Biblia amo mopatani maski kitemojkej kichiuaskej

UELISKIA POLIUIS. Biblia moajsi hasta axkan maski kijkuilojkej itech seki taman tein ijtakaui uan kitemojkej kiixpoloskej. Sayoj ke moajsinij tajkuilouanij uan tajtolkepanij akin kitemouanij kipataskej tein kijtoua Biblia uan ijkon kipaleuiskej tein yejuan tamachtiaj uan amo tamachtiaj tein kijtoua Biblia. Xikonita seki taman:

• Kampa taueyichiuayaj. Kemej itech naujpatika uan ojpatika siglo achto itech totonaluan, akin kijkuilojkej Pentateuco Samaritanoa satepan kiajxitilijkej itech Éxodo 20:17 tajtolmej “itech Tepet Gerizim. Uan ompa tikchijchiuas se altar”. Ijkon, samaritanos kitemojkej maj amatajkuilolmej kijtokan ke kuali yetoya maj kichijchiuakan se templo ompa Tepet Gerizim.

• Tamachtilis ika Trinidad. Maski yekin panoka trescientos xiujmej ijkuak motamiijkuilojka Biblia, se tajkuilojkej akin taneltokaya itech Trinidad kiajxitilij itech 1 Juan 5:7 tajtolmej “itech iluikak: toTajtsin, Tajtol uan Yektikatsin Espíritu; nejin eyi sayoj se”. Nejin tein kijtoj amo moajsi itech yekinika amatajkuilolmej. Bruce Metzger akin motelmachtia tein kipia Biblia, kijtoua: “Itech chikuasentika siglo uan hasta axkan, [nejin tajtolmej] okachi miakpa moajsi itech amatajkuilolmej tein moixmatij kemej Versión Latina Antigua uan Vulgata latina”.

• Itokay Dios. Miakej akin kitajtolkepkej Biblia moixyekankej ika se taneltokalis tein amo melauak tein kipiayaj judíos uan kiixtalijkej amo kijkuiloskej itokay Dios itech amatajkuilolmej. Uan kiixpatakej ika tajtolmej kemej Dios oso toTeko, itech Biblia amo sayoj ika kinotsaj Tachijchiujkej, ta no takamej, tein yeski taman tein ika taueyichiuaj uan hasta Amokuali (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).b

KENIUJ MOAJSI HASTA AXKAN. Maj ika titajtokan yekinika taman. Maski seki tajkuilouanij amo kijkuilojkej Biblia ika nejmachkayot nion ika melaujkayot, miakej kemaj kichiujkej ika miak nejmachkayot. Kemej itech chikuasentika uan majtaktika siglo, masoretas kipanoltijkej amatajkuilolmej itech tajtol Hebreo itech okseki amamej uan kichijchiujkej tein moixmati kemej tajkuilol masorético. Moijtoua ke kipouayaj tajtolmej uan letras tein kinpaleuiaya maj amo mopolokan. Keman kiitayaj ke tajkuilol kipiaya se nepolol, kijkuilouayaj inakastan tein monekia. Masoretas amo kinekkej kipataskej tein kijtoua Biblia. Tamachtijkej Moshe Goshen-Gottstein, kijtoua ke masoretas, “kiitayaj ke katka se ueyi tajtakol” kipataskej tein Biblia kijtoua.

Maj tikitakan ojpatika taman. Axkan moajsij miak amatajkuilolmej tein kinpaleuia akin motelmachtiaj tein kipia Biblia maj kiitakan nepololmej tein kipia. Tel miak xiujmej, taixyekananij itech taneltokalis tamachtijkej ke Biblias itech tajtol latín tein yejuan kikuiaj ijkuiliujtoya kemej yekinika amatajkuilolmej. Yejua ika kiajxitilijkej itech 1 Juan 5:7 tajtolmej tein amo melaujkej tein ika titajtojkejya itech nejin tamachtilis. Hasta itech Biblia Reina-Valera tein semi moixmati tein kitajtolkepkej itech español no kiajxitilijkej nejon tajtolmej. Sayoj ke, keman kiajsikej okseki tajkuilolmej tein kimaijkuilojkaj, ¿toni kinextijkej? Bruce Metzger akin motelmachtia tein kipia Biblia, kijkuiloj: “Tajtolmej [itech 1 Juan 5:7] amo ixnesij itech nion se uejkauj tajkuilol (itech siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), sayoj itech tajtol latín”. Yejua ika, Biblias tein oksepa kinitakej kemej Reina-Valera kiajchiuanij nejon tajtolmej tein amo melaujkej.

¿Kinextiaj amatajkuilolmej tein okachi uejkauj kayomej ke tein Jiova kineki kitematiltis mopatani? Itech xiuit 1947 keman kiajsikej amatajkuilolmej ompa mar Muerto, momachtianij uelik kiitakej tajkuilol masorético itech tajtol hebreo iuan nejin amatajkuilolmej tein panoua mil xiujmej okachi uejkauj kayomej. Se akin poui iuan oloch tajkuilouanij tein kiitaj amatajkuilolmej tein moajsikej ompa mar Muerto, kijtoj ke se amatajkuilol “senkis kinextia ke judíos akin kijkuilojkej amatajkuilolmej itech panoua mil xiujmej kichiujkej ika miak nejmachkayot”.

Itech Biblioteca Chester Beatty ompa Dublín (Irlanda) moajsij miak amatajkuilolmej tein kipia Escrituras Griegas Cristianas, tein kijkuilojkej itech papiro, ijkon kemej seki amatajkuilolmej tein mochijchiujkej kemej itech ojpatika siglo, keman yekin panoka cien xiujmej satepan ke Biblia motamiijkuiloj. Amaix The Anchor Bible Dictionary, kijtoua: “Maski papiros kiteixmatiltiaj miak taman tein yankuik kemej ijkuiliujtoya amatajkuilolmej, no kinextiaj ke itech nochi xiujmej tein panouanij amo teyi kipatilijkej”.

KENIUJ TAPALEUIJ. Miak uejkauj tajkuilolmej tein moajsij tapaleuiani maj Biblia okachi kipatiuitakan. Sir Frederic Kenyon, kijkuiloj: “Nion se uejkauj amatajkuilol kipia miak taman tein kiixnextia ke melauak, uan nion se momachtijkej akin kipia se kuali tanemilil kijtoskia ke tajkuilol tein tikpiaj axkan amo uelis senkis itech se takuaujtamatis”. Momachtijkej William Henry Green ika tajtoj amatajkuilol itech tajtol Hebreo, yejua senkis kijtoj: “Uelis tikijtoskej ke nion se uejkauj amatajkuilol senkis moijkuilouani ajsitok ijkon kemej Biblia”.