastan ueli tepitsin moita tajkuilol tein kipiaya yekinika Evangelios
¡Kemaj! Tein melauj, kiajsikej ome. Yekinika tajkuilol tein tel tapaleuia kayot itech makuiltika siglo. Yetoya iuan tel miak tajkuilolmej itech tajtol siríaco tein akin tekitij itech Museo Británico kikoujkej itech xiuit 1842 itech se monasterio tein moajsi taluakyan ompa Nitria (Egipto). Kitokaytijkej Siríaco Curetoniano porin kiajsik uan kiteixmatiltij William Cureton, itapaleuijkauj akin kiyekpiaya tajkuilolmej itech museo. Kipiaya naui Evangelios tein motekpanayaj ijkon: Mateo, Marcos, Juan uan Lucas.
Ojpatika tajkuilol tein moajsi hasta axkan yejua Sinaítico Siríaco, uan tein kinpanok nejon ome siuamej akin senyolkej uan ininka titajtojkej itech ipeujyan nejin tamachtilis tapaleuij tepitsin maj kiajsikan. Agnes amo kipiaya amat tein kitemakaj itech se ueyi tamachtiloyan, sayoj ke kimatia chikueyi tataman tajtolmej, uan semej yejua siríaco. Itech xiuit 1892 kiajsik teisa tein se kimoujkaita itech monasterio tein moajsi Santa Catalina ompa Egipto.
Seko kampa tayouayan kiajsik se tajkuilol itech tajtol siríaco. Yejua kijtoj ke nejon tajkuilol “amo kuali nesiaok; tel sokiyoj katka uan semi pepechiujtoyaj iamauan, porin amo kintapojtoyaj” tel miak xiujmej. Nejin katka se tajkuilol tein kipojpolojkej tein yekinika ijkuiliujtoya uan ipanko oksepa tajkuilojkej. Tein pani ijkuiliujtoya katka itech tajtol siríaco uan ika tajtouaya siuamej yektikej. Sayoj ke Agnes uelik kiitak ikuapankopa amamej seki tajtolmej tein yekinika ijkuiliujtoya, kemej tajtol “itajkuilol Mateo”, “itajkuilol Marcos” uan “itajkuilol Lucas”. Tein kipiaya imako katka tajkuilol siríaco tein kipiaya miak tajkuilolmej tein pouij itech Evangelios. Akin motelmachtiaj tein kipia Biblia kinemiliaj ke moijkuiloj itamian naujpatika siglo.
Sinaítico Siríaco yejua semej tajkuilolmej tein kiajsinij uan tel tapaleuianij, ijkon kemej tajkuilolmej itech griego kemej Códice Sinaítico uan Códice Vaticano. Miakej kinemiliaj ke Siríaco Curetoniano uan Sinaítico Siríaco kiixkopinkej itech Evangelios tein uejkauj kayomej itech tajtol siríaco tein kayomej itech itamian ojpatika siglo oso ipeujyan expatika.
ITAJTOL DIOS UEJKAUAS NOCHIPA
¿Uelis kinpaleuis nejin tajkuilolmej axkan akin momachtiaj Biblia? Kemaj. Kemej neskayot, maj ika titajtokan tamajsikayot tein ika tami itech amatajkuilol Marcos, tein itech seki Biblias moajsi satepan ke tami Marcos 16:8. Maski tajkuilolmej kemej Códice Alejandrino tein kayot itech makuiltika siglo uan Vulgata latina kipiaj nejon tamajsikayot, ome tajkuilolmej itech griego tein kiitanij ke melauak tein kipia, Códice Sinaítico uan Códice Vaticano, sayoj ajsi hasta Marcos 16:8. Sinaítico Siríaco amo no kipia tamajsikayot, tein no kinextia ke amo poui itech amatajkuilol Marcos, ta kiajxitilijkej satepan.
Maj tikitakan okse neskayot. Itech siglo diecinueve, itech miak Biblias kiajxitiliayaj itech 1 Juan 5:7 seki tajtolmej tein kipaleuia Trinidad. Sayoj ke nejon tajtolmej amo ixnesij itech tajkuilolmej itech griego tein okachi uejkauj kayomej nion itech Peshitta. Nejin kinextia ke kiajxitilijkej uan amo kipia itech yekinika Biblia tein moijkuiloj.
Moyekita ke Jiova Dios kichiuani maj amo poliui Biblia, ijkon kemej motenkaujka. Itech iTajtol tikajsij nejin tein melauak: “Xoxoktik xiuit uaki, xochit kuetaui; sayoj ke itajtol toDios uejkaua nochipaya” (Isaías 40:8; 1 Pedro 1:25). Uejkauj tajkuilolmej itech tajtol siríaco kitemakanij tepitsin nepaleuil sayoj ke motelneki uan ijkon maj moteixmatilti tamachtilis tein melauak tein kipia Biblia.