Miakej opejki kichiuaj tlen kinekij

TLEN tikijtoskia, ¿keman opejki kichiuaj tlen kinekij? ¿Axkan itech ninmej tonalmej noso yiuejkika? Miakej kijtouaj ijkuak opejki I Guerra Mundial itech xiuitl 1914 ijkuakon opejki kichiuaj tlen kinekij. Robert Wohl tlen otlamachtiaya Historia, okijkuilo itech amochtli The Generation of 1914 (La generación de 1914): “Akinmej omomakixtijkej ijkuak omoteuijkej, okijtojkej itech agosto 1914 omopatlak tlaltikpak uan opejki okse”.

Norman Cantor okijto: “Miakej ayakmo omotlakaitayaj. Tekiuajkej uan soldados okinmitayaj tlakamej uan siuamej ken yolkamej uan okintlajyouiltiayaj. ¿Okatka itlaj tlen kinpaleuiskia kuali mamouikakan? [...] I Guerra Mundial tlen omochi 1914 -1918 okichi ayakmo makipatioitakan innemilis”.

H. G. Wells okijkuilo amochtli Esquema de la Historia uan ompa okijto miakej opejki tlaneltokaj itech evolución uan nin okichi “ayakmo kuali mamouikakan”. ¿Tleka? Porque sekimej okijtouayaj maski tlakamej okimatiayaj tlen kichiuaskej okatkaj ijkon ken yolkamej. Wells okineltokaya evolución uan itech 1920 okijto: “Tlakatl yetoskia ken se yolkatl ijkon ken se itskuintli [...], akinmej otlanauatiayaj opejki kintlajyouiltiaj oksekimej uan kinnauatiaj”.

Uelis tikijtoskej ika I Guerra Mundial miakej opejki kichiuaj tlen kinekij, ijkon okijto Norman Cantor. Noijki okijto: “San yejuan opejkej mokuayejyekouaj ken kintlaliskej tekiuajkej, ken motlakentiskej uan ayakmo okitayaj tlajtlakoli auilnemiskej. Amo okintlakaitayaj akinmej yokipiayaj miak xiuitl”. Ijkon opejki mokuayejyekouaj porque religiones ijkon okinekiayaj uan amo okichiuayaj tlen otlamachti Cristo, yejuan okineltokayaj evolución uan okinpaleuiayaj oksekimej mamoteuikan. Frank Crozier akin okinyekanaya soldados okijto: “Akinmej tlayekanaj itech religiones kinmachtiaj oksekimej matemiktikan uan non tejuan techpaleuia”.

Opejki ayakmo kuali monauatiaj

Seki xiuitl satepan ijkuak opanok I Guerra Mundial, opejki ayakmo kuali monauatiaj uan okijtouayaj nochtin uelis kichiuaskej tlen kinekij. Ixtlamatki Frederick Lew­is Allen okijto: “Tlen opanok itech majtlaktli xiuitl satepan ijkuak opanok guerra uelis tikilnamikiskej ken ‘Ijkuak ayakmo ikaj kuali omonauatiaya’. [...] Ijkuak ijkon opanok miakej ayakmo oyolpakiayaj uan ayakmo okimatiayaj tlen kichiuaskej. Noijki amo okimatiayaj tlen kinpaleuiskia”.

Itech xiuitl 1930 miakej omotekipachouayaj porque ayakmo okipiayaj tomin nion tlen kikuaskej. Itech xiuitl 1939 opejki II Guerra Mundial uan noijki sapanoua miakej okintlajyouilti. San niman, tekiuajkej opejki kichijchiuaj tlen kitekitiltiskiaj para ika temiktiskej, ik non, miakej okipiayaj tekitl pero sapanoua otlajyouiayaj. Ijkuak opanok guerra miakej altepemej okinpojpolojkej, ijkon okinpanok ome altepemej tlen katej Japón, ijkuak okinkajkauilijkej bombas atómicas. Sapanoua miakej oixpolikej ijkuak okintsakuatoj kanin okinchiualtiayaj matekipanokan. Ijkuak omochi guerra okinmiktijkej kanaj cincuenta millones tlakamej, siuamej uan konemej.

Ijkuak opanotoka II Guerra Mundial, ayakmo okichiuayaj ken achto uan opejki kichiuaj tlen okinekiayaj. Amochtli Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) kijtoua: “Itech guerra miak tlamantli okinkauiliayaj makichiuakan uan miakej opejki ijkon mokuayejyekouaj maski amo okatkaj itech guerra, amo okitayaj tlajtlakoli auilnemiskej. [...] Miakej amo okimatiayaj tlen kichiuaskej ijkuak opanotoka guerra, ik non, okichiuayaj tlen amo kuali. Miakej familias amo omotlasojtlayaj okichiuayaj ken yetoskiaj itech guerra”.

Okimatiayaj uelis san niman kinmiktiskiaj, ik non, miakej san oauilnemiayaj. Se siuatl tlen ochantiaya Gran Bretaña okijto: “Amo otiknekiaya tiauilnemiskej. Pero opanotoka guerra”. Se soldado tlen ochantiaya Estados Unidos, okijto: “Miakej okijtouayaj otiauilnemiayaj pero tejuan otikatkaj titelpochmej uan otikmatiayaj uelis techmiktiskiaj”.

Akinmej omomakixtijkej itech guerra okintlajyouiltiaya tlen okitakej. Akinmej okatkaj konemej ijkuak omochi guerra kilnamikij tlen opanok uan kinmomojtia. Miakej ayakmo otlaneltokayaj uan opejki ayakmo kuali monauatiaj. Amo okatka ikaj tlen kinmiluiskia tlen kuali uan tlen amo kuali, ik non, okijtouayaj nochi san niman pojpoliuiskia.

Okse tlamantli opejki mokuayejyekouaj

Satepan ijkuak opanok II Guerra Mundial, opejki kinchijchiuaj amochmej tlen okijtouayaj kox okitayaj tlajtlakoli ikaj iuan motekaskej. Ken amochtli Kinsey tlen kipia kanaj ochocientas páginas uan okichijchijkej Estados Unidos itech xiuitl 1940. Tlen ompa kijtoua okichi miakej mamotlapouikan tlen panoua ijkuak ikaj iuan motekaj, maski achto non amo ikaj okintlapouiaya. Satepan okijtojkej non amochtli okijtouaya sapanoua miakej omotlakakopayaj uan omosiuakopayaj maski amo nochi okatka melauak. Non okiteititi ken opejki okse tlamantli mokuayejyekouaj ijkuak opanok guerra.

Miak xiuitl seki tlamantli okitayaj tlajtlakoli, ik non, itech radio, cine uan televisión amo okinextiayaj kanin oauilnemiayaj. Pero non amo ouejka, William Bennett okatka secretario de Educación ompa Estados Unidos okijto: “Itech xiuitl 1960 miak tlamantli ayakmo okitayaj tlajtlakoli”. Miakej altepemej noijki ijkon okinpanok. ¿Tleka okachi miakej ijkon opejki kichiuaj itech 1960?

Itech non xiuitl miakej opejki kijtoua omonekiayaj kintlakaitaskej siuamej, noijki uelis motlakakopaskiaj uan mosiuakopaskiaj. Noijki opejki kichijchiuaj pajtli para amo kinpiaskiaj ikoneuan. Ik non, miakej opejki auilnemij, porque okimatiayaj maski auilnemiskej amo kinpiaskiaj inkoneuan.

Tlen achto okitayaj tlajtlakoli uan amo okinextiayaj itech periódico, cine, uan televisión satepan ayakmo ijkon okitayaj. Zbigniew Brzezinski tlen otlayekanaya itech Consejo Nacional de Seguridad tlen kajki Estados Unidos okijto: “Tlen mota itech televisión kiteititia san kinekij moyolpaktiskej, amo tlajtlakoli ikaj kiteuiskej uan kinyoleua maauilnemikan”.

Itech xiuitl 1970 miakej yokipiayaj kanin kinmitaskej videos, ik non, uelis kitaskiaj pornografía desde inkalijtik uan amikaj kinmitaskiaj. Axkan ika internet uelis san kanin kitaskej pornografía tla kipiaj se computadora.

Xamo tlen otikitakej mitsmomojtia. Akin tlayekana itech se cárcel tlen kajki Estados Unidos okijto: “Yikipia kanaj majtlaktli xiuitl, akinmej okintsakuayaj inmiuan onimotlapouiaya uan onikinmiluiaya tlen kuali uan tlen amo kuali pero telpochmej tlen axkan kintsakuaj amo nechajsikamatij”.

¿Tlen uelis techpaleuis?

Amo nochi religiones uelis techpaleuiskej matikchiuakan tlen kuali. Porque amo tlamachtiaj matikchiuakan tlen toTajtsin Dios technauatia yejuan san tlamachtiaj tlen oksekimej kinekij kikakiskej. Se tlakatl okijto: “Ijkuak tlatlanij itech guerra kijtouaj toTajtsin Dios okinpaleui”. Se teopixki tlen chanti Nueva York okijto: “Akinmej kinekij monechikoskej itech teopan amo miak tlamantli kinmiluiaj makichiuakan, okachi miak tlamantli kintlajtlaniliaj para yaskej itech autobús”.

Para kuali timonauatiskej moneki itlaj tikchiuaskej. ¿Tlen moneki tikchiuaskej? ¿Akin uelis techpaleuis uan ken kichiuas?

[Tlen moijtoua]

“I Guerra Mundial tlen omochi 1914 -1918 okichi ayakmo makipatioitakan innemilis”

[Recuadro]

MATIKCHIUAKAN TLEN KUALI

Ualeua tikijtouaj ikaj kuali tlakatl tla amo tlachteki, amo tlakajkayaua uan kichiua tlen kuali. Pero amo san se tlamantli kijtosneki tikmatiskej tlen kuali uan tikchiuaskej tlen kuali, ijkon ken kijtoua ixtlamatki Gertrude Himmelfarb itech iamoch The De-Morali­zation of Society (La crisis moral de la sociedad): “Maski tikmatij tlen kuali, moneki tikpejpenaskej kox tikchiuaskej”.

Noijki okijto: “Tejuan timomachtiaj tikchiuaskej tlen kuali ika tlen tikneltokaj, tlen tikkakij, tlen tikitaj, tlen techpaktia uan nochi tlen tikpatioitaj noso tlen kipatioitaj akinmej inmiuan timouikaj”. Axkan nochtin kipejpenaj san tlen kinyolpaktia, ijkon ken ijkuak kipejpenaj tlen ika tlakualchiuaskej. Pero ijkuak ijkon panoua, ¿tleka amo kichiuaj tlen kuali?

[Foto]

Tlen ika timoyolpaktiaj okachi kiteititia tlen amo kuali